Brenda dhe jashtë gjemisë


(Mbi Teatrin 
dhe rreth tij)

Shkas i drejtpërdrejtë për këtë bisedë rasti me pogradecarin e ri, Adrian-Christian Kyçykun, shkrimtarin më të shquar shqiptar të gjeneratës së tij e më gjerë, i cili tani e disa vjet, jeton, punon e krijon në Bukuresht të Rumanisë, ishte botimi i dramës së tij të veçantë me titull, sa jo të rëndomtë, aq dhe provokativ “zv. Libri”. Shfrytëzuam këtë rast (fatlum) që, me këtë autor relativisht të ri (teksa i mbush të dyzetat), e aq të frytshëm në fakt, kur ndërkohë ka shkruar (dhe botuar) një dhjetësh romanesh e librash të tjerë, të të gjitha gjinive letrare, por edhe eseistike e shkencore, në gjuhën shqipe dhe atë rumune, të prekim edhe ndonjë temë që e imponon koha në rrjedhë vërshuese, gjithnjë të “ngujuar” kësaj radhe në qarkun e artit teatror.

Bajram Sefaj: Siç rrëfen babai yt (zoti Kopi) në faqen 175 të librit të tij të vyer, “Zinxhiri i anktheve - radiografi e çiltër për vete dhe për të tjerë”, në verën e vitit 1985, kur ende s’i kishe as gjashtëmbëdhjetë pranvera të plota, paskëshe notuar pak më thellë në ujërat e liqenit të Ohrit, ose të Pogradecit (çështje gjeografie, ose, më drejt: hartografie, kjo!), ato pak metra notimi e shmangie nga bregu, pas torturave që ke përjetuar nga ana e sigurimit shtetëror të mëmëdheut, sikur dallgët e liqenit kanë vërshuar shpirtin dhe librat e tu përnjëherë. Kjo vërehet, shihet ashiqare, sidomos në romanin tënd të shkëlqyer me titull “Sy” dhe në tekstin gjenial të dramës, jo të rëndomtë dhe krejt origjinale, qoftë edhe në përmasat e dramaturgjisë botërore, “zv.Libri”, por ndoshta ky ujë, kjo vërshimë e stuhishme ka “përmbytur” edhe faqe të tjera shkrimesh të dala nga dora jote e lehtë dhe fort mjeshtërore. Një shpjegim, paksa më shkoqitës lidhur me krejt këtë katrahurë, nga vetë Ardiani, është më se i nevojshëm, thënë pa ndrojtje: është i domosdoshëm.

Adrian-Christian Kyçyku: Pyetja juaj më detyron të shndërroj në rrëfim ngjarje që janë bërë letër kaherë. Po të mos lidhej me shkrimet, ajo që më ndodhi në korrikun e vitit 1985 as që duhej zënë në gojë, aq më tepër kur kemi sadopak dijeni rreth llahtarave mes të cilave kaluan aq shqiptarë mes viteve 1945-1990 e më pas. Do të kish qënë një përdhosje satanike e vuajtjeve të mëdha, sidomos në këto kohëra kur shumë shtetas përvehtësojnë vuajtjet e të tjerëve, - ca nga paturpësia, ca nga çoroditja, - dhe ngulmojnë të binden mesveti se ishin kundërshtarë të regjimit qysh në bark të nënës. Po mbushja 16-vjeç, e gdhija te kryet e gjyshes që më pat rritur e që po jepte shpirt, kurse një mëngjes notova që të çlodhesha, pa kurrfarë synimi tjetër dhe pa cënuar aspak kufirin shqiptaro-maqedonas. Mirpo një javë më parë, përmes liqenit ishin arratisur disa të rinj dhe kufitarët duhej t'u dëshmonin eprorëve se ishin sypatrembur, në krye të detyrës, por edhe për të frikësuar njerëzit. Ma prenë notin duke më goditur me tehun e motoskafit, më klithën “Duart lart!” duke mbajtur drejt meje mitralozin, pastaj më detyruan të notoja përbri motoskafit deri tek ura ushtarake. Atje na nxorën si peshqit nga rrjeta, mua dhe një mesoburrë që kish pasur fat të ngjashëm, ndërsa një oficer na ulëriu për nja gjysmë ore gjer në kupë të qiellit (të vet), na damkosi tradhtarë, armiq të popullit, maskarenj, qenër, qelbësira, egërsira, duke mballosur çdo klithmë me refrenin e stërnjohur “Haj, pa do ta shohim ne punën tuaj”. Më vonë na shtynë sërish në ujë, na shtrinë të dyve në një varkë, si të vdekur; dy ushtarë na i mbanin koburet në tëmth. Na nxorën nga uji në qëndër të plazhit, mes qindra pushuesve dhe qytetarëve të tubuar për sehir dhe që na munxosnin me atë vështrim të neveritshëm, plot mekje dhe mëdyshje (t’i mallkoj si tradhtarë, apo vetëm të shtirem si parimor?!).

Gjaku që bëhet bojë...


Blerina Goce: “Nëse ndodh të jesh i mërguar, do të vijë mbi ty një çast i ngrirjes së gjuhës dhe një ndjesi therëse e asgjësë…” Me këto fjalë ju filloni “gramatikën” tuaj të mërgimit, ku sillni ndjesitë dhe kujtimet tuaja, i ndarë mes dy vendesh dhe kohësh. Në fakt, “ndjesia e asgjësë” duket se prodhon njëlloj krijimtari e që mbase është më e thellë se sa atëherë kur frymëzimi vjen nga “plotëria me gëzim”. Por akti i të shkruarit është individual. Nëse mund të quhet me vend kjo pyetje: çfarë “e frymëzon” Ardianin për të shkruar?! Si ka ndikuar mërgimi në “brumosjen” dhe ndërlidhjen e humanes me të qënit krijues dhe shkrimtar?

Ardian-Christian Kyçyku: Nuk është fjala se ku jetoj e në çfarë gjuhësh shkruaj, por si shkruaj e jetoj. E kam shprehur vite më parë bindjen time: një shkrimtar i mirëfilltë nuk ka trup (në gazetë doli turp në vend të trup!). Siç ka një jetë të pavarur, shpesh jashtë kontrollit të autorit, vepra ka edhe gjeografi, histori, forcë dhe sjellje më vete. Mërgimi im është i hershëm. Ndihem në mërgim qysh kur u desh të shkëputesha nga Pogradeci i fëminisë. Më pas, kthimet dhe rikthimet kudo e ngado, falë dendësisë së përjetimeve, kanë qënë mërgime më vete. Dikur gjërat morën trajtën: koka në letra, këmbët në udhë, ndoshta derisa koka të mbetet në udhë e krejt jeta në letra. Thënë më qartë: nuk jam më i ndarë mes dy botësh, kohësh, gjuhësh etj, por i bashkuar në to (kjo mund të tingëllojë e çartur për logjikën shkencore, por është mëse e natyrshme për atë letrare).