[Lënda letrare si dëshmi
shkencore. Thonjëzat e lëndës letrare i vendos historia; thonjëzat e lëndës
historike – arti i të shkruarit. Përmes stilit, nga arti, drejt së vërtetës
historike e shpirtërore. Mërgimi nuk
është sëmundje, por as nuk shërohet ndonjëherë. Pragjet e një Kinemaje.
Muri mbart njollën (e gjakut, e bojës?) apo njolla murin? Kthime, ose „Udhët e pagjetshme të Dhurimeve”. „Disa nuk ngjallen më, të tjerë nuk vdesin më”.
Vëlla e motër të një huajsimi. Një libër i lexuar pjesërisht, por vetëm i imi.]
Nëse ndodh të jesh i
mërguar, do të vijë mbi ty një çast i ngrirjes së gjuhës dhe një ndjesi
therëse e asgjësë[1]. Do të kesh përshtypjen se gjithçka që mund të
thuhet për mërgimin, tashmë është thënë, shkruar, filmuar, pikturuar, luajtur
në skenë, vazhdimisht nga të tjerët, por gjithnjë mbi lëkurën tënde. Në fakt,
nuk ke ndonjë shkak bindës të thuash a të shtosh diçka, por ca më pak të
heshtësh. Besoj se kësisoj mbyllet mërgimi i individit dhe ze fill ai i emrit.
E kupton se, në të vërtetë, me ikë, do të thotë me vdekë
nga pak, ndërsa të kthehesh (tani), do të thotë me vdekë pak më
shumë. Dikur kam arritur në përfundimin se ”Mërgimi nuk është sëmundje,
por as për t’u shëruar nuk shërohet ndonjëherë”, madje as pas vdekjes,
dhe kjo sepse nga mërgimi[2] kanë dalë disa libra, disa dëshmi,
disa kujtime të posaçme, ndërkohë që, në vetvete, për ty, mërgimi paskësh qënë,
qysh nga çasti i parë, ajo urë, madje vetë mënyra e të ecurit, që lidh botën e
dikundshme me botën e përtejme, por edhe anasjelltas. E këqyrur prej
një këndi jo fort të lakmuar nga metaforat, sëmundja në fjalë do të regëtinte
midis më të fismes ndër skizofreni dhe autizmit më pjellor. Por, njëherazi,
mërgimi mbetet një ngjarje shpesh më vetjake edhe se vdekja (nuk
kam parasysh vetëm vdekjet e përbashkëta), por sidomos një ngjallje për
së gjalli.
E kam kaluar
fëmijërinë në një qytet që
mbetej gjithaq i bukur edhe pasi dilje nga kinemaja. Pragun e kinemasë së
vjetër “Pojska”, disa të përgjëruar pas pëlhurës magjike e kaptonin hijerëndë,
shpesh të veshur me kostum, kravatë e pallari, njëlloj sikur të shkonin në
ndonjë dasmë apo mort. Kur i pyesnin se për ku qenë nisur ashtu, nganjëherë
gjegjeshin: „Ja, po dal njëcopëherë jashtë”, pa sqaruar nëse ishte fjala
për një përmasë të çuditshme të „Brenda”-s (shoqëruar dendur me burgun), apo me
„Jashtë” (shtetit). Në gjuhën shqipe fjalët Jashtë dhe Brenda edhe
sot e kësaj dite mbartin kuptimet Jashtë shtetit dhe Burgu.
Isha një nga të
thekurit pas kinemasë dhe jo rrallë kisha përshtypjen e thellë se ajo më
përkiste, por në mënyrën siç të përket përjetësia e atdheut nga ku ke
prejardhjen, ndonëse nuk ndjeja të kem prejardhje kinematografike. Gjithmonë
humbja një çerek ore të çdo filmi, ngaqë ndiqja nga cepi im, – dhe rrallë
qëllonte të mos ndodhesha në cep, - turbullimin si prej qëniesh të verbuara
befas, të atyre që mbërrinin me vonesë e që bënin çmos të mbaheshin pas
pervazesh apo mbështetësesh të paqëna, duke u çapitur me pasigurinë e ca
fëmijëve që ende nuk dinë hedhin hapat. Pastaj lëkundesha mes dy bindjesh
kryekëput të kundërta:
- ata hynin në kinema
për t’i bishtuar ndonjë katastrofe, teksa të gjithë të mbeturit jashtë qenë
shfarosur tashmë;
- gjendeshim atje
vetëm ne, fatlumë të vdekur para kohe, – dhe që do të shijonim më nge, duke
parë filma, amëshimin.
Në cepin e padukshëm
të kinemasë, – shkallët dhe lozhat e së cilës i pat punuar im gjysh, Llazi
Kyçyku (1913-1989), - m’u vegua edhe ligji i thjeshtë i artit, sipas të cilit
shpesh duhet medoemos të fiket drita, që të pranohesh e të kesh pjesë në një
botë magjike, pa caqe e pa mort.
Nga ana tjetër, të
ikurit jashtë vendit, - disa syresh të pasuruar, ndërsa të tjerët të uritur me
këste për shkak të atdheut, - dërgonin pothuajse çdo muaj veshje, dhurata, të
holla në valutë, madje edhe ushqime, çka ua bënte mungesën më tërheqëse, në mos
po të dëshiruar. Njerëzit mësohen shpejt pa ta dhe, në heshtje, nis t’u shijojë
mungesa e tyre. Të mbeturit, po t’i pyesje çfarë (po) bën filani, ta kthenin
thjesht: „Mirë, në Amerikë...” (ose në Greqi, Vllahi, Itali etj).
Në atë përzierje të munguarish veshur me një vel idhujtarie – dhe të
pranishmëve, që bënin çmos të mos gëlltiteshin nga harresa e provincës, mësohej
lehtë se jo kushdo mund të merrte udhën e mërgimit kur t’i tekej. Njëra nga
dëshmitë që më hapën sytë ishte trupi i një fatziu të vrarë nga kufitarët tek
orvatej të kalonte matanë përmes Liqenit të Ohrit. Nuk dukej
të kish qenë notar i zoti; pat lidhur një copë bukëpeshku në gjoks, qe lyer me
graso, që të mos mardhte, dhe ish nisur për rrugë (liri). Ujrat e nxorën një
mëngjes maji në breg dhe kalimtarët fillimisht pandehën se bëhej fjalë për
ndonjë udhëheqës të masakruar nga armiqtë, meqë mbante veshur kostum (mbase i
vetmi dhe i shumëfishti kostum, ai i dasmës e i varrimit, sikurse
quhej; mund të shtohet edhe ai i kinemasë). Ishte bërë shoshë nga
plumbat, vende-vende e kishin ngrënë peshqit – dhe krahasimi i vrimave me sytë
të ngulitej në kokë në mënyrë gati tiranike. Duhet theksuar se peshqit çukitin
vazhdimisht rretheqark vrimave, jo për t’i mbyllur, besoj, por për të zgjeruar
folétë ku duan të çlodhen. Kumti i shtetit dhe ndoshta jo vetëm i tij, ishte i
qartë: pakashumë kështu do të katandisesh, po nuk ike në kohën e duhur.
Mirpo kishte edhe nga
ata që mund të cilësoheshin me fat, - në fazën fillestare, veç, -
sepse, me të mbërritur në botën e quajtur e lirë, i rrihnin për
vdekje për së gjalli, i shkatërronin me pyetje, dhe shpesh i
kthenin mbrapsht, vetë kundërshtarët e paepur ideologjikë, në përputhje me
njërin nga shkëmbimet më mizorë të robërve (të burgosurve), që është bërë
ndonjëherë në zonë. Ajo që pësonin më tej, pas kthimit në atdhe, është
në gjendje ta dëbojë letërsinë nga sistemi i vet shenjave.
Shqiptari i
mistershëm e i harruar Vangjel Zhapa (1800-1865), njëri nga themelvënësit
e Shoqërisë Letrare Rumune (më 1 gusht 1867, në shtëpinë e K. Gjikës, edhe ky
me prejardhje shqiptare), financues i Shoqërisë Akademike Rumune (1866), -
që, më vonë do të bëhej Akademia Rumune, - ringjallësi i Lojrave Olimpike
moderne të Athinës dhe ndërtues i Pallatit Zappeion, e shihte vendlindjen
si „Vendi i shënjtë i takimit me Zotin”. Përkufizim më të bukur nuk kam gjetur
ende. Ndoshta, në një çast mëdyshjeje dhe sprovash të rënda, numuri i njerëzve
përqark takimit me Zotin duhej të qe bërë kërcënues, për të mos thënë vrastar,
prandaj Vangjel Zhapa ndërroi jetë në çifligun e vet, në
Broșteni (Rumani), me dëshirën ta varrosnin në oborrin e kishës që pat
ngritur atje; pas katër vjetëve porosiste të zhvarrosej dhe eshtrat të
rigroposeshin në dy vise: kafka në Athinë, - në oborrin, ose para ngrehinës
Zappion të Olimpiadës, - ndërsa kusuri i eshtrave: para shkollës në fshatin e
vet të lindjes, Labovë e Madhe (Shqipëri)[3].
“Dje – fshat i madh
me qytetarë,
Sot – qytet i vogël
me fshatarë...”[4]
Me kalimin e kohës,
përpiqesha të kuptoja se pse të ikurit nuk bënin pothuajse kurrgjë që punët e
atdheut të ecnin më mirë, dhe isha krejt fillestar që të mundja të përfytyroja
se çfarë jam në gjendje të bëjnë të mbeturit, ndër të cilët e numuroja veten jo
me ndonjë krenari të veçantë, por as edhe me ndonjë ndjesi faji. Dy
dhjetëvjetsha më pas, i shtangur nga gazmendi i një bashkëkombësi, - i cili
thosh se „ke bërë bërë gjëra të mëdha përderisa ia dole mbanë të
shpërngulesh jashtë vendit”, - im atë i bëri një pyetje tronditëse:
- Por çfarë
keni bërë ju, more zotni, që arritët të mbeteni brenda?!
Besoj se ata mbetën
vetëm për të jetuar në atdhe edhe për ne, nganjëherë duke u rropatur të rrojnë
edhe në vend(in) tonë, ndërsa ne nuk kishim e as që donim të jetonim jashtë në
vend të tyre. Por as brenda.
Rinia ime e hershme
rrëshqiti ngadalë drejt dëshirës së zbehtë për të dalë jashtë shtetit, jo vetëm
nëpërmjet kinemasë. Mund të them se ëndërroja të ikja, gjithnjë me bindjen që
të kthehesha, por nuk më pat shkuar kurrë ndërmend se do të largohesha vërtet
ndonjëherë e nuk do të kthehesha më përveçse si një intrus, si
diçka midis personazhit të librit që mishërohet përkohësisht në qytet dhe një
njeriu që del në jetë për t’u futur pó përkohësisht në një libër. Vetëm se ky
njeri-personazh, falë mërgimit, qe zgjedhur të fitonte atë çka mendjet dhe
duart e të mbeturve jo vetëm që nuk mund ta ribëjnë, por as ta shfarosin, sado
e pabesueshme të duket kjo, të paktën në letër, kur kjo botë bëhet dita-ditës
më e shkatërrueshme se letra. Sepse në ngarendjen pas hapësirës së lirë, në një
shtrirje a zgjerim të papastër e të paprerë, por edhe në një smirë të sëmurë
ndaj atyre që mungojnë trupërisht, të mbeturit janë të aftë të prishin shumë
gjëra, sidomos duke ndërtuar telashe të reja, sa më të
tyret, sa më të personalizuara. Po vendos këtu të parin
„copy-paste” nga e vërteta e mërgimit tim: një ndodhí që mund të titullohet „Shtëpia
e ngrënë nga kafshë të therura”:
[Shtëpia ku e kalova
pjesën më të madhe të fëmijërisë qe ndërtuar një shekull para tërmetit të
1907-ës. Ky nuk pat lënë asgjë jashtë dhe asgjë që t’ia vlente të ripërdorej
brenda. Fatmirësisht nuk vdiq njeri. Burrat e familjes e ringritën shtëpinë në
të njëjtat trajta e përmasa, me qerpiç; edhe anën zbukurimore të saj, sipas një
copy-paste-i të përkryer, por gjithçka nga kujtesa, pa pasur të dhëna të sakta,
pa u prirë nga shënime apo libra. Pakashumë kështu vepron në fillim edhe
shkrimtari i mërguar (me ose pa dashjen e tij) - edhe ata ishin njëfarësoj disa
shkrimtarë të pashkollë, të mërguar befas, nga tërmeti, brenda truallit të
tyre. Ndoshta patën besuar se simbolet e përdorur në mure (pëllumba, rrush,
copëza shqiponjash, shishe e bute vere, koranë ngjala, shigjeta, kryqe) mund ta
mbanin shtëpinë në këmbë edhe një shekull, ose të paktën aq sa t’u bënte ballë
ballëve të një tërmeti tjetër.
Shtëpia u trashëgua
nga vëllai i sime ëme, i vetmi djalë i gjyshërve. I pajisur me humor të
kulluar, me pamje prej aktori tragjikomik të lindur dhe me zgjuarsi jo të
zakontë, im ungj deshi të studionte për aktor, por e degdisën në agronomi.
Caktime të tilla shteti i pat kthyer tashmë në modë, por një modë ku s’kish
vend për terratisje poetike. Moda qe urdhër dhe urdhëri, po nuk e zbatove, të
këput kokën. Pra, im ungj i hyri agronomisë. Pas studimeve, meqë prindërit i
kish të sëmurë rëndë, ai i bëri një lutje me shkrim Komitetit Ekzekutiv të
Rrethit, që, mundësisht, për arsye rrezik vdekjeje (e
prindërve) ta caktonin me punë në një fshat më të afërt, me më pak shkrepa, ose
me rrugë më të drejtë për në shtëpi. Mirpo meqë ende ishte në fuqi ajo parrulla
„t’i kthejmë malet në fusha”, pushtetarët syleshë e zemërhekur të
provincës, e hipën la’ e më la’, se atje më la’ thërriste
nevoja, ashtu qe urdhëri nga lart, se misioni
mbetej po ai i viteve të çlirimit nga zgjedha e huaj: të jemi të parët
në sakrifica dhe të fundit në pretendime. Prandaj aktori u desh të mësonte
një rol të papandehur në një katundth ku kish më shumë ujq se njerëz, dhe ai
nuk nguli këmbë t’i ftillonte zyrtarët se agronomia nuk përfshin edhe
veterinarinë. Gjatë njërës prej dehjeve tona të shumta, kur vinte me lejë si
nga nëntoka, me pamjen midis një oshënari dhe një të syrgjynosuri pa faj, im
ungj u cfilit të më shpjegonte se si, në një vend që ndodhet
relativisht afër në vijë të drejtë, mund të mbërrije më vështirë se
sa në Kinë. Për disa vjet me radhë shkoi e u kthye nga ai askund i trurit
duke ecur si pehlivan mbi atë vijë – dhe njerëzit e atjeshëm ishin tejet të
dashur, bujarë, të aftë, jo si nëpër librat e ndaluar, madje edhe ujqit, ndërsa
pijetorja e fshatit mund të merrej edhe si kërthiza e krejt gjithësisë. Dhe
vija që e ndante nga fshati u drejtua, se cila vijë mund të mbetet e shtrembër
përballë fërnetit?!
Gjyshërit e mi u
shuan në heshtje e përvujtni, ashtu siç nuk para nguten njerëzit sot. Regjimi i
quajtur çnjerëzor (katil, xhahil, i mallkuar etj)
u zëvendësua nga një regjim që duhej të mbillte e korrte kujtime, por që mund
ta bënte këtë vetëm njëheresh me të jetuarin e vet, sepse vendi pat humbur
tashmë nja gjysmë shekulli. Shpërnguljet e reja njerëzore bënë me shpejtësi
shajnitëse një relativizim të gjërave e të qënieve, përballë të cilave fuqia e
kinemasë u zbeh. Nuk iku më askush „Jashtë”, ngaqë kinemanë e shembën,
rrënojave u dolën pronarët, pronarët nuk merreshin vesh mesveti, teksa tani
kushdo mund të ikte kudo gjetkë, sepse kufijtë po zhbëheshin. Mbrapa
ish-ndërtesës së kinemasë, në zgrip të një shkretine plot plehëra e njolla
bloze, mbetën të pandryshuara vetëm ujrat e liqenit, ku qyngje të panumurt
madhësish të ndryshme, - si të qënkëshin topat e një ushtrie të nëndheshme, -
shtinin çmendurisht me gjithë ç’del e nuk del nga vdekatarët. Disa prej këtyre
zbritën nga malet, të tjerët u ngjitën nga fushat. As malet s’qenë bërë fusha,
as anasjelltas. Im ungj u pushua nga puna disa herë me radhë, lart e poshtë, në
varësi të mllefit të së majtës, së djathtës, të gjitha qëndrave e gërshetimeve
të mundshme, sepse shpesh ato që emërtohen doktrina kanë më
pak humor edhe se vetë vdekja apo mërgimi, sidoqë tim ungj nuk e patën punësuar
veçse si kujdestar lulishtesh, në një qytetth të cilin ish-diktatori, - që
kalonte pushimet dhe kullonte mbrothtësinë e kujtimeve atje, - e pat pagëzuar
„Qyteti i Luleve”.
Etja e njerëzve qe
bërë e sertë, por tani nuk pihej më si dikur: nga pafuqia për të përballuar
bukurinë e qytetit, aromat e mbrëmjes, harmoninë e çuditshme të ngjyrave nëpër
rrugë e rrugica, ku shëtisnin si në një ëndërr a zhgjëndërr nuset e ardhura për
muajin e mjaltit. Tani pihej për të mos vdekur shpirtfikur, i zvjerdhur, ndër
zinxhirë a pranga hesapesh pa fund.
Atëkohë në mëhallën
tonë ende të pandryshuar ia behu një kasap. Këtu nuk kishte asgjë nga realizmi
magjik, poetik, metaforik etj. Erdhi si hije, zuri me qira një haur pranë
oborrit të fëminisë sime, në këmbim të një kau a lope të therur, apo vetëm të
disa brirëve të vidhosur si duhet, dhe vazhdoi të therte. Therte e rripte
gjithçka, kurdoherë, por jo dosido. Pat gjetur një mur të papërdorshëm oborri
pa zot dhe atje, në njëfarë çengeli që ngjante edhe me peshoret e qëmotit, edhe
me kremastarët, varte bagëtitë, të cilat i therte, i rripte, i mbështillte me
letër gazetash nga të tranzicionit. Kishte edhe një kandar të vjetër, gjithë
ndryshk, ndoshta qysh nga vakti i Perandorisë Osmane. Njerëzit thoshin se bënte trafik me mish të
gjallë, sidoqë mishi i tij ishte i ngordhur. Nuk dihej nga e sillte, nuk dihej as ku e çonte.
Por therte, çlëkuronte dhe pastronte rropulli me mjeshtëri të lartë, aq sa disa
do të kishin dashur që ai të merrte pjesë edhe në operacione, apo në lindje të
vështira foshnjash, sepse, për shkak të pijes, duarve të kirurgëve dhe mamive
kishin nisur t’u hynin dridhjet pikërisht kur nuk duhej. Por kasapi nuk u
ngatërrua me hallet e njerëzve. Mbrëmave shtrohej këmbëkryq para haurit, tashmë
pronë e tij, përballë murit ku therte e rripte gjedhët, dhe tulatte etjen. Se
nuk ishte e lehtë, de, të shkulje aq shpirtra nga lëkurët dhe
pastaj të silleshe si një i qytetëruar, i pandjeshëm, madje cinik.
Jo. Ashtu është, byrazer, ia mbante ison im ungj, i cili, gjatë
karrierës së papunësisë me këste nuk pat prerë veçse ndonjë lule të vyshkur që
mund të prishte lulet e tjera, apo ndonjë shkurre. Dhe thanë fqinjët kupa e
shishe e damixhane rrëzë murit të përgjakur derisa askush s’e mori vesh se cili
e mbyti tjetrin në borxhe; gjithsesi, im ungj nuk kish si të bëhej huadhënës, ngaqë
askush nuk ushqehej me lule të krasitura, nuk dilte paraja nga lulet, se, llafi
i një filmi: tek ne lulet i hanë gomerët.
Dhe kasapi e zgjeroi
haurin nga një cep në tjetrin, nga një lëkurë e rrjepur tek tjetra, nga një
kofshë hallall tek një kukurec haram, nga një gotë e damixhane tek tjetra.
Pastaj e zmadhoi paksa edhe murin e therjeve – dhe disa nga fëmijët po e
këqyrnin me adhurim, si me qenë deputet a udhëheqës, se ndoshta xhaxhi
kasapi kish ndërmend të hapte ndonjë kinema verore.
Zgjerimi s’para kish
të ndalur, a thua se kafshët e therura qenë flijuar e murosur në themelet e
mbarëvajtjes së tij. Ta ditkej, vallë, Xha Kasapi thënien e hershme të
magjistarëve (Ku ka tym dhe shumë pasqyra, gjithçka është e mundshme)
dhe po e zbatonte tani: Ku hyn shumë mish e pije, asgjë s’është e
pamundur?! Apo kish nisur të shtrohej hap pas hapi (gjedh pas gjedhi) epoka
e parashikuar nga Shën Kozma Etoliani[5], hëpërhë e perifrazuar nga
ecejaku i gjërave dhe i sendeve: „Atje ku gjithë do të tirrni llafe e
sherre, të pagdhendurit do të varin zorrët tuaja”. Nuk i dihet.
Ndërkaq ungjit i
mbeti një pëllëmbë oborr, diçka më shumë se një varr. I mbeti aq tokë, sa që,
për të mbjellë një lule, duhej prerë medoemos një lule tjetër.
Kur u ktheva pas një
dhjetëvjetëshi pune në mërgim, - si ai personazhi që del nga një libër në jetën
e përditshme, apo si ai njeriu që mbartet në një libër timin, - kasapit
njerëzia i pat dhënë titullin e lartë „Usta” dhe vetëm një buzëqeshje e hidhur
si fërneti nuk më la të pyesja nëse shkruante gjë edhe letërsi. Se pothuajse të
gjithë i qenë futur të shkruarës, si thika gjedhit, në mos poezi, të paktën
kujtime, pjesë teatri, skeçe, kuplete, ankesa, fletërrufe me tjetër thelb
ideologjik etj. Ndoshta edhe qëniet katërkëmbëshe që më hëngrën oborrin e fëminisë
patën shkruar, secila në mënyrën e vet. Derisa dora e përpiktë e Ustait, si e
një cenzure thuajse mbinjerëzore, ua pat prerë gurmazet, duke ua shndërruar
bojën në gjak – mbi murin e përmendur tashmë. Nuk besoj se ndonjëra nga gjuhët
e gjedhëve shpëtoi pa u gatuar dhe / ose pa u përtypur. Por, të paktën gjërat
ishin të qarta: të mbeturit dhe të ardhurit patën ngjizur tashmë një tjetër
realitet, sa më të vetin, mbase për t’u shquar nga ne dhe nga
shoshoqi. Kësisoj, ndoshta pa dashur, apo sipas një programi të hartuar me
përpikmëri dhe pa mëshirë të paktën letrare, patën shformuar gati gjithçka që
nuk mundëm ta përjetësonim ne dhe, qysh atëhere, kujtesa jonë e përditshme nuk
kishte më ku të kapej, ku të rigjente veten. Po ike jashtë shtetit, do
vish vetëm jashtë shtetit, zotni... – sikur këndonin në kor. Përveç faktit
që kujtesa jonë dukej tani si një sajesë nga ato që përdorim për të mos vrarë
veten, pothuajse çdo gjë që patëm shkruar për realitetet e dikurshme rrezikohej
të tingëllonte si përrallë, si zgjyrë shkëlqimtare jermi, nga paranoja e disave
që nuk kishin mundur të mos iknin.
Një mur i vizatuar me
shtresa e harta të moçme gjaku ngrihej tani në lug të mëhallës së dikurshme, si
një lapidar i heshtur e plot simbole, dhe askush nuk mund ta shquante më gjakun
e njeriut nga ai i kafshës, sidomos ngaqë shumë ndryshime qenë shlyer me gjak
njeriu dhe kurrkush nuk mund të pohonte se pat ekzistuar në atë grimë hapësire
edhe diçka pak më e hershme se gjaku. Gjer edhe muri që e mbante ishte më i ri.
Si ta marrësh me mend
në rrethana të tilla se cili nga ne të gjithë ishte në mërgim dhe cili jo?!]
Asnjë dukuri tjetër
nuk ka prodhuar kaq letërsi, nuk ka ndezur aq ëndrra dhe nuk ka bërë pluhur e
hi aq vegime shkrimtarësh, sa mërgimi. Një cipëzë e hollë idhujtarie mbulon
pashmangshëm shkrimtarët që kanë kaluar nëpër mërgimin klasik – një cipëzë
përbuzjeje të heshtur mbulon ata që nuk kanë kaluar nëpër të, paçka se disa nga
këta të fundit, pa i përjashtuar disa prej mërgimtarëve, kanë qenë të burgosur,
- nga politika, nga padija, nga e egra smirë e orkestruar etj, - duke njohur
mërgimin në vendin, gjuhën dhe letërsinë e tyre; megjithëse nuk ka shkrimtar pa
mërgim, sikurse nuk ka mërgim pa shkrimtar(ë). Të gjithë janë të
mbuluar, por thelbi i teksteve e përshfaq secilin autor zbuluar.
Përtej syve me boshte të shkartisur e shpesh verbanë të historisë së
letërsisë, të dy grupet e shkrimtarëve mund të formojnë dy rryma, që, më fort
përjashtohen mesveti, sesa plotësohen. Nëpër shtyp, televizion e kafenera, ndër
fjalime, recitime e trymbetime, veprat e njërës prej kategorive nuk i thonë
ndonjë gjë të madhe tjetrës, sepse marrëdhënia sundohet nga paragjykime të
degëzuara gjer në kapitje, dhe autorët nuk ia dalin dot mbanë të bashkohen në
atdheun e mirëfilltë të kohës letrare, në atdheun-tekst, sidomos kur disa
shkruajnë edhe në gjuhën e vendeve ku janë vendosur, duke hequr dorë ose jo nga
gjuha amtare. Por, në parim, ngërçi është më i hershëm: vetëm disa prej
autorëve, tepër të pakët, kanë Vepër dhe jo thjesht një turmë të hapërdarë
tekstesh që rreken të vetëquhen Libra. Fatkeqësisht, dialogu mes dy kampeve
është vetëm i gjasmuar, ndonëse një dramë gati e shenjtë për letërsinë po
zhvillohet në mërgim, ku kujtesa gremiset para Shpirtit, ndërkohë që në atdheun
zyrtar haset prirja për ta rrënuar përditë Shpirtin para dhe për hir të
kujtesës. Por vetëm në mërgim Shpirti mund ta ngjallë e ta përtërijë kujtesën. Në atdhe, kujtesa rrallëherë mund ta riformësojë Shpirtin. (...)
[1] Ky kapitull është
përfshirë mes shenjave [
dhe ] që, në këtë rast, synojnë të bëjnë dallimin midis një teksti ndjeshëm
letrar dhe një tjetri më tepër shkencor, ose shkencor e letrar gati në të
njëjtën masë. Kapitulli vjen si shembull dhe / ose plotësim i pjesëve të tjera
të librit. Në
disa raste shenjat e mësipërme janë përdorur për të nxjerrë në pah fjalë-kyçe,
ose të dhëna të tjera. A.
K.
[2] Me sa di, shqipja është e vetmja gjuhë që
e përdor fjalën mërgim edhe si emër
të përveçëm, zakonisht për fëmijë që linden jashtë trojeve shqiptare dhe / ose
shqipfolëse. Rumanishtja e përdor e shumta si mbiemër, ose si pseudonim (p. sh.
Pribeagu).
[3] Shih Nicolae Postolache, Evanghelie Zappa, de la Broșteni la Atena, Repere Europene / Vangjel
Zhapa nga Broshteni në Athinë, Piketa
Evropiane,
Muzeul Național al Agriculturii, Slobozia / Muzeu Kombëtar i Bujqësisë, Slobozia, 2004.
[4] „Eh, si ndryshokan ca gjëra...”, në: Kopi Kyçyku, Dashuria kosën mpreh, poezi, antologji autori, Librarium Haemus, Bukuresht 2013.
[5] Shën Kozma Etoliani / Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (Megálo
Déndro, Etoli, Greqi 1714 -
Kolkondas, Shqipëri, 24 gusht 1779), njihet edhe si Ndriçuesi i popullit grek. Në vitin
1814, me urdhër të Ali Pashë Tepelenës ngrihet një
Manastir për nder të Shën Kozmait, i cili në rini i pat parashikuar Ali Pashait
se do të bëhej i madh. Shih edhe
www.pemptousia.ro.
[6] Hartuar sipas shprehjes biblike „Të panjohëshme janë udhët e Zotit”.