Në qytezën G., jo fort larg Detit të Zi, peshqit çahen me
thika të holla e mbushen me kripë, që të mos prishen as nga koka, as nga
bishti, kurse dashuritë e famshme të qëmotit mbahen mbyllur, pikërisht që të
mos humbin shijën. Ruhen në kujtesën e ca qënieve që do t’i kishe harruar me të
parën, ose do t’i kishe këqyrur si më kalimtarë në këtë jetë, se sa në rrugë.
Mësova se ende mund të gjeje gjallë në G. ndonjë shqiptar
të krishterë dhe ndonjë mysliman, ose bektashi, mërguar qysh kur asnjëra nga
luftrat botërore nuk dukej civile, secili me tespijet e veta, njëri me kapelë
republikë, tjetri me qeleshe të qëndisur; njëri me llullë, tjetri me nargjile,
ose anasjelltas. Po kur mbërrita unë në G. të gjithë shqiptarët e hershëm
kishin mërguar atje ku s’para u kujtohen më emrat, por ku as dhembja e as
helmet nuk kujtohen më për ta. Qyteza ishte e pastër, me një bulevard dhe disa
varreza qetësish (e gjuhësh) të ndryshme, dhe u befasova të vëreja se të
gjallët e atjeshëm merreshin vesh krejt njëlloj si të vdekurit. Në një skaj të
atij mirëkuptimi pat hedhur rrënjë edhe një pjesë a familjes shqiptare Danieli,
pasi plaku, - më i pashmi shqiptar i Rumanisë, - pat ndërruar
jetë. Në kishën ku i qe vendosur trupi, para se ta varrosnin, një grua e
moshuar, me t’i ndezur disa qirinj të trashë, me gjatësi fëmijësh (aq pat qënë
i ndjeri kur mërgonte), i afrohet arkivolit, qëndron rreth dhjetë minuta e
mpirë, e ngrirë, dhe thotë:
- Dashnor i madh ka qënë... E rraftë Zoti, e rraftë, se
edhe i vdekur yll është!
Zonja T., bashkëshortja dhe mikja e përjetshme e këtij
shqiptari – yll, që pat bujtur këtu nga Reçi i ish-Jugosllavisë, buzëqesh, se e
njeh në lëkurë, në rrembat dhe në shpirtin e vet fuqinë e asaj hijeshie
shqiptare. Po bëhej gati të vendoste në qivurin e të shoqit pothuajse treqind
fotografi, në të cilat, me po atë shajni të plakës së panjohur, preheshin vetëm tri- nga -qindrat e
të dashurave të Plakut.
- Po, - thotë e menduar. Shqiptarët e këtushëm kanë qënë
dashnorë me emër dhe fort të bukur...
Në letërnjoftim Zonja është tetëdhjetë e ca vjeçe, kurse
në tryezë, para kafesë, me ca lëvizje e shprehje fytyre, me perden e vështrimit
që sikur mund të përshkojë lëndën e ta lerë pas më njerëzore, është e denjë për
çdo familje me gjak të kaltër. S’ke pse habitesh që brenda këtij kurmi të
mpakur e si gjysmë të vizatuar në muzg, drithërojnë kujtimet e një dashurie si
„s’ka parë Parisi”. Shkëlqimi i syve, i fisëm edhe ai si gjestet dhe
fjalët që përshkruajnë atë dashuri, dëshmon se Yll Danieli nuk mund të gabonte
kur zgjidhte bashkëshorten. Por edhe kish pasur ku të zgjidhte.
Kujtimet e tyre të një jete në dashuri,
rrëfyer me një gjuhë që do të kish zilepsur gati çdo poet, linin në mjegull
vetëm vitet e saktë. Ata shoqëroheshin me një „e ca...” – mbase një
shenjë se drita e dashurisë mbështillte me aq dhembsuri e këmbëngulje të
përditshmen e çiftit, saqë me kohë thelbi i ngjarjes qe zhveshur butë nga datat
e përpikta, të vërtetueshme, nga orët, numurat, duke vozitur në yjor.
Nuk kuptonte pse po m’i rrëfente mua të gjitha ato gjëra,
madje nuk ua kish hapur zemrën as ca shkrimtarëve që i qenë qepur si rodhet ca
vjet e ca më parë. Mirpo tani sikur i vinte keq. Do të kish dashur të
kuvendonte me ndonjë shkrimtar, por jo nga ata që vjedhin ngjarje, se ata i
vdesin më shpejt gjërat e bukura, i vdesin para se ato të ndërrojnë jetë vetë.
- A thua është e mundur? - më pyeti.
- Çfarë, zonjë?
- Që të rroj sa për t’ia rrëfyer këtë mrekulli një
shkrimtari.
- Nuk dyshoj, - i thashë. Në Ballkan tani ka më shumë
shkrimtarë, se sa të vdekur.
- E di, e di, - tha ajo. Por ata që mund ta përjetojnë
mrekullinë tonë janë po aq.
Qemë thinjur e zvjerdhur në takime të tilla me hollësira
për vuajtjet, therroritë, nderin, atdhetarizmin, qëndresën, flijimet dhe bëmat
e shqipove në mërgatë. Për herë të parë dëgjoja për një shqiptar të hijshëm e zonjar (po
ruaj vetëm rimën).
- Po, po, - thotë zonja. Tim shoqi i kanë pëlqyer
gjithmonë femrat.
Nuk qe rasti ta bindja se ndër shqiptarë, pavarësisht nga
pamja dhe zona nga vijnë, kjo nuk ishte ndonjë gjë e rrallë. Po të flisje për
këtë, mund të dëgjoje lemzën vigane të një ushtrie burrash e djemsh e pleqsh,
si në „ushtri e popullit ushtar” (ruaj rimën). Por mendova të shtoja
diçka rreth dashurisë për femrën jo si ndonjë sëmundje, por si për një frymë
dashuruese që derdhej mbi seksin e dobët me lakminë me të cilën një furtunë
përzgjedh hurmat e pjekura mes degësh.
„Princesha e fshehtë”, - se kështu e ripagëzova, - vetëm
buzëqeshte, duke u përpjekur të më thoshte se ka ende për të më rrëfyer. Kish
ende. Duhej të heshtja sa më shumë. Sa më thellë. Danieli pat ardhur në Rumani
në vitin 1921 e ca. Rridhte nga një familje e krishterë, që përndiqej nga të
krishterë të tjerë. Meqë mbiemrin e parë gati askush nuk ia shqiptonte e aq më
pak ia shkruante dot saktë, Plaku i fisit, gjyshi i Danielit, qe detyruar të
merrte mbiemrin Daniel (ndoshta ndihej i vetmuar si profeti në
gropën e luanëve, qesha unë, dhe i qante zemra për luanesha). Plaku i pat
ngjitur shpejt shkallët e mërgimit dhe qe emëruar këshilltar i më të moshuarit
ndër princërit Gjika. Nga të gjithë fëmijët dhe nipërit, vetëm dashnori me emër
pat sjellë, mbase palcërisht, në Rumani simbolin e gjallë të atij
ligji që e pata emërtuar „i zëvendësimit”: ca gjëra të shtrenjta i këmben me
qënie të huaja, por gati gjithaq të çmuara e ngushëlluese, në mos po lumturuese
– ligj që kujdeset e mbron shpirtrat e gjithë të çrrënjosurve të kësaj bote. Të
zëvendësosh mungesën e tokës së lindjes me dashurinë e ca shpitrave të huaj,
ose qëniet e të dashurve të vdekur me prani qëniesh të huaja, por të ngjashme,
ose binjake në atë zonë ku shpirti i di të gjitha gjuhët.
Princesha nxjerr nga thesari edhe një margaritar.
Danieli pat qënë një herë i martuar, sipas të gjitha zakoneve, domethënë „derr
në thes”, me vajzën e një pasaniku nga Konstanca. Mirpo ky i fundit, ndoshta
për të ndrequr buxhetin e bukurisë familjare, pat shkelur ujdinë dhe, në vend
të yllkës së vogël, i pat dërguar Danielit vajzën e madhe, lëneshën. Shqiptari
nuk e kthen mbrapsht atë që zbulon pasi heq thesin, mirpo pas disa muajsh
mjalti a zeheri nuk duron dot më dhe arratiset në Bukuresht. Qe periudha mes dy
luftrave botërore, në Bukureshtin që drithëronte mes një kasaphane gati të
harruar dhe një tjetre ende të pafilluar, por me një jetë magjike. Pas
rropatjesh e ecejakesh që ligështojnë, por nuk vrasin, Danieli ia del mbanë të
hapë një dyqan kosi në Sheshin Romak (Piața Romană), aty ku „tani është
Ulkonja” dhe ku Remi e Remusi nginjen me qumësht të padukshëm. Nuk i thashë se
Ulkonja qe zhvendosur disa herë dhe ende nuk e ka gjetur veten shesheve,
kryqëzimeve e parqeve të Bukureshtit. Atëhere nusja e braktisur i dërgon
Danielit nga Konstanca një dhuratë për mbarësi: një djalë. Që ta rriste
me kos, me qumësht nga i Ulkonjës, a si?!
Më vonë, martuar me dashuri, Danieli do të bëjë vetëm dy
vajza. E vogla, që kujdeset për Princeshën, thotë:
- Babi e deshi dhe e ndihmoi parreshtur vëllain tonë.
Përballë dyqanit të kosit, në anën tjetër të Ulkonjës, qe
hapur asokohe një sallon bukurie, ku një rumune shtatvogël, Princesha e
tanishme, shkonte për të mësuar zanat. Shkonte ngaqë e dërgonin prindërit, se
asaj nuk i pëlqente të zbukuronte, e bindur se hijeshia a shëmtia janë përmasa
të kryqit që duhet të mbajë njeriu. Dhe nuk u bë zbukurimtare. Ndoshta as tani
nuk e dinte se, qysh në çastin kur shikimi i saj u kryqëzua së pari me
vështrimin e yllit të rrethuar nga vazo kosi, shishka, qypa, gota, lugë etj, ajo
u gëlltit prej një tjetër lloji bukurie, nga ajo e brendshmja, dhe kjo ishte
njëfarë ikjeje në mërgim, pa kthim, përjetë.
E bënë dasmën më dyzet e ca-në. Në ca pas ca-së
iu lindi vajza e madhe.
- Dashuri me shikim të parë, - buzëqesh vajza e vogël.
- Me mërgim të parë, - qesh unë.
Princesha vetëm pohon. Shpirtërisht endet në Bukureshtin
e kahershëm, shkon në teatër, në opera, takohet me shqiptarët e të
shoqit, në ca tryeza që u ngjajnë maleve, jo vetëm nga pamja, por edhe nga
fisnikëria; bisedon me ata burra e ato gra që kanë një hijeshi rrëmbimtare, por
që flasin një gjuhë të pamundur (imposibilă). Nuk mundi ta
mësonte krejt shqipen, madje as ndonjë sharje, sepse në shtëpinë e tyre nuk u
sha as edhe një herë të vetme, në asnjë gjuhë. Im shoq, tha, për pesëdhjetë
vjet e ca, nuk më tha një fjalë të rëndë dhe nuk shau, as në shqip, as në
ndonjërën nga gjuhët e tjera që dinte. Princesha mësoi vetëm disa fjalë e
shprehje që dukeshin të domosdoshme për Dashurinë, dhe pjesa tjetër e fjalëve,
- mos ma merr për keq, - nuk i mungoi as atëhere kur ndonjëra nga
shtojzovallet e të shoqit, për t’i zënë vendin, e mësoi atë gjuhë ujë.
- Po prapë në lotë ndarjeje u kthye, e gjora...
Në qytezat ku gjithçka sikur e shmang vdekjen me atë
përgjumje që mund të duket vdekje, - si në rastin kur një i sëmurë luan aq
mjeshtërisht të vdekurin, saqë vdekja e pandeh të mbaruar dhe shkon më tej, -
kafeja ka një shije më të zgjedhur se kudo gjetkë. Në një tryezë shqiptarësh të
dukshëm e të padukshëm, në qytezën G., mes disa gjuhësh e moshash, aroma e
kafesë së zezë me pak, ose me aspak, në shtjellë kujtimesh të rrëfyer lirshëm,
si pas vdekjes së personazheve, koha humbi rëndesën dhe hapi portëza të panumurta,
që të ftojnë e të ndihmojnë të udhëtosh në kohë pa bezdisur ngjarjet. A kish
bujtur, vallë, në ato çaste ndonjë i gjallë kohërash të tjera në tryezën tonë?!
Po flitej për mjeshtërinë me të cilën Daniel Ylli gatuante gjellë e ëmbëlsira të
sjella nga fëminia. Përmendej dashuria e tij e rrallë ndaj kostumeve
popullore shqiptare. Me një kostum të atillë, në vitin pesëdhjetë e ca, në
Pallatin Mbretëror të Bukureshtit, asokohe pallat pionierësh, njëra nga vajzat
e tyre pat fituar çmimin e parë në një konkurs ndërkombëtar veshjesh. U fol për
besën e shqiptarëve të dikurshëm, për forcën e perëndishme që i mbante lidhur.
Pas vendosjes së komunizmit, Danielit i vjen një listë me emrat e shqiptarëve
të Bukureshtit. Ishte kryetar i Komitetit Antifashist Shqiptar të Rumanisë.
Njëri nga anëtarët e listës kërkohej edhe nga komunistët rumunë, edhe nga ata
shqiptarë. Nuk dihej pse, por s’kish rëndësi, duhej shpëtuar. Danieli rendi nga
njëra shtëpi shqiptare në tjetrën, i njoftoi të kenë kujdes, t’i hapin sytë më shumë
nga ç’t’i hap mërgimi, e gjen shqiptarin që ndiqej dhe, për një orë, pas
mesnate, me ndihmën e një të dashure infermiere (se zor të gjeje ndonjë skutë
ku ai të mos kish dashnore), e shtron në Spitalin e të Marrëve.
- Ti nuk e di më cili je! - e urdhëron. Nuk di nga vjen,
nuk ke dokumente, nuk ke asgjë! Nuk di gjuhë të huaja, nuk ke as gjuhë amtare.
Mbaji sytë si të çmendurit, ose si shurdhmemecët, që mos ngjallësh dyshime.
Heraherës këputi nga një ulërimë, shqyej ndonjë rrobe, bjeri ndonjë muri me kokë,
por me kujdes, që të shpëtosh...
Princesha tha:
- Një vit e ca, ditë për ditë e natë për natë qëndroi mes
marrokëve, i shkreti. Nuk e zbuluan as ata e as të tjerë që ndoshta fshiheshin
aty të veshur teptil, si puna e tij... Pastaj, pó me ndihmën e njërës prej femrave
të tim shoqi, ai shqiptar (emri nuk mund të shqiptohet as sot, se po
flasim për dashurinë, jo për të tjerat) rrëmbehet piratçe nga çmendina,
qethet ndryshe, vishet ndryshe, le mustaqe, ose rruan mustaqet dhe mjekrën, nis
të flasë rumanisht, kërkon punë, gjen punë, dashurohet e martohet e bën
fëmijë... Ndërroi jetë tridhjetë vjet e ca pas çmendinës, Zoti e ndjeftë. Im
shoq takohej rregullisht me të, por si takoheshin do të thuash?!
I përfytyrova ata dy të huaj në kafene, te Capşa, për
shembull, në orët e vona, ose në të gdhirë, pranë tryezës që Eftimiu e pat
veçuar e paguante që përditë të hanin e të pinin shkrimtarët e varfër. Rrinin
shpinë më shpinë, si dy të huaj, nuk përshëndeteshin, dhe heraherës flisnin me
vete, me zë, në shqip. Secili i rrëfente tjetrit ngjarjet që patën rrjedhur
qysh nga takimi i kaluar. Mendova se jo aq fakti që një shqiptar ia shpëton
jetën tjetrit në dhé të huaj befasonte, por fakti që për tridhjetë e ca vjet,
asnjëri nga anëtarët e tjerë të listës, asnjëri nga ata që e patën njohur e
strehuar shqiptarin pa emër, nuk e panë më, nuk e përshëndetën, nuk këmbyen një
fjalë me të, vetëm për të mos i hapur telashe.
Jeta tjetër ra në dashuri me Daniel Yllin në vitin 1993.
Ai shkoi i qetë, me tokën e lindjes tashmë të shndërruar në aq e ca dashuri
të dhuruar e të shijuar, duke lënë pas dy vajza dhe bashkëshorten, që diç krejt
të rrallë pati në vete përderisa mposhti për gjysmë shekulli e ca aq hyjnesha
që luftuan t’i zinin vendin.
- I kam ditur të gjitha arratitë e tij, - thotë
Princesha, - por nuk më shqetësonin. Po ta prishja gjakun, ishte si të vuaja
ngaqë ai ishte gjallë, shqiptar, i bukur yll...
Tani Princeshës nuk i mungon asgjë, mirpo meqë duhet të
jetë edhe ajo anëtare sadopak e dukshme e së përditshmes dhe e dëshirave
tokësore, thotë se, megjithatë, ndonjëherë i mungon opera. Por nuk
i mungon shpesh. I mungon vetëm kur afrimi i vjeshtës dhe rinia shpirtërore e
tejzgjatur, si një tjetër fëmini, ia largojnë zërat tashmë qiellorë të aq
njerëzve të thjeshtë e të zgjedhur në thjeshtësinë e tyre, zëra që kanë kënduar
përgjatë një dashurie „si s’mund të jetë tjetër”.
- Kemi folur që të martohemi edhe matanë, - buzëqesh. -
Kur unë të shkoj atje, ai do ta lerë jetën tjetër, si me qenë një nga gratë e
tij, dhe do të kthehet tek unë...
Dhe dihet tashmë se njerëzit mund të jetojnë njëherazi në
të gjitha botët e mundshme qoftë edhe falë një dashurie të vetme. Me kushtin që
ajo dashuri të zgjasë gjer në vdekje.
- Nuk është e vështirë, - thotë një grua që e ka provuar.
Nuk është e vështirë as ta mbyllim kafenë me pyetjen „E
shihni se ç’mund t’ju bëjë dashuria e një shqiptari?!” Por Princesha duhet
të marrë një vendim dhe duket qartë se i dhemb ai shpirti i qelibartë.
- Ah, sikur të ishe shkrimtar, mor shqiptar, - thotë.
Shpinat tona kufizohen nga shpina të huajsh që nuk i
njohim dhe mua nuk më mbetet veçse t’i përgjigjem:
- Ah, sikur të ishe libër, moj zonjë...
A.-Ch. Kyçyku, qershor 2002