"Pushteti duket vetëm kur përdoret keq..."

Bisedë
- botuar së pari në gazetën Iliriapost, Prishtinë -

Ajete Zogaj: Z. Kyçyku ju i takoni një brezi krijuesish që e kanë pasuruar letërsinë me një përbërës qenësor – dimensionin deist. Rrjedhojë e kujt mund të quhet kjo frymë dhe a mund të flitet edhe për një funksion të caktuar a të ri të këtij lloji të letërsisë?

Ardian-Christian Kyçyku: Njëheresh me falenderimin që më ftuat në këtë bisedë, dua t’ju them se për mua deizmi nuk është një rrymë e caktuar letrare, ose shoqërore, që ka lindur dhe varet, si zakonisht, nga mangësitë e rrymave të tjera. Deizmi në letërsi përfaqëson vetë Frymën. Mund të thuhet pa drojë se disa nga shkrimtarët e sotëm të shqipes rilidhin përmes veprës së tyre fillin e këputur dhunshëm të një fryme që solli kulme artistike në vitet ’30 të shekullit të shkuar. Ose: përpiqen të mjekojnë mushkëritë. Për më tepër, çështja e Frymës ka mbetur po aq e thjeshtë sa edhe më parë, ndonëse zënkat varfëruese dhe krenaritë e sëmura përpiqen ta koklavitin. Gjer edhe historia ka shembuj të panumurt: mosbesimi në Zot e bën njeriun gjithnjë e më të shitshëm, ia ul çmimin, duke e mbajtur në një pezullí që mund të emërtohet “ankand mishtor”. Në mungesë të besimit, të gjitha janë dëngla, edhe sikur përkohësisht të krijojnë përshtypjen se po i dhurojnë njeriut liri të pazakonta. Sigurisht, është rraskapitëse t’i sqarosh ata që s’duan të dëgjojnë se besimi në Zot mbetet, sidomos për ne shqiptarët, zgjatimi hyjnor i Besës. Si mund të bindësh dike, për shembull, se vetëm falë besimit çelësat që i ke humbur diku në terr mund t’i gjesh jo vetëm ku i ke humbur, por në radhë të parë atje ku ka dritë?! Është punë thelbi: disa e dinë se rrahjet e zemrës e kanë prejardhjen nga qielli, të tjerët rropaten të dëshmojnë se vijnë nga sahati…

Nuk e kam fort për zemër shumësin akademik dhe nuk mund të flas në emër të një brezi. Në letërsi fuqinë nuk e bën bashkimi, por nderimi ndaj vetmisë dhe “ferrit” prodhimtar të sivëllait. Për sa më përket, përmasa deiste e letërsisë nuk është polemikë apo këmbëngulje për të mrekulluar ndokënd, por një trajtë e mallit për fëmininë, për botën e kahershme në përgjithësi. Por është edhe një dhembje që përsosmëria e asaj bote nuk mund të rikrijohet e të rijetohet më veçse në letër. Pogradeci i viteve ’70-’80, pleqtë e asaj kohe, rrugicat, ndërtesat, muzika prej sferash të epërme që dilte nga krojet dhe dallgët e liqenit, dëborërat dhe ngjyrat mbinjerëzore të stinëve, por sidomos etja që tiparet e veçanta të të tjerëve t’i adhuroje dhe t’i shihje si pasuri të jetës sate e kurrsesi jo si gjëra që duhet t’i zhdukje a t’i shndërroje, rrënjosën brenda meje një mirëkuptim dhe hapje të mirëfilltë ndaj gjithçkaje që s’pranon të ndryhet në kafazin shkëlqimtar të modernes e postmodernes pikërisht ngaqë ruan kufijtë e bekuar të së lashtës. Deri në moshën 12 vjeçare nuk e kisha idenë ç’ishte politika, diktatura, demokracia etj dhe as më mungonin. Iu mbetem mirënjohës prindërve dhe gjyshërve që u kujdesën të shoh vetëm qëniet dhe gjërat e domosdoshme. Njerëzit ishin stërvitur të shkëpusnin nga një e keqe e madhe që u pat rënë kryesh si saç ato pak të mira, të cilat çdo e keqe i shfrytëzon për të zgjatur jetën e vet. Pastaj m’u faneps e përditshmja që ngulmonte të politizonte gjer edhe gjakun. Njëra botë ishte tejet shqiptare, plot hijeshi e mirësi; tjetra - e internacionalizmit proletar. E para e linte Zotin të qetë, që të punonte brenda secilit prej nesh; tjetra rropatej të skaliste njeriun e ri, shembte tempuj e hante koka, derdhte gjak që ta shkruante historinë nga zeroja – të gjitha në emër të së ashtuquajturës barazi, domethënë: ngritja e së rëndomtës në rangun e gjeniales. E ndonëse bota stërgjyshore nuk e pat lindur atë komuniste, por ia kishin ngulur në gji si ndonjë thithlopë kancerogjene, kjo e fundit vërsulej të fshihej në bark të nënës së tjetërkujt. Kështu ndodh gjithmonë: e rremja ngulmon të ketë prindër ata që s’i ka.

Ajete Zogaj: Në kohën e trandjeve të mëdha, jo vetëm në vendet e lindjes, të një përballjeje me thyerje të mëdha, me situata traumatike dhe vakuume ekzistenciale, letërsia në përgjithësi dhe lloji që e krijon brezi juaj i shkrimtarëve në veçanti, sa mund të luajë rolin e njëfarë llogoterapie (sipas Viktor Franklit) në përmbushjen e kuptimit të jetës?

Vendndodhja: ”Paqja mes popujve” - nga Corneliu Vlad

Me përfytyrimin e atij që mezi pret të mbushë të shtatëdhjetat (pse-në as vetë s’e di), do të thosha që Ardian Kyçyku është, në moshën dyzetvjeçare “edhe një çerek”, - siç do të shprehej Karaxhiale - një shkrimtar gjithaq i ri. Domethënë po aq i ri sa demokracia jonë “emergjente” dhe njëlloj i pjekur (jo, jo, bash plak-plak) si Ballkani. Është i ri ngaqë shkruan vazhdimisht ndryshe dhe plak ngaqë është mjeshtër i madh. Ka qënë fillimisht aed i botës shqiptare, më pas i hapësirës ballkanike, ndërsa tani është universal, i të gjitha hapësirave. Përfshi hapësirat e Jetës dhe të Vdekjes sidhe të kufirit mahnitës që i ndan. Kufirit? Mahnitës? Është vetëm “traseja” prej pesë stacionesh e autobuzit të vjetëruar e të stërmbushur ITB/RATB - me tufa lulesh, kapela, borsalina, pleq e plaka, erëra - që bën një ndalesë në “Shtegun mes hardhive”* dhe stacion të mbramë ka varrezën “Paqja mes popujve”. Është hapësira nga qënia tek mosqënia, por edhe e tranzicionit drejt demokracisë, me ”zërat e ngjirur të udhëtarëve, me kollën apo gëlbazat e thithura mbrapsht, me fytyrat e budallalepsura prej të vdekurish që i zgjon nga gjumi fisku, të themi, zilet e celularëve, copëzat e një muzike të pështirë... E sidomos era e ndyrë. Domethënë: erërat batërdisëse”.

Por fillin ndarës mes trevave të Jetës e të Vdekjes e sheh vetëm e vetëm Ardian Kyçyku. Pikat dhe vijat konvencionale që shënjojnë kufij janë kukullat që “mund të fitojnë një domethënie (por dhe fat) krejt tjetër tek kalojnë nëpër sprovën shpirtërore të lëndës së hirtë e të mendjes njerëzore” për t’u “përkthyer në një tjetër lëndë të parë” (lexoni librin “Vend për një kukull të vetme” dhe do të sqaroheni më mirë). Janë me shpirt apo pa shpirt këto kukulla? As njëra, as tjetra; edhe njëra, edhe tjetra. Gjithsesi, janë/jemi gjallesa/objekte të tranzicionit, sepse, siç shpjegon vajza që i bën kukullat bashkë me të atin, “nuk kemi të drejtë morale të bëjmë kukulla me fytyra tepër të mençura, nganjëherë madje ironike. Që të çlodhet e zbavitet, shoqëria e sotme ka nevojë vetëm për kukulla me pamje idiote. Të cilat u japin mundësi blerësve të ndjehen më pak fatkeqë, më pak të gjymtë, më të zgjuar”. Por pse flasim për letërsi tani, në një moment qytetar kaq përvëlues, në një fushatë zgjedhore me pikësynime kaq të madha? Thjesht sepse nesër a pasnesër do të mbahen mend emri i Kyçykut dhe i disa të tjerëve, jo emrat e llafazanëve dhe të gjithëpranishmëve tejet të fuqishëm të ditës. Nga tekstet e Ardian Kyçykut, ata që do të vijnë pas nesh do të mësojnë më shumë gjëra dhe më të vërteta, se sa nga fjalimet, artikujt dhe programet elektorale kalimtare. Mos vallë do të vrasin mendjen pasardhësit tanë, fjala vjen, për atmosferën zgjedhore, të tranzicionit, për ekonominë e tregut në lindje e sipër? Ja: “Në trungun e një peme rrinë njëra mbi tjetrën afishe të panumurta të harruara e të freskëta kandidatësh për deputetë, reklama koncertesh, shfaqjesh cirku, njoftime martesore, ftesa për të bërë nga një “teke” seks, numura telefonash, njoftime zyrtare të bashkisë, ftesa për terapi qetësimi masiv, fotografi këlyshësh të humbur, shifra, simbole, reklama të një mjeshtri stufash e të një tjetri bravandreqës. Afishet janë zbërdhylur nga shira pleq dhe nga erërat. Portreti i një kandidati është këputur për mesi dhe, në vend të këmbëve, bien në sy kofshët e një valltareje që zhdërvjellet rreth një ushte”.

Një kronikë politike e mbështetur mbi një shkrimtar i cili as që dëshiron të dëgjojë për politikë, kur bëhet fjalë për Ardian Kyçykun, nuk është as oksimoron, as diversion, as moskokëçarje ndaj autorit. Sepse Politika, në fund të fundit, është dhe duhet të jetë, Jeta. Grekët e lashtë shihnin tek politika shkencën, e cila përpiqej të përfytyronte një regjim ideal. Dorë më dorë me jetën. Tash për tash, regjimi i përkryer i ëndërruar me sa duket ndodhet në ndalesën e fundme të autobuzit, në “mjedisin” e quajtur ”Paqja mes popujve”.

* Në origjinalin rumanisht, teksit i A.-Ch. Kyçykut ka edhe kuptimin Shtegu mes të gjallëve.

Marrë nga www.amosnews.ro, 2 nëntor 2009.

Locaţia: ”Pacea între popoare” - de Corneliu Vlad

Cu percepţia celui ce aşteaptă cu nerăbdare vârsta de 70 de ani (de ce, nici eu nu ştiu), as spune ca Ardian-Christian Kuciuk este, la 40 de ani “si un firtal”, cum ar zice Caragiale, un scriitor tot tânăr. Adica, la fel de tânăr ca democraţia noastră “emergenta” şi la fel de matur (ba nu, chiar bătrân-bătrân) ca Balcanii. E tânăr pentru ca scrie mereu altfel şi e bătrân căci e mare meşter. A fost mai întâi aed al lumii albaneze, apoi al spaţiului balcanic, iar acum este unul universal, al tuturor spatiilor. Inclusiv al spatiilor Vieţii şi Morţii şi a fascinantei lor frontiere. Frontieră? Fascinantă? E doar “traseul” ITB/RATB de cinci staţii al autobuzului învechit şi arhiplin – buchete de flori, căciuli, pălării, bătrâni şi bătrâne, mirosuri – care are staţie la “Cărarea dintre vii” şi cap la cimitirul “Pacea între popoare”. E traseul de la fiinţă la nefiinţă, dar şi al tranziţiei spre democraţie, cu “vocile răguşite ale calatorilor, tusea sau flegmele frânte, fetele tâmpe, de morţi treziţi la un control al fiscului, să zicem, soneriile de mobil, frânturile de muzică execrabilă… Şi mai ales duhoarea. Adică: mirosurile devastatoare”.

Dâra despărţitoare dintre tărâmurile Vieţii şi Morţii o vede, însa, doar Ardian Kuciuk. Punctele şi liniile convenţionale ce marchează graniţe sunt păpuşile care “îşi pot căpăta cu totul alt sens (si rost) trecând prin proba de spirit a materiei cenuşii şi a minţii omeneşti” pentru a fi “traduse într-o altă materie primă” (citiţi cartea “Loc pentru o singură păpuşă” şi vă veţi lămuri mai bine). Sunt vii sau neînsufleţite aceste păpuşi? Nici una, nici alta, şi una, şi alta. Oricum, sunt/suntem vietăţi/obiecte ale tranziţiei, căci, explică fata care face păpuşile împreună cu tatăl ei, “nu avem dreptul moral să facem păpuşi cu chipuri prea lucide, uneori chiar ironice. Ca să se poată relaxa, societatea actuala are nevoie doar de păpuşi cu feţe idioate. Care-i fac pe cumpărători să se simtă mai puţin nefericiţi, mai puţin handicapaţi, mai isteţi”.
Dar de ce vorbim noi de literatura acum, într-un moment cetăţenesc atât de fierbinte, într-o campanie electorală cu miza atât de mare? Simplu, pentru ca mâine-poimâine numele lui Kuciuk şi ale altor câţiva vor fi mai ştiute decât ale gureşilor şi mult-văzuţilor prea puternici ai zilei. Din textele lor, cei de după noi vor afla mai multe şi mai adevărate lucruri decât din discursuri, articole şi programe electorale efemere. Vor vrea urmaşii noştri să ştie ce va să zică, bunăoară, atmosfera electorala, tranziţie, economie de piaţa născânda? Iată: “Pe trunchiul unui copac, stau una peste alta nenumărate afişe de candidaţi la alegeri uitate şi proaspete, reclame de concerte, de spectacole de circ, anunţuri matrimoniale, invitaţii la partide de sex ocazional, numere de telefon, anunţuri oficiale ale primăriei, invitaţii la terapii de calmare în masa, poze de căţei pierduţi, cifre, simboluri, reclama unui sobar şi a unui meşter de chei yale. Afişele s-au schimonosit de ploi bătrâneşti şi de vânturi. Portretul unui candidat este rupt la mijloc şi, în loc de picioare, se vad coapsele unei dansatoare la bara”.

O cronică politică pe seama unui scriitor care nici nu vrea să audă de politică nu este, dacă e vorba de Ardian Kuciuk, nici oximoron, nici diversiune, nici necuviinţă faţă de autor. Căci Politica este, ar trebui să fie, până la urmă, Viaţa. Vechii greci vedeau în politică ştiinţa care încearcă sa-si imagineze regimul ideal. De viaţă împreună. Deocamdată, visatul regim ideal este mai degrabă la capătul autobuzului, la “locaţia” Pacea între popoare.

(Corneliu Vlad, Ziarul Informaţia, Bucureşti, 2 noiembrie 2009. From: www.amosnews.ro).