1.
Mallkimi nuk mund të jetë asnjanës dhe nuk mund të jetë as si faji. Zakonisht ai nuk është i ndarë më dysh: një pjesë në palën mallkuese, një pjesë në palën e mallkuar. Njëra nga shëmbëlltyrat më befasuese të Biblës, me gjuhën gjithnjë të paanëshme të Ekleziastit, me ëmbëlsinë e një përralle nga ato që rritin fëmijët nga 9 deri në 99 vjeç, thotë: “Ishte njëherë një kështjellë e vogël, e banuar nga shumë pak njerëz, dhe mbi të u dynd një mbret shumë i njohur, i cili e rrethoi dhe i mbylli banorët mes muresh të fortë. Në kështjellë ndodhej një i mençëm i varfër, i cili e shpëtoi kështjellën me urtësinë e tij, dhe askujt nuk i bje më ndërmend për të”. (Ekleziasti - 9, 14-15).
Duke i zhvoshkur parabolës mbështjellën e përrallës dhe duke e besuar postulatin sipas të cilit ‘gjithçka-ja ndodhet në gjithçka’ - pra tharmi i Gjithësisë i lejon çdo atomi të mbartë krejt Universin, pavarësisht nga përmasat - dhe anasjelltas, mund të themi se çdo kështjellë bart në vetvete një perandori të tërë. Në thënien e Ekleziastit rigjejmë, sidomos mes rreshtash, nyjen e të gjitha bëmave njerëzore, të paktën nga pikëpamja e ndarjes së derteve dhe meritave. Sikur të mos mjaftojnë muret e kështjellës dhe numuri i pakët i banorëve, mbreti i rrethon edhe me një shtresë tjetër muri. Një i mençur, si gjithmonë i varfër, e shpëton kështjellën nga muri i dyfishtë, nga angushtia vdekjeprurëse, dhe, pó si gjithmonë, askujt nuk i bje më ndërmend për të, në përputhje me ligjin “Kalova lumën…”.
Duket sheshit se kështjellarët dhe dyndësit janë të huaj, edhe kur flasin të njëjtën gjuhë; i bën të huaj i njëjti mallkim. Kështjellarët janë të nëmur të sulmohen, kurse dyndësit: të dynden. Prania e një gjuhe të vetme, brenda dhe jashtë mureve, e shndron një grup njerëzish në komb - dhe shqiptarët, përjetësisht të sulmuar dhe asnjëherë mësymës, e flasin këtë gjuhë prej të paktën dy mijë vjetësh, ndonëse arritën ta shkruajnë vetëm diku aty nga shekulli i XV-të (pa llogaritur dokumentet që nuk janë zbuluar ende). Këtë gjuhë, që, për nga thellësia, shumanshmëria e përftimit të botës dhe numuri i rrafsheve që lindin fjalë (pesë), vendoset mes ‘Gjuhës së Zotave’, sanskritishtes (e cila ka shtatë rrafshe përftimi) dhe ‘Gjuhës së Zotit’, hebraishtes (që ka tre rrafshe). Kalimi i shqipes nga mrekullitë e krijimtarisë gojore (njihet tashmë nderimi i shqiptarit të kahershëm ndaj Fjalës, nderim që ndoshta nuk e ngutte të shkruante) në gjuhën e shkruar, u vështirësua nga dyndjet e dy perandorive gjuhësore: latines dhe osmanes. Kjo e fundit u orvat ta shprishte shqipen edhe përmes lëvizjes së bejtexhinjve, e cila ngatërroi, si të thuash, kohën me Shpirtin, dhe u turr të rrënjoste në shpirtin e shqipes një dukuri kalimtare - jetën e sjellë me pushtim - duke shartuar në mënyrë të dhimbshme dhe të pagëlltitshme aq të pasurën shqipe me mbështjellën e huaj.
U krijua dalngadalë një shpërbërje e lëndës gjuhësore, një çbaraspeshim mes të dukshmeve dhe të padukshmeve, mes fjalëve të folura dhe atyre të shkruara; një perandori zulmëmadhe kundër një perandorie të brendshme, shpirtërore, nga ato që nuk shihen me sy e që s’rrënohen dot me armë. Mbase në këtë mërgim të hershëm (nga realiteti në shpirt) të shqiptarëve duhet kërkuar shkaku i mërgimeve të mëvonshme (për jashtë kufijve të Shqipërisë).
Nga pikëpamja ezoterike (njëri nga kuptimet e fjalës është: me ftue dikë nga jashtë brenda), ndeshja e mësipërme, dyndja për të shfarosur shqipen, pra shpirtin e një kombi, nuk është gjë tjetër veç marrëzisë së moçme kur realiteti vërsulet të gllabërojë shpirtin dhe kur padija (që matet edhe me lakmi, verbëri trunore, etje për të pushtuar qiejt etj) rreket të bëjë punën e shpirtit dhe, ca më shumë: ta nxjerrë shpirtin jashtë loje.
Përndryshe, kjo dyndje i bën të pashmangshëm eksodet dhe, njëherazi, i shpjegon, madje edhe i përligj.
2.
Rrënjëshkulja, pavarësisht nga shpëtimi i përkohshëm a ndonjëherë edhe i përhershëm, që sjell, është parë gjithmonë si një fatkeqësi, dhe në shpirtërimin shqiptar nuk gjendet asnjë varg, asnjë fjalë e urtë, me përjashtim të “Selameti është me të ikur”, asnjë këngë popullore e aq më pak ndonjë vajtim, që të shohë tek mërgimi një shans shpëtimi. Madje as në veprat e shkrimtarëve shqiptarë, që janë shpëtuar për të shpëtuar gjuhën - dhe të cilët e kanë kuptuar dikur se qëndrimi në atdhe apo edhe kthimi do t’ua kish marrë atë pjesë të mallkimit që është bekim - nuk gjendet asnjë varg, asnjë fjali e dykuptimtë. Mërgimi shfaros. Mërgimi është mallkim, ndëshkim, është vetmi metafizike në verbanen fushë a strofull a shkreti të Urës së Qabesë - urë që rri pezull mes një jete, së cilës i ka shterur uji dhe një jete ku uji nuk është zbuluar ende. Dhe kush ik, vdes. Në të vërtetë, sipas atyre llogarive të pamëshirshme e vetëm të drejta, që bëhen pas zëvendësimit të një breznie me një tjetër, ai që ik, është i detyruar të lindet për së dyti. Kjo lindje i kapërcen, falë përqindjes mistike, edhe dhimbjet e shtatzanave. Shqipëria tashmë e largët bëhet e tërë bota, kurse e tërë bota, ku mund të endesh duke thurruar vargje, shndrrohet në një strofull, në një dhomë pa dritare, me një derë të vetme (të varrit), ku ndodhesh vetëm me Zotin. O fiton ti, o fiton Ai. Dhe përsa kohë je duke fituar ti, edhe dyndja jote drejt ‘tërë botës’, drejt Shqipërisë së humbur, është e furishme. Le të vërejmë paradoksin e një Naim Frashëri, De Rade, Çajupi, Konice, Noli, Koliqi e Migjeni, të cilët, vetëm me shqipen e fëminisë, ‘të pashkolluarën si duhet’, shkruajnë në më të hijshmen gjuhë shqipe dhe vdesin jashtë mureve të Shqipërisë, duke u orvatur dëshpërimisht të hyjnë në atdhe, njëlloj sikur të hykëshin në shpirt. Kurse brenda mureve, një numur shumë i vogël të përkushtuarish (të cilët, me kast, nuk i përmend njeri) dhe një numur batërdisës të paftuarish (të cilët, me gjithë përpjekjet e mirësisë fetare, nuk i mban mend njeri) gëlltiten nga burmat e perandorisë së dukshme, duke shqyer, në rastin më të mirë, njëri-tjetrin. Rrjedhimisht, deri në këtë çast të jetës së jetëve kanë mbijetuar dy Shqipëri: njëra shpirtërore, e mërguar nga toka në gjuhë, e dënuar me pastrim jashtë kufijve të saj, dhe një Shqipëri e dyfishtë, shpirtërore-fizike, e bekuar me trauma brenda kufijve të vet. E para është e shpërndarë në të katër anët e botës; nga një ringjallës i madh gjuhe e përfaqëson kudo: një Frashër në qendër të Stambollit, një Çajup në Aleksandri, një Noli e një Konicë në Amerikë, një Poradeci, një Asdren e një Kutel në Bukuresht etj. E parë me sytë e intuitës, kjo lëvizje e brendshme, kjo epje drithëruese e gjuhës për t’u shpëtuar e për t’u kthyer në shtratin lindës, tashmë e kthjelluar, njëherazi qëndresë dhe lutje e pandërprerë që shpirti të mos shuhet, të sjell ndërmend udhëtimin e besimtarëve drejt kryetempujve. E mbyllur në një njeri të vetëm, larg tokës, frymës dhe ngjyrave të veta, jashtë qiellit të vet, gjuha, oreçast e pezulluar, e kërcënuar përditë dhe mjeshtërisht nga gjuhët e tjera, ia nis nga e para për të tërhequr e mbledhur në vetvete, si të ishte një lëmsh drite i bërë fill, vendlindjen. Nis të (ri)krijojë një tokë, një qiell, ngjyrat lindëse, me frymën që i ka mbetur, që të mund të marrë frymë e të mos i falë harresës asnjë thërrime nga bota e paramërgimit. Sepse toka, qielli dhe ngjyrat kanë bërë e mund të bëjnë pa një gjuhë, kurse një gjuhë nuk mund të bëjë pa qiellin, tokën dhe ngjyrat e veta.
3.
Thjeshtësia fëminore e kësaj ngjarjeje i përshtatet një bote të sapokrijuar, tashmë jashtë mureve të mallkimit. Mirpo bëhet fjalë për një shpëtim gjysmë të rremë dhe për një mallkim nga i cili të shpëton vetëm dalja nga Koha. Muret janë vetëm mishërime të Padijenisë, të mosnjohjes, që nis e rritet mes të mërguarve dhe atyre që mbeten në atdhe. Kjo padijeni e mallkuar i bind të parët se vendin tashmë e kanë lënë në dorë të dështakëve, të njerëzve pa shpirt, që mezi paskëshin pritur ta shkretonin; kjo mosnjohje i bind të dytët se ata që ikën janë lapangjozë, më mirë që ia mbathën, le të llomotitin atje jashtë në emër të vujatjeve tona kreshpëruese, le të marrin dekoratat që na takojnë, çmimet, rrogat dhe lëvdatat.
Të dyja palët, ndonëse (për të mos thënë: pikërisht se) nën të njëjtin mallkim (të cilin e ndajnë me një zemërgjerësi të dyshimtë), nën të njëjtën gjuhë (që nuk ëndërron veçse të mos bjerret), shterin në përfytyrime, thashetheme e sajesa të rëndomta, fuqitë e një jete të tërë, nga ato që një ditë ndërpriten, dhe i blatojnë vetvetes dhembje të përballura vetëm për hir e në emër të kombit, thua se hasmët e vërtetë paskan vdekur para njëqind vjetësh. Secila palë përpëlitet të bindë historinë se ka vuajtur e vuan shumë më tepër se pala tjetër, se i ka bërë hak të gjitha lëvdatat, dekoratat dhe, pse jo, edhe pavdekësinë, duke harruar se çvllazërimi është hapi i parë i shkombëtarizimit.
Asnjëra nga palët nuk ka kohë të merret me të mençurit e varfër e të heshtur, aq më pak me varfërinë e të mençurve dhe me pasurinë e heshtjes së tyre, sepse secila palë e mendon tjetrën si të paqënë. Në një lojë qesharake dhe të përgjakur prej të verbërish që hapin qepallat fort, me një shprehje habie të thellë, për të dëshmuar se të tjerët, meqë nuk shihen, nuk gjallojnë dhe prej shikuesish që, duke mbyllur sytë, rreken të dëshmojnë mungesën e të verbërve, palët ushqejnë me babëzinë e tyre marroke urinë e Harrimit dhe trashin muret.
Nga zulma e kësaj përleshjeje, ka mbetur gjallë vetëm shqipja. Shqipja, makthi shkëlqimtar i së cilës e bën Kutelin shkrimtar dhe që e shndrron hidhërimin e Poradecit në diamant. Që e bën Camajn mishërim të durimit dhe të buzëqeshjes prej vëllai të vrarë në gjumë. Shqipja që nuk njeh as emra, as tituj, as grada. Kjo mungesë mëshire - virtyt i hapësirave të përkryera dhe që kanë kapërcyer hidhërime e trandje të pashembullta - është e shpjegueshme dhe e përligjur po të mendosh se ndeshja e Shqipes me Harrimin është për jetë a vdekje. Dhe sa më tepër afrohet çasti që e ringjall shqipen jashtë kufijve, aq më të egra bëhen sulmet e Harrimit. Pak vetë dinë të pranojnë se verbi i përkryer i Poradecit dilte nga një tunel i tërë njerëzish shpirtvegjël (siç i quan disa prej bashkatdhetarëve të tij, thjesht, në kujtimet nga jeta e kolonisë shqiptare të Bukureshtit), nga një llavë thashethemesh, synimesh të ulëta, nga një mizëri fjalësh e fjalimesh të ndërkryera që gati plasnin nga tepria e shqiptarizmës. Pakkush pranon se rrëfimet e Kutelit kalonin patjetër mes dalldive ektremiste, kulinarike e dashurore të atyre bashkatdhetarëve që, tek u firohej shpirti, shtonin fjalitë pa bukë (si për nder të urisë së të tjerëve), veshjet vezulluese, sharjet, shpërfilljet dhe gajasjet ndaj varfërisë. Asdrenit i duhej të mbante ligjin indian të heshtjes para llafazanërisë në shartisht, para përqarjeve dhe gufmimeve të mallit të rremë, që të mund të ngjizte atë shqipe ndërmjet epokës moderne (që vinte) dhe asaj stërgjyshore (që largohej).
Por Zoti jep dhimbjen - Zoti jep edhe ilaçin, dhe, pas kaq dhimbjesh mërgimi të përftuar si mallkim, pas kaq etjeje të brendshme për ta parë mërgimin si fat vendimtar në ringjalljen dhe pastrimin e gjuhës amtare, të themi se bashkë me ilaçin vjen edhe helmi. Helmi i një jete të kërcënuar oreçast nga uria, nga mbetja pa frymë mbi pezullinë e të qënit (tash e mbrapa) vetëm i huaj, ose gjithnjë e më i huaj, nga fjalimet dhe dekorimet dhe çmimet dhe fitimet dhe harxhimet dhe lajthitjet dhe gërditjet e atyre që shpirtërisht s’e kanë parë kurrë atdheun e vërtetë - atë të brendshmin, atë që përcjell brezni dhe u harron vetëm turpet - dhe që shohin në një Shqipëri të vrarë një Parajsë të humbur, një vend, humbja e të cilit u përligj dështimet dhe u fal nga pak veçanësi mes të huajve, teksa të tjerët, viktima të vetvetishme të idhujtarisë ndaj mërgimit, i bën të shohin në një botë të huaj një Shqipëri të pamundur. Helmi i një jete të flijuar për gjuhën (se llafeve ua pamë hajrin) dhe për fuqinë e saj okulte në pushtimin e hapësirave shpirtërore. Dhe kanë qenë shumë jetë të tilla, dhe janë ende. Në këto jetë, heshtja e ka lënë botën të kalojë, pa i lënë zitë e hershme që të rigjehen në dritën e ardhur bashkë me mërgimin. Në këtë heshtje ligjërata nuk e vret vetëdijen, helmet harrohen, harrohet kafshimi i errët e gati gjenetik i hakmarrjes, harrohen madje edhe kufijtë që e mbajnë këtë perandori shpirtërore shqiptare të mërguar në gjuhë e të shpërndarë anekënd botës. Botë, ku një e ngrënë e mirë dhe një rrahje krahësh a tringëllim metalesh të shquara nuk duhet ta trashë kujtesën aq sa të harrojë kujt ia detyron frymëmarrjen.
Mallkimi nuk mund të jetë asnjanës dhe nuk mund të jetë as si faji. Zakonisht ai nuk është i ndarë më dysh: një pjesë në palën mallkuese, një pjesë në palën e mallkuar. Njëra nga shëmbëlltyrat më befasuese të Biblës, me gjuhën gjithnjë të paanëshme të Ekleziastit, me ëmbëlsinë e një përralle nga ato që rritin fëmijët nga 9 deri në 99 vjeç, thotë: “Ishte njëherë një kështjellë e vogël, e banuar nga shumë pak njerëz, dhe mbi të u dynd një mbret shumë i njohur, i cili e rrethoi dhe i mbylli banorët mes muresh të fortë. Në kështjellë ndodhej një i mençëm i varfër, i cili e shpëtoi kështjellën me urtësinë e tij, dhe askujt nuk i bje më ndërmend për të”. (Ekleziasti - 9, 14-15).
Duke i zhvoshkur parabolës mbështjellën e përrallës dhe duke e besuar postulatin sipas të cilit ‘gjithçka-ja ndodhet në gjithçka’ - pra tharmi i Gjithësisë i lejon çdo atomi të mbartë krejt Universin, pavarësisht nga përmasat - dhe anasjelltas, mund të themi se çdo kështjellë bart në vetvete një perandori të tërë. Në thënien e Ekleziastit rigjejmë, sidomos mes rreshtash, nyjen e të gjitha bëmave njerëzore, të paktën nga pikëpamja e ndarjes së derteve dhe meritave. Sikur të mos mjaftojnë muret e kështjellës dhe numuri i pakët i banorëve, mbreti i rrethon edhe me një shtresë tjetër muri. Një i mençur, si gjithmonë i varfër, e shpëton kështjellën nga muri i dyfishtë, nga angushtia vdekjeprurëse, dhe, pó si gjithmonë, askujt nuk i bje më ndërmend për të, në përputhje me ligjin “Kalova lumën…”.
Duket sheshit se kështjellarët dhe dyndësit janë të huaj, edhe kur flasin të njëjtën gjuhë; i bën të huaj i njëjti mallkim. Kështjellarët janë të nëmur të sulmohen, kurse dyndësit: të dynden. Prania e një gjuhe të vetme, brenda dhe jashtë mureve, e shndron një grup njerëzish në komb - dhe shqiptarët, përjetësisht të sulmuar dhe asnjëherë mësymës, e flasin këtë gjuhë prej të paktën dy mijë vjetësh, ndonëse arritën ta shkruajnë vetëm diku aty nga shekulli i XV-të (pa llogaritur dokumentet që nuk janë zbuluar ende). Këtë gjuhë, që, për nga thellësia, shumanshmëria e përftimit të botës dhe numuri i rrafsheve që lindin fjalë (pesë), vendoset mes ‘Gjuhës së Zotave’, sanskritishtes (e cila ka shtatë rrafshe përftimi) dhe ‘Gjuhës së Zotit’, hebraishtes (që ka tre rrafshe). Kalimi i shqipes nga mrekullitë e krijimtarisë gojore (njihet tashmë nderimi i shqiptarit të kahershëm ndaj Fjalës, nderim që ndoshta nuk e ngutte të shkruante) në gjuhën e shkruar, u vështirësua nga dyndjet e dy perandorive gjuhësore: latines dhe osmanes. Kjo e fundit u orvat ta shprishte shqipen edhe përmes lëvizjes së bejtexhinjve, e cila ngatërroi, si të thuash, kohën me Shpirtin, dhe u turr të rrënjoste në shpirtin e shqipes një dukuri kalimtare - jetën e sjellë me pushtim - duke shartuar në mënyrë të dhimbshme dhe të pagëlltitshme aq të pasurën shqipe me mbështjellën e huaj.
U krijua dalngadalë një shpërbërje e lëndës gjuhësore, një çbaraspeshim mes të dukshmeve dhe të padukshmeve, mes fjalëve të folura dhe atyre të shkruara; një perandori zulmëmadhe kundër një perandorie të brendshme, shpirtërore, nga ato që nuk shihen me sy e që s’rrënohen dot me armë. Mbase në këtë mërgim të hershëm (nga realiteti në shpirt) të shqiptarëve duhet kërkuar shkaku i mërgimeve të mëvonshme (për jashtë kufijve të Shqipërisë).
Nga pikëpamja ezoterike (njëri nga kuptimet e fjalës është: me ftue dikë nga jashtë brenda), ndeshja e mësipërme, dyndja për të shfarosur shqipen, pra shpirtin e një kombi, nuk është gjë tjetër veç marrëzisë së moçme kur realiteti vërsulet të gllabërojë shpirtin dhe kur padija (që matet edhe me lakmi, verbëri trunore, etje për të pushtuar qiejt etj) rreket të bëjë punën e shpirtit dhe, ca më shumë: ta nxjerrë shpirtin jashtë loje.
Përndryshe, kjo dyndje i bën të pashmangshëm eksodet dhe, njëherazi, i shpjegon, madje edhe i përligj.
2.
Rrënjëshkulja, pavarësisht nga shpëtimi i përkohshëm a ndonjëherë edhe i përhershëm, që sjell, është parë gjithmonë si një fatkeqësi, dhe në shpirtërimin shqiptar nuk gjendet asnjë varg, asnjë fjalë e urtë, me përjashtim të “Selameti është me të ikur”, asnjë këngë popullore e aq më pak ndonjë vajtim, që të shohë tek mërgimi një shans shpëtimi. Madje as në veprat e shkrimtarëve shqiptarë, që janë shpëtuar për të shpëtuar gjuhën - dhe të cilët e kanë kuptuar dikur se qëndrimi në atdhe apo edhe kthimi do t’ua kish marrë atë pjesë të mallkimit që është bekim - nuk gjendet asnjë varg, asnjë fjali e dykuptimtë. Mërgimi shfaros. Mërgimi është mallkim, ndëshkim, është vetmi metafizike në verbanen fushë a strofull a shkreti të Urës së Qabesë - urë që rri pezull mes një jete, së cilës i ka shterur uji dhe një jete ku uji nuk është zbuluar ende. Dhe kush ik, vdes. Në të vërtetë, sipas atyre llogarive të pamëshirshme e vetëm të drejta, që bëhen pas zëvendësimit të një breznie me një tjetër, ai që ik, është i detyruar të lindet për së dyti. Kjo lindje i kapërcen, falë përqindjes mistike, edhe dhimbjet e shtatzanave. Shqipëria tashmë e largët bëhet e tërë bota, kurse e tërë bota, ku mund të endesh duke thurruar vargje, shndrrohet në një strofull, në një dhomë pa dritare, me një derë të vetme (të varrit), ku ndodhesh vetëm me Zotin. O fiton ti, o fiton Ai. Dhe përsa kohë je duke fituar ti, edhe dyndja jote drejt ‘tërë botës’, drejt Shqipërisë së humbur, është e furishme. Le të vërejmë paradoksin e një Naim Frashëri, De Rade, Çajupi, Konice, Noli, Koliqi e Migjeni, të cilët, vetëm me shqipen e fëminisë, ‘të pashkolluarën si duhet’, shkruajnë në më të hijshmen gjuhë shqipe dhe vdesin jashtë mureve të Shqipërisë, duke u orvatur dëshpërimisht të hyjnë në atdhe, njëlloj sikur të hykëshin në shpirt. Kurse brenda mureve, një numur shumë i vogël të përkushtuarish (të cilët, me kast, nuk i përmend njeri) dhe një numur batërdisës të paftuarish (të cilët, me gjithë përpjekjet e mirësisë fetare, nuk i mban mend njeri) gëlltiten nga burmat e perandorisë së dukshme, duke shqyer, në rastin më të mirë, njëri-tjetrin. Rrjedhimisht, deri në këtë çast të jetës së jetëve kanë mbijetuar dy Shqipëri: njëra shpirtërore, e mërguar nga toka në gjuhë, e dënuar me pastrim jashtë kufijve të saj, dhe një Shqipëri e dyfishtë, shpirtërore-fizike, e bekuar me trauma brenda kufijve të vet. E para është e shpërndarë në të katër anët e botës; nga një ringjallës i madh gjuhe e përfaqëson kudo: një Frashër në qendër të Stambollit, një Çajup në Aleksandri, një Noli e një Konicë në Amerikë, një Poradeci, një Asdren e një Kutel në Bukuresht etj. E parë me sytë e intuitës, kjo lëvizje e brendshme, kjo epje drithëruese e gjuhës për t’u shpëtuar e për t’u kthyer në shtratin lindës, tashmë e kthjelluar, njëherazi qëndresë dhe lutje e pandërprerë që shpirti të mos shuhet, të sjell ndërmend udhëtimin e besimtarëve drejt kryetempujve. E mbyllur në një njeri të vetëm, larg tokës, frymës dhe ngjyrave të veta, jashtë qiellit të vet, gjuha, oreçast e pezulluar, e kërcënuar përditë dhe mjeshtërisht nga gjuhët e tjera, ia nis nga e para për të tërhequr e mbledhur në vetvete, si të ishte një lëmsh drite i bërë fill, vendlindjen. Nis të (ri)krijojë një tokë, një qiell, ngjyrat lindëse, me frymën që i ka mbetur, që të mund të marrë frymë e të mos i falë harresës asnjë thërrime nga bota e paramërgimit. Sepse toka, qielli dhe ngjyrat kanë bërë e mund të bëjnë pa një gjuhë, kurse një gjuhë nuk mund të bëjë pa qiellin, tokën dhe ngjyrat e veta.
3.
Thjeshtësia fëminore e kësaj ngjarjeje i përshtatet një bote të sapokrijuar, tashmë jashtë mureve të mallkimit. Mirpo bëhet fjalë për një shpëtim gjysmë të rremë dhe për një mallkim nga i cili të shpëton vetëm dalja nga Koha. Muret janë vetëm mishërime të Padijenisë, të mosnjohjes, që nis e rritet mes të mërguarve dhe atyre që mbeten në atdhe. Kjo padijeni e mallkuar i bind të parët se vendin tashmë e kanë lënë në dorë të dështakëve, të njerëzve pa shpirt, që mezi paskëshin pritur ta shkretonin; kjo mosnjohje i bind të dytët se ata që ikën janë lapangjozë, më mirë që ia mbathën, le të llomotitin atje jashtë në emër të vujatjeve tona kreshpëruese, le të marrin dekoratat që na takojnë, çmimet, rrogat dhe lëvdatat.
Të dyja palët, ndonëse (për të mos thënë: pikërisht se) nën të njëjtin mallkim (të cilin e ndajnë me një zemërgjerësi të dyshimtë), nën të njëjtën gjuhë (që nuk ëndërron veçse të mos bjerret), shterin në përfytyrime, thashetheme e sajesa të rëndomta, fuqitë e një jete të tërë, nga ato që një ditë ndërpriten, dhe i blatojnë vetvetes dhembje të përballura vetëm për hir e në emër të kombit, thua se hasmët e vërtetë paskan vdekur para njëqind vjetësh. Secila palë përpëlitet të bindë historinë se ka vuajtur e vuan shumë më tepër se pala tjetër, se i ka bërë hak të gjitha lëvdatat, dekoratat dhe, pse jo, edhe pavdekësinë, duke harruar se çvllazërimi është hapi i parë i shkombëtarizimit.
Asnjëra nga palët nuk ka kohë të merret me të mençurit e varfër e të heshtur, aq më pak me varfërinë e të mençurve dhe me pasurinë e heshtjes së tyre, sepse secila palë e mendon tjetrën si të paqënë. Në një lojë qesharake dhe të përgjakur prej të verbërish që hapin qepallat fort, me një shprehje habie të thellë, për të dëshmuar se të tjerët, meqë nuk shihen, nuk gjallojnë dhe prej shikuesish që, duke mbyllur sytë, rreken të dëshmojnë mungesën e të verbërve, palët ushqejnë me babëzinë e tyre marroke urinë e Harrimit dhe trashin muret.
Nga zulma e kësaj përleshjeje, ka mbetur gjallë vetëm shqipja. Shqipja, makthi shkëlqimtar i së cilës e bën Kutelin shkrimtar dhe që e shndrron hidhërimin e Poradecit në diamant. Që e bën Camajn mishërim të durimit dhe të buzëqeshjes prej vëllai të vrarë në gjumë. Shqipja që nuk njeh as emra, as tituj, as grada. Kjo mungesë mëshire - virtyt i hapësirave të përkryera dhe që kanë kapërcyer hidhërime e trandje të pashembullta - është e shpjegueshme dhe e përligjur po të mendosh se ndeshja e Shqipes me Harrimin është për jetë a vdekje. Dhe sa më tepër afrohet çasti që e ringjall shqipen jashtë kufijve, aq më të egra bëhen sulmet e Harrimit. Pak vetë dinë të pranojnë se verbi i përkryer i Poradecit dilte nga një tunel i tërë njerëzish shpirtvegjël (siç i quan disa prej bashkatdhetarëve të tij, thjesht, në kujtimet nga jeta e kolonisë shqiptare të Bukureshtit), nga një llavë thashethemesh, synimesh të ulëta, nga një mizëri fjalësh e fjalimesh të ndërkryera që gati plasnin nga tepria e shqiptarizmës. Pakkush pranon se rrëfimet e Kutelit kalonin patjetër mes dalldive ektremiste, kulinarike e dashurore të atyre bashkatdhetarëve që, tek u firohej shpirti, shtonin fjalitë pa bukë (si për nder të urisë së të tjerëve), veshjet vezulluese, sharjet, shpërfilljet dhe gajasjet ndaj varfërisë. Asdrenit i duhej të mbante ligjin indian të heshtjes para llafazanërisë në shartisht, para përqarjeve dhe gufmimeve të mallit të rremë, që të mund të ngjizte atë shqipe ndërmjet epokës moderne (që vinte) dhe asaj stërgjyshore (që largohej).
Por Zoti jep dhimbjen - Zoti jep edhe ilaçin, dhe, pas kaq dhimbjesh mërgimi të përftuar si mallkim, pas kaq etjeje të brendshme për ta parë mërgimin si fat vendimtar në ringjalljen dhe pastrimin e gjuhës amtare, të themi se bashkë me ilaçin vjen edhe helmi. Helmi i një jete të kërcënuar oreçast nga uria, nga mbetja pa frymë mbi pezullinë e të qënit (tash e mbrapa) vetëm i huaj, ose gjithnjë e më i huaj, nga fjalimet dhe dekorimet dhe çmimet dhe fitimet dhe harxhimet dhe lajthitjet dhe gërditjet e atyre që shpirtërisht s’e kanë parë kurrë atdheun e vërtetë - atë të brendshmin, atë që përcjell brezni dhe u harron vetëm turpet - dhe që shohin në një Shqipëri të vrarë një Parajsë të humbur, një vend, humbja e të cilit u përligj dështimet dhe u fal nga pak veçanësi mes të huajve, teksa të tjerët, viktima të vetvetishme të idhujtarisë ndaj mërgimit, i bën të shohin në një botë të huaj një Shqipëri të pamundur. Helmi i një jete të flijuar për gjuhën (se llafeve ua pamë hajrin) dhe për fuqinë e saj okulte në pushtimin e hapësirave shpirtërore. Dhe kanë qenë shumë jetë të tilla, dhe janë ende. Në këto jetë, heshtja e ka lënë botën të kalojë, pa i lënë zitë e hershme që të rigjehen në dritën e ardhur bashkë me mërgimin. Në këtë heshtje ligjërata nuk e vret vetëdijen, helmet harrohen, harrohet kafshimi i errët e gati gjenetik i hakmarrjes, harrohen madje edhe kufijtë që e mbajnë këtë perandori shpirtërore shqiptare të mërguar në gjuhë e të shpërndarë anekënd botës. Botë, ku një e ngrënë e mirë dhe një rrahje krahësh a tringëllim metalesh të shquara nuk duhet ta trashë kujtesën aq sa të harrojë kujt ia detyron frymëmarrjen.
1997