(Mbi Teatrin
dhe rreth tij)
Shkas i drejtpërdrejtë për këtë bisedë rasti me pogradecarin e ri, Adrian-Christian Kyçykun, shkrimtarin më të shquar shqiptar të gjeneratës së tij e më gjerë, i cili tani e disa vjet, jeton, punon e krijon në Bukuresht të Rumanisë, ishte botimi i dramës së tij të veçantë me titull, sa jo të rëndomtë, aq dhe provokativ “zv. Libri”. Shfrytëzuam këtë rast (fatlum) që, me këtë autor relativisht të ri (teksa i mbush të dyzetat), e aq të frytshëm në fakt, kur ndërkohë ka shkruar (dhe botuar) një dhjetësh romanesh e librash të tjerë, të të gjitha gjinive letrare, por edhe eseistike e shkencore, në gjuhën shqipe dhe atë rumune, të prekim edhe ndonjë temë që e imponon koha në rrjedhë vërshuese, gjithnjë të “ngujuar” kësaj radhe në qarkun e artit teatror.
Bajram Sefaj: Siç rrëfen babai yt (zoti Kopi) në faqen 175 të librit të tij të vyer, “Zinxhiri i anktheve - radiografi e çiltër për vete dhe për të tjerë”, në verën e vitit 1985, kur ende s’i kishe as gjashtëmbëdhjetë pranvera të plota, paskëshe notuar pak më thellë në ujërat e liqenit të Ohrit, ose të Pogradecit (çështje gjeografie, ose, më drejt: hartografie, kjo!), ato pak metra notimi e shmangie nga bregu, pas torturave që ke përjetuar nga ana e sigurimit shtetëror të mëmëdheut, sikur dallgët e liqenit kanë vërshuar shpirtin dhe librat e tu përnjëherë. Kjo vërehet, shihet ashiqare, sidomos në romanin tënd të shkëlqyer me titull “Sy” dhe në tekstin gjenial të dramës, jo të rëndomtë dhe krejt origjinale, qoftë edhe në përmasat e dramaturgjisë botërore, “zv.Libri”, por ndoshta ky ujë, kjo vërshimë e stuhishme ka “përmbytur” edhe faqe të tjera shkrimesh të dala nga dora jote e lehtë dhe fort mjeshtërore. Një shpjegim, paksa më shkoqitës lidhur me krejt këtë katrahurë, nga vetë Ardiani, është më se i nevojshëm, thënë pa ndrojtje: është i domosdoshëm.
Adrian-Christian Kyçyku: Pyetja juaj më detyron të shndërroj në rrëfim ngjarje që janë bërë letër kaherë. Po të mos lidhej me shkrimet, ajo që më ndodhi në korrikun e vitit 1985 as që duhej zënë në gojë, aq më tepër kur kemi sadopak dijeni rreth llahtarave mes të cilave kaluan aq shqiptarë mes viteve 1945-1990 e më pas. Do të kish qënë një përdhosje satanike e vuajtjeve të mëdha, sidomos në këto kohëra kur shumë shtetas përvehtësojnë vuajtjet e të tjerëve, - ca nga paturpësia, ca nga çoroditja, - dhe ngulmojnë të binden mesveti se ishin kundërshtarë të regjimit qysh në bark të nënës. Po mbushja 16-vjeç, e gdhija te kryet e gjyshes që më pat rritur e që po jepte shpirt, kurse një mëngjes notova që të çlodhesha, pa kurrfarë synimi tjetër dhe pa cënuar aspak kufirin shqiptaro-maqedonas. Mirpo një javë më parë, përmes liqenit ishin arratisur disa të rinj dhe kufitarët duhej t'u dëshmonin eprorëve se ishin sypatrembur, në krye të detyrës, por edhe për të frikësuar njerëzit. Ma prenë notin duke më goditur me tehun e motoskafit, më klithën “Duart lart!” duke mbajtur drejt meje mitralozin, pastaj më detyruan të notoja përbri motoskafit deri tek ura ushtarake. Atje na nxorën si peshqit nga rrjeta, mua dhe një mesoburrë që kish pasur fat të ngjashëm, ndërsa një oficer na ulëriu për nja gjysmë ore gjer në kupë të qiellit (të vet), na damkosi tradhtarë, armiq të popullit, maskarenj, qenër, qelbësira, egërsira, duke mballosur çdo klithmë me refrenin e stërnjohur “Haj, pa do ta shohim ne punën tuaj”. Më vonë na shtynë sërish në ujë, na shtrinë të dyve në një varkë, si të vdekur; dy ushtarë na i mbanin koburet në tëmth. Na nxorën nga uji në qëndër të plazhit, mes qindra pushuesve dhe qytetarëve të tubuar për sehir dhe që na munxosnin me atë vështrim të neveritshëm, plot mekje dhe mëdyshje (t’i mallkoj si tradhtarë, apo vetëm të shtirem si parimor?!).
Më tej, në një nga qelitë e Degës së Punëve të Brendshme të Pogradecit nuk ndodhi ndonjë tragjedi, mirpo, pak para se të na kallnin atje, flakën në oborr një të ri që kullonte gjak dhe ishte rrahur sa gati qe verbuar. Na torturuan para së gjithash psikologjikisht, dhe duhet të përshendes edhe njëherë guximin e rrallë të bashkëvuajtësit tim, që ecte sipas thënies “Më shumë se të më vrasin s’kanë ç’të më bëjnë” dhe që më dha zemër. Ishte profesor dhe në fillim të viteve ’90 mbajti detyra të rëndësishme në pushtet. Kuptohet: na hetuan si çakejtë gjallesën e plagosur, na pyetën mbi dhjetë herë, me zëra gjithnjë e më të çjerrë, na kërcënuan me vdekje, me varje në litar, me burgim të përjetshëm, na përplasën me shkelma e grushta pas mureve të qelisë. Por, në raste të tillë e gjitha duket si fragment i shkëputur nga një film. Makthet zgjohen më vonë, kur kupton se sa afër skëterrës ke qënë. Ishte edhe një metodë e pushtetarëve për të na mbushur me përgjegjësi ndaj fatit të prindërve, të afërmve, miqve. Me kalimin e kohës, duke ditur se ç’mund të pësonin ata për fajin tënd, rrezikoje të ndiheshe vrasës. Mua më liruan të parin dhe më porositën të hap sytë se ç'bëj e ç’them. Të dal përnatë shëtitje (që të shohë dynjaja se s’kam pësuar gjë, por edhe që të ndruhet nga unë, se mos kam firmosur ndonjë fletushkë nga ato të hafijeve) dhe të mos sos më në qelinë e Degës, se “përndryshe do më merrte lumi”. Kjo shprehje përdorej tejmase asokohe, ngaqë të gjitha po i merrte lumi. Ngjarja fitoi një rëndësi të pazakontë për mua jo vetëm nga pikëpamja letrare. Shprehjet e fytyrave që pashë në plazh, kur çapitesha si ata vrasësit e filmave, lakuriq dhe i kthetruar për krahësh nga dy ushtarë; shpejtësia e pështirë me të cilën aq të njohur bënë sikur s’më kishin parë kurrë; ngërçi dhe ligavitja me të cilën nisën të më shmangeshin mjaft njerëz; dyshimi me të cilin më këqyrnin, duke ngatërruar heshtjen e një shkrimtari me frikën e shpjegueshme të një shtetasi - më mësuan shumë më tepër për karakterin njerëzor, se sa gjimnazi dhe fakulteti. Dyzimi i pushtetarëve, teatraliteti me të cilin fshiheshin pas gjuhës së drunjtë - gjithashtu. Në një drejtim me mua, për shembull, madje më pranë vijës së kufirit, pat notuar edhe një aktor i njohur i kohës, i cili tani ka vdekur dhe që gjatë notit rropatej të magjepste një gjimnaziste, por atyre pushteti nuk ua trazoi idilin.
Pasi dola nga qelia, nisën të më hapen sytë dhe, ndonëse ende nuk shkruaja me përkushtim, nuhata ç’mund të humbja po të bija sërish në duart e tyre. Qysh nga ai çast nisa të mësoja, në heshtje, si të zotëroj gjithçka: lëvizjet, fjalët, hapësirat e rrezikshme dhe ato të zgjeruarat që shpëlajnë tru. Isha si një shahist i verbër, ose me kokën në thes, përballë një ushtrie kundërshtarësh të kafshëruar nga varfëria e jetës së vet, sepse nuk mund të dije çfarë të bënte të dyshimtë në sytë e tyre. Humbja ime thjesht u shtonte numurin e viktimave, kurse mua më merrte librat e shkruar e të pashkruar, pra: diçka më tepër se jetën. Sepse ata shpesh gjallonin vetëm për të shtuar numurin e viktimave, kurse unë kryesisht vetëm për të shkruar. Pjesë të kësaj ngjarjeje i kam përdorur në romanin “Viti kur u shpik mjellma”, shkruar në rumanisht në shkurt të vitit 1996, roman i hyrjes në të fshehtat e universit falë traumave...
Bajram Sefaj: Di se pikërisht gjatë atij viti ke shkruar edhe tregimin e parë për botim...
Ardian-Christian Kyçyku: Po, mund të them se gjatë dimrit të 1985-ës nisi edhe ngjizja e “kullës sime të fildishtë” si autor, edhe përsosja ime si “aktor” i dramës që jetoja-e-shkruaja vetë. Kur Gjokë Shqiptari pat pranuar ta digjnin të gjallë në gropën me gëlqere për të shpëtuar librat e të tjerëve, sa peshë mund të ngrinte jeta e përditshme për të shpëtuar librat e mi?! Cila marrëdhënie mund të kishte aq vlerë sa të matej qoftë edhe me një libër ende të pashkruar?! Tingëllon e pabesueshme, por në çdo situatë sillesha sikur po mbroja nga vrasja një foshnjë në bark të nënës, pa mëkatuar ndaj vetvetes e as ndaj të tjerëve...
Derisa u largova nga Shqipëria, ndjeva se askush nuk vazhdonte të më përgjonte në mënyrë të pandërprerë e as të posaçme, sikurse më pat ndodhur deri në përfundim të studimeve universitare në Tiranë. Por, dukej sheshit se as paskëtaj nuk më kishin nxjerrë nga “rrethi i kuq”. Këtu fati im ngjan mjaft me fatin e Ikos tek “zv.Libri - copëza jete a letre, frymëzuar nga Teatri”. Dy hollësi të tjera lidhen si vetiu me këtë dramë. E para: unë, qysh në fëmini, ha letër. Ndoshta mbetet një metaforë, por librat që kam lexuar i kanë edhe sot fletët si puna e atyre perdeve të grira. E dyta: në tetor të vitit 1992, pas pushimeve në atdhe, mora të kthehesha në Bukuresht. Udhëtoja në mikrobuzin e Teatrit Popullor(!) me një grup aktorësh e regjisorësh të njohur, që ishin ftuar në Festivalin “Jon Luka Karaxhale”. Ishte një radhë e stërgjatë në doganën e Qafë Thanës; një kufitari të huaj s’di pse i hipën nervat me heshtjen time, u turr e më rrëmbeu pasaportën dhe nisi të shkumëzonte gati njëlloj si oficeri i dikurshëm i Degës së Brendshme. Pasaporta ime shpëtoi pa u grisur për një fije. Në të kundërt, do të më duhej të ushqehesha me të. Në Tiranë paskëshin harruar të më vinin vulën e thatë. Kështuqë mbeta i ngujuar në asnjanës, mes Shqipërisë, ku nuk hyja dot më, dhe Maqedonisë, nga ku nuk dilja dot më. Kisha vetëm rrobat e trupit, cigare dhe një çantë me dorëshkrime. Rrezikoja, pra, që, përveç pasaportës, të haja edhe librat e mi të ardhshëm. Atyre librave ua shpëtoi jetën pikërisht im atë, sepse e mori me vete pasaportën time, shkoi në Pogradec me një makinë të rastit dhe gjeti në klub një komandant a komisar që kishte vulën. E kam të vështirë të tregoj tani se ç’u bë në kokën dhe në letrat e mia gjatë atyre dy orëve të pritjes në asnjanës, në ato ecejake që e bënin asnjanësin më të gjerë se Evropa dhe më të ngucur se varri, teksa mikrobuzi i teatrit më priste disa qindra metra më tutje. Ndalesa tjetër u krye në Teatrin e Kombësive në Shkup, ku aktorët dhe regjisorët shqiptarë na bënë një pritje të jashtëzakonshme. Në verën e vitit 2005, ngjarjen me ngrënësin e letrave e mbajta si kumtesë në Festivalin Ndërkombëtar “Ditë dhe Netë Letërsie” në Neptun të Rumanisë, buzë Detit të Zi, dhe u botua si kryeartikull në Gazetën e së Dielës në Bukuresht.
Bajram Sefaj: Mos ndoshta kjo ngjarje e hidhur, ishte gjithaq edhe fatlume, sado që në shikim të parë duket kontradiktore (paradoksale) dhe jashtë logjike, (kësaj pune kurrë s’i dihet!): në shpirtin e pogradecarit të ri shtalb, shartoi bimën frytdhënëse krijuese (të Ardian-Christian Kyçykut), që akoma pa i mbushur të dyzetat e jetës, do të bëhet jo vetëm “Gjenì Gjemie”, por edhe kalorës dhe mbret i letrave shqipe në përgjithësi.
A.-Ch. Kyçyku: Për mua të hidhura janë vetëm ato ngjarje që nuk bëhen dot më të gjalla në libra, se sa në të vërtetë. Besoj se fëminia e jetuar mes bukurisë gati hyjnore të Pogradecit, - në një hapësirë që i peshon me paanësi bëmat e historisë dhe të vdekatarëve, - më ka mësuar si jetohet hijshëm dhe ma ka mprehur aftësinë për të zgjedhur ngjarjet e përshtatshme. Prandaj nuk e kam ndjerë të nevojshme të sajoj e as të shartoj, fort i nderuar mik, sepse, sikurse e keni vënë re kaherë, nuk shkruaj për të magjepsur kënd... Sado që shumë lexuesve, pa më njohur nga afër, mund t’u duken të shtirura fjalët e mia, po them se i përkthej vlerësimet dhe dashamirësinë tuaj si shprehí të një dhembjeje të pamatë ndaj (vetë)verbërisë dhe mllefit mortnues me të cilat trajtohet e jo rrallë mbytet në hije krijimtaria e re e shqipes. Për fat, ka dhe do të ketë gjithmonë edhe krijues si ju, që shohin në qëndrimin ndaj letërsisë pjesë nga e ardhmja shpirtërore e një kombi e jo në bujën kalimtare të disa shkrimtarëve të ardhmen e vetë letërsisë.
Bajram Sefaj: Drama tjetër jotja, ajo me titull “Shkëlqesi”, po aq origjinale dhe madhështore në bukurinë e saj autentike, tashmë është renditur në programin (repertorin) e Teatrit Kombëtar të Kosovës, në Prishtinë, për ketë vit teatror. Do të ishte fatbardhësi e paçmueshme (kështu mendoj unë), sikur drama tjetër, “zv. Libri”, (që është shkas për këtë bisedë të shkurtër rasti), të radhitej, (në mos kjo, ndërkohë, veç ka ngjarë), në repertorin e Teatrit Kombëtar të Shqipërisë, në Tiranë, për këtë stinor teatror.
Ardian-Christian Kyçyku: Jam gëzuar tejmase që Teatri Kombëtar i Kosovës e përfshiu në program “Shkëlqesi”-në, që është njëfarë historie e shkurtër e manipulimit dhe e ndjenjave të prishura që skllavërojnë njeriun e sotëm. Ndihem dy herë i nderuar, sepse Kosova ka qënë vendi që më botoi dhe më priti si shkrimtar me një dashuri të paharrueshme, kur hapësirat e tjera shqipfolëse, duke qënë në dijeni të plotë të krijimtarisë sime, silleshin sikur librat e mi dhe unë të ishim bomba me sahat. Drama “zv.Libri” dhe ecuria që mund të ketë nuk varen prej meje: “misioni” im është mbyllur njëheresh me dërgimin e saj në shtyp.
Bajram Sefaj: Pikërisht tani kur në Shqipëri (por edhe në Kosovë) është aq aktuale (sa edhe e dhimbshme) tema-debat, ajo e hapjes se dosjeve, kur jo vetëm të persekutuarit e ish-sistemit të egër diktatorial në Shqipëri, por edhe opinioni më i gjerë demokrat shqiptar e pret me padurim një gjë të tillë, drama juaj do të ishte edhe një shtysë, një ndihmesë që kjo të ndodhë sa më shpejt, do të ishte edhe një tundje, një shkundje e mendjeve të errëta dhe e syve qorrë, të atyre që, deri dje, vetë ishin demiurgë të krimeve dhe të persekutimeve më çnjerëzore që i njeh njerëzimi. Çfarë mendoni lidhur me ketë?
A.-Ch. Kyçyku: S’më duket e shëndetshme që shkrimtari të shprehet për të gjitha ngjarjet që trandin shoqërinë. Kam një kult ndaj dhuntive dhe nuk më thonë asgjë njerëzit që flasin në vend të të tjerëve. Sot është bërë si sëmundje që shkrimtari ta thotë fjalën e vet për gjithçka (detyrë parësore e realizmit socialist), që nga fati i botës, e ardhmja e njerëzimit, mbarëvajtja e sisëve me silikon, e deri tek luhatja e çmimit të farave të kungullit. Prandaj besueshmëria e shkrimtarit ka sosur për faqe të zezë. Shumë shkrimtarë të sotëm ndërhyjnë në punët e shtetit e japin direktiva sikur politikanët të kenë vdekur, teksa jo pak nga këta të fundit veprojnë sikur t’u ketë vdekur populli.
Çështja e dosjeve ka një thelb mistik. Çdo moshë është e aftë të tretë dhe të përballojë një sasi të caktuar të fshehtash e traumash; shoqëria kalon edhe ajo nëpër moshat e veta. Në disa raste, zhurma rreth dosjeve dëshmon se liria vetjake është shtuar, pra: shërbëtorët e dikurshëm të paktën janë orvatur të dalin nga brazda, ose nuk i kanë zbatuar me të njëjtin vetmohim urdhërat e tanishëm. Përndryshe dosjet nuk do të përdoreshin si dyer kafazesh ku fërgëllojnë të tërbuara nga uria shtazë (lexo ndërgjegje të vrara): Hesht, se e hapa - fol, se e hapa - bëj si të them, se të (për)piu e zeza! Ka ndodhur të shkruaj për dosjet në librat “Sy”, “Përkthimi - jeta e një robi që nuk betohej se shihte”, “Kristali dhe hienat”, “zv.Libri” etj, por vetëm kur dosjet (si simbol i shumëfishtë i së kaluarës, por edhe i tiranisë së një të ardhmeje), e kanë kërkuar këtë. Jam kurreshtar të shfletoj dosjen time, që të mbaroj një libër të nisur në vitin 1992. Nuk pres ndonjë çudi, megjithëse ndokush, i njohur a i panjohur, që di më tepër se unë në këtë fushë, tek lexon këta rreshta, mund të nënqeshë me vete: “S'e ke haberin, mor i gjorë, se ç'hatá po të pret si ndonjë minë me sahat në ato fletë!”...
Në Rumani, prej vitesh, gjithkush ka të drejtën e ligjshme ta lexojë dosjen e vet. Bota e këtushme letrare është tërmetur jo pak herë nga të dhënat që kanë dalë në shesh e në shtyp, por jeta vijon pothuajse si më parë, sepse njeriu, përderisa ka rënë aq poshtë sa t’i bëjë të gjitha të pabërat, është aftësuar edhe t’i kapërdijë. Përmenda thelbin mistik, duke pasur parasysh zbulesat e disa prej shenjtorëve që janë marrë me pushtetin e njeriut mbi njeriun. As njëqind vjet mirëqënie e pushtet nuk janë hiçgjë në krahasim me një orë në ferr, thuhet. Ç’m’i do atëhere ata njëqind a më pak vjet, kur të çojnë qoftë edhe për një orë në ferr?! Të mos harrojmë se ka shumë njerëz që e kanë përjetuar atë orë pa pasur kurrfarë pushteti e mirëqënieje dhe se ka plot orë që mezi presin banorët e tyre.
Bajram Sefaj: Një si nën-pyetje (ose pyetje rezervë). Pse dramaturgjia shqiptare ngel (dhe a ngel), sipas vlerësimit tuaj, pas gjinive të tjera letrare, (sidomos prozë e poezi) në Kosovë dhe Shqipëri? (Si argument për këtë që pohoj kam parasysh pikërisht A.-Ch. Kyçykun kur në background-in e tij ka një gjerdan të pakufishëm librash, mirpo numri i teksteve dramatike, megjithatë, është më i pakët?).
A. Ch. Kyçyku.: Një gjini letrare zakonisht përbuzet nga ata që nuk kanë dhënë ndonjë ndihmesë të vyer në të. Më duket se dramaturgjia shqiptare ka po aq vend e kohë për kryevepra sa edhe dramaturgjitë e tjera, ndonëse, - ose pikërisht ngaqë! - nuk ka një themel të përmasave sofokliane, shekspiriane etj. Nuk ka themelin, por ka jetën plot trandje e të papritura, ka gjuhën me fuqi të jashtëzakonshme zhbirimi, dhe ka shpërfilljen zyrtare, e cila, për njëfarë kohe, aq sa u nevojiten kryeveprave, - jo për hir të artit, por për shkak të smirës, - vepron si shtysë e fuqishme që teksti dramatik të mposhtë çdo lloj realiteti, çdo pamundësi e kufi. Sa më përket, kam gati për shtyp tragjikomedinë “Gjaku asnjanës”, që përqëndrohet mbi “lojnat” vendlindje-mërgim, gjuhë-heshtje, shpirt-pamje e jashtme, pakicë-shumicë, turmë-elitë etj, si dhe mbi vegimet që hapen në jetë e në teatër kur njëra përmasë luan rolin, ose i ze përfundimisht vendin tjetrës.
Gaillard – Bukuresht, janar 2009