Blerina Goce: “Nëse ndodh të jesh i mërguar, do të vijë mbi ty një çast i ngrirjes së gjuhës dhe një ndjesi therëse e asgjësë…” Me këto fjalë ju filloni “gramatikën” tuaj të mërgimit, ku sillni ndjesitë dhe kujtimet tuaja, i ndarë mes dy vendesh dhe kohësh. Në fakt, “ndjesia e asgjësë” duket se prodhon njëlloj krijimtari e që mbase është më e thellë se sa atëherë kur frymëzimi vjen nga “plotëria me gëzim”. Por akti i të shkruarit është individual. Nëse mund të quhet me vend kjo pyetje: çfarë “e frymëzon” Ardianin për të shkruar?! Si ka ndikuar mërgimi në “brumosjen” dhe ndërlidhjen e humanes me të qënit krijues dhe shkrimtar?
Ardian-Christian Kyçyku: Nuk është fjala se ku jetoj e në çfarë gjuhësh shkruaj, por si shkruaj e jetoj. E kam shprehur vite më parë bindjen time: një shkrimtar i mirëfilltë nuk ka trup (në gazetë doli turp në vend të trup!). Siç ka një jetë të pavarur, shpesh jashtë kontrollit të autorit, vepra ka edhe gjeografi, histori, forcë dhe sjellje më vete. Mërgimi im është i hershëm. Ndihem në mërgim qysh kur u desh të shkëputesha nga Pogradeci i fëminisë. Më pas, kthimet dhe rikthimet kudo e ngado, falë dendësisë së përjetimeve, kanë qënë mërgime më vete. Dikur gjërat morën trajtën: koka në letra, këmbët në udhë, ndoshta derisa koka të mbetet në udhë e krejt jeta në letra. Thënë më qartë: nuk jam më i ndarë mes dy botësh, kohësh, gjuhësh etj, por i bashkuar në to (kjo mund të tingëllojë e çartur për logjikën shkencore, por është mëse e natyrshme për atë letrare).
Në “gramatikën e mërgimit” bëhet fjalë për ndjesinë e të qënit i përkohshëm si njeri, jo i pavlefshëm si zë, apo si autor. Krijimi letrar është një akt gëzimi, qoftë edhe i daljes sado shkurt nga e tanishmja. Me kalimin e kohës, por sidomos të fletëve të shkruara, shkrimtari e di mirë se hidhërimi mund të jetë një shtysë e fuqishme drejt librit, por jo ngjizës i tij.
- Në krijimet tuaja “rrëfeheni” shpesh për të shkuarën, për kinemanë, “shtëpitë e prishura” dhe për “të ikurat”…. Ç’peshë kanë tek ju “të djeshmet”?! Në ç’mënyrë i vendosni kufijtë mes kohëve dhe ç’mund të rrëfeni për “të sotmen” tuaj?
Rrëfimi është fjalë me shumë tehe, sidomos kur përdoret në letërsi. Dua të sqaroj se unë nuk i sajoj lexuesit një vend e as një qënie që s’mund ta ketë. Nuk kam parasysh asnjë lexues kur shkruaj, madje as veten. Rrëfimi mbetet në këtë rast e vetmja mundësi që më falet për të shkulur nga tjetërsimi i shkallëzuar i qënieve dhe gjërave të shtrenjta atë çka duhet ta njohin, - kur nuk ia dalin mbanë, ose nuk pranojnë ta tretin në vete, - ata që ruajnë Kujtesën. Është njëfarë mërgimi, por jo me dhembje klishe, i një bote të tërë në letër. E letra mund të pranojë edhe shakara të llojit: njeriu është stërvitur t’u ruhet trandjeve apo shkatërrimeve tashmë mitike, si: tërmete, zjarre, përmbytje, vullkane, bombardime, shkarje tokash, vrasje etj dhe njeh e përfytyron vetëm një lloj pasoje: rrënojat, pluhurin, mbeturinat. Po sikur nga një shkatërrim planetar, kur të gjitha trajtat e lëndës të bëhen pluhur e hi, libri, letra të mos pësojnë asgjë?! Atëhere Libri mund të jetë edhe ushqim shpirtëror, edhe ushqim trupor, ndonëse letra përmban zhivë dhe kjo për ndokënd mund të jetë vdekjeprurëse. Thashë “po sikur”, sepse hulumtimet e njeriut të sotëm kanë vetëm një synim: shpëtimin e lëkurës, ose vonimin e fundit, dhe kësisoj janë motërzime të një verbimi të madh. Dimë gjithnjë më pak gjëra rreth dobësive dhe forcave të vërteta të lëndës që na rrethon, veçanërisht të letrës. E sotmja ime është plot me poezi të kësaj natyre.
- Ndërkohë që flasim për “të djeshme” dhe “të sotme”, nëse zhyteni në kujtesë, e sillni ndër mend krijimin tuaj të parë?
- Në ç’mënyrë ka ndikuar vendlindja dhe temperamenti i njerëzve rrotull në formësimin tuaj si shkrimtar?
Besoj se në mënyrë vendimtare. Gjyshërit e mi kanë qenë tregimtarë të rrallë. Me bisedat dhe përkushtimin e tij, im atë skaliste më tej, në një trajtë më të rrokëshme për mua, ato përmasa të huaja realiteti që mund të vrasin një fëmijë... Pogradeci i përhershëm, ai që pak vetë e njohin, mund të jetë krejt bota, jo vetëm kur krejt bota është shumë pak në krahasim me Pogradecin.
- Sjell ndërmend edhe një pjesë cituar prej jush, kur te “zv.Libri – copëza letre a jete, frymëzuar nga Teatri” përmendni një njeri me nofkën Iko, njeriu që mbush një varkë me librat e trashëguara nga i ati dhe niset t’i shpëtojë, duke u arratisur përmes liqenit…
“zv.Libri” nuk është një libër dosido, që t’ia shtrydhësh plumbin e gërmave me dy fjali. Ata që ia hyjnë leximit të tij duhet ta dinë shqipen shumë mirë, e kjo më fort për
- Të shkruash duket të jetë për ju një akt pavarësie i shenjtëruar në pavarësinë më të madhe. Në fakt, pavarësia mbart me vete edhe një barrë përgjegjshmërie. Mendoni se sot e shkruara dhe ata që (vetë)quhen shkrimtarë janë në fakt aq të përgjegjshëm sa duhet?
Në botën letrare shumica e gjërave lëvizin në varësi të krenarive të sëmura, ose të një idealizmi klanor që nuk mbështetet dot në vepra, por në etje për pushtet. Idealizmi fillestar çartet dhe rëndom shndërrohet në fanatizëm. Ndoshta vuajtjet historike e kanë fshirë në Ballkan atë vijëzën që ndan një lloj pushteti nga tjetri. Çështja e pavarësisë dhe e përgjegjshmërisë duket si lojë fjalësh në një botë, ku, siç pandeh protagonisti i romanit “Puthmë skelet”, ndoshta “nuk vjen liria, por vetëm zgjerohet burgu”. Ndërkohë që pavarësia e shkrimtarit ngelet jashtë, përgjegjësia e tij mbetet brenda librit që ka përdorur si mjet për shtimin e pavarësisë. Pas ikjes së autorit nga arena letrare, ose nga jeta, pavarësia e tij nuk ngre më peshë, sepse mbetet vetëm përgjegjësia. Më duket pak e tepruar t’u kërkosh krijuesve përgjegjësi tani, sepse letërsia ushqehet me gjithçka, përfshi shkëndijat e paranojës, zënkat dhe mllefet, zilitë, adhurimet e skajshme etj. Prandaj shumica, - qoftë edhe vetëm me sjelljet, fjalët, me anën kalimtare të asaj që bëjnë, - punon për të tjerët, vepra e të cilëve mbetet. Më e rëndësishme më duket vetëdija e shkrimtarëve, se ke përshtypjen që mungon realizmi, aftësia për t’iu larguar pak vetes e për t’ia matur sa më saktë përmasat. Gjithsecili ka sot të paktën dy-tre adhurues të flaktë, zjarrmia e të cilëve mund të nxjerrë mendsh edhe gurin, jo më shkrimtarin. Mirpo kur nis ta këqyrësh veten me sytë e adhuruesve dhe të munxosësh çdo mangësi që e ke, ose që thjesht të sprovon me gojën e smirëzinjve, rrezikon të besosh se je kërthizë e botës dhe, - po perifrazoj Sharl de Golin kur fliste për varrezat: “Harresa e letërsisë është plot me shkrimtarë të pazëvendësueshëm”.
- Një njeri e për më tepër një krijues nuk mund të kuptohet pa dashurinë. Si do ta përshkruanit atë?
Secili ka një përgjigjje, ose një heshtje të vetën. Heshtja ime gjendet edhe në romanin “Puthmë skelet”: “Nuk qe vegim nga ata që mbajnë gjallë heshtjen e të vdekurve e as ndonjë nga ato rrëfenja që përgjumin sado shkarazi mllefin e paanë të të gjallëve. Qe një vezullim i ruajtur me vetmohim, në të Padukshme, në anën tjetër, vetëm për zemërthyerit, mes zemrës dhe thyerjes së saj, duke mbajtur të pandashme copërat e zemrës së thyer dhe zemrën, aty ku dëgjimi është më i thellë se nata, muzgu, dita. Shkëndijë më e hershme se Vetja, pak më e vlefshme se bota, si e sa një buzëqeshje, mes kujtimit dhe shijes së një kohe kur prisnim një përgjigjje vendimtare e kur, pasi koha bëhej pritje, mbërritja e përgjigjjes na gjente të dashuruar, ose të skllavëruar ndaj pyetjesh pa përgjigjje. Aq kishim, aq mund të merrnim nga Zoti - e kjo ishte, për çudi, njëlloj sikur të mbaje brenda zemrës së thyer gjithë Zotin”.
- Cili është krijimi juaj më i freskët (apo që po krijoni dhe mund të flisni rreth tij) “i ngjizur” me këtë dashuri?
Shkruaj vetëm me frymëzim dhe e di mirë se shfrytëzimi i dashurive vetjake si në një përzjerje pijesh a aromash për të shpikur ndonjë eliksir, çon vetëm drejt dështimit. Copëza hijesh nga dashuritë mund të përdorësh, por nga drita e tyre përvëluese, shembëse, ose lartuese – jo. Endjet në këtë hapësirë duhet t’i mësojnë shkrimtarit se, mbi të gjitha gjërat që mund të varrosen a përjetësohen në letër, rri zgjuar një çenzurë e patundshme, e Dritës, e Fjalës, e cila nuk mbron vetveten, por natyrshmërinë e autorit, sidomos kur ky pandeh se, siç mund të luhet nëpër letra me vdekjen dhe gjendje e terma të tjera, mund të luhet edhe me dashurinë. Prandaj një pyetjeje të tillë është mirë t’i jepet përgjigjje vetëm pasi harresa dhe vdekja ta kenë mbyllur lojën e tyre mbi librat e një autori.
- Romani „ Home ”
Mbiemri dhe emri i të vdekurit që ju mban ose mbani në shpinë.
Të vdekurit jemi ne – dhe Zoti na mban në shpinë, ashtu siç na mbajnë prindërit në foshnjëri e më pas, siç mbajmë ne fëmijët tanë gjithë jetën, e sidomos siç mbajmë atë pjesë të librave që mund ta kishim shkruar më bukur.
Të gjallët që mbani dhe ndjeni afër vetes.
Mund ta them: nuk kam të vdekur dhe bekoj çastin kur ndodhi kjo.
Qyteti ku do të donit të jetonit (të vdisnit).
Për ju kujtimet janë më tepër me “lëng të hidhur” apo “të ëmbël”?
Meqë jemi brenda letërsisë, - ku gjërat thelbësore duhen lexuar me frymën me të cilën janë shkruar, - po shënoj: janë gjak që bëhet bojë, me të cilën shkruaj njëlloj sikur të shkruaja me gjak.
Tiranë - Bukuresht, prill 2011
Botuar në gazetat Metropol dhe Agon, Tiranë 6 prill 2011