"Në afrim të vjeshtës, Poradeci zbrazej. Përhapej rreth nesh, si ndonjë mjegull shpirtrash të përmallur, një heshtje që të bindte se, kur kapërcen një sinor të caktuar vetmie, nuk të nevojitet mbrojtja e askujt. Asgjë, askush s’të shkatërron, s’të vret dot në aq përmallje e vetmi, që mbase e bën njeriun të padukshëm për sytë e fatkeqësisë dhe të mortit.
Ndihesha i lindur në e me atë lloj vetmie.
Shumica dërrmuese e Kokave qenë kthyer në Tiranë e nëpër rrethe, ku duhej të flisnin gju(hë) më gju(hë) me popullin e thjeshtë, që të mund të shkruanin kryevepra, kur ne nisëm fushatën „Të lexojmë ata që ruajmë”.
Librat e Kokave, shtypur në dhjetëra mijëra kopje, ndonëse shpesh ishin karikatura librash nga jashtë, të përkthyer ose jo, të mbushnin pandijshëm me një zjarr të zi, me dëshirën për t’u hedhur nga shkëmbinjtë, për të vrarë zogj e kafshë e njerëz të pakënaqur nga lumturia e ditëve tona. Të vriteshe e të vrisje jo aq për ta pastruar atdheun nga të dyshimtët, se sa nga pamundësia për të qenë hero dhe i famshëm. Nuk di si ia dilnin mbanë, por, pas leximit të pesë romaneve të shkruar nga Kokat, mezi prisja të zbuloja sa më shumë armiq, hafije, tradhëtarë, lapërdharë; të vdisja, ose të vrisja për lumturinë e pasardhësve. Në të kundërt, jeta ishte e pakuptimtë. Ishte si jeta e ndonjë armiku ende të pazbuluar. Gjer edhe ajo që dashuroja m’u duk e dyshimtë për ca kohë. As dashuria s’kish arritur të më tërbonte ashtu. Letërsia na paskësh qenë më e fortë se dashuria. Sidomos letërsia ku, ndër dhjetë libra, pas shtrydhjesh të çartura teksti, mezi nxirrje dy-tri skena me dashuri (në vend të puthjes, gati gjithmonë shkundeshin lulet e ndonjë peme, drithëronin disa rreze dielli, teksa fëmijët vërtet nuk dihej si bëheshin etj). Si çdo dhunë që ish përgatitur shumë kohë para se të lindeshe, pa të llogaritur veçse si gjitar me jetë e sjellje zvarraniku, ata libra pasuronin njëheresh me katër gjendje shfarosëse të çiftuara: jetë e rreme-letërsi e keqe, letërsi e rreme-jetë e rreme, jetë e keqe-letërsi e rreme, letërsi e keqe-jetë e keqe. Me shkrim, e zezë mbi të bardhë, jo me gojë. Për të sajuar e rrënjosur të kundërtën e Pafundësisë, - të cilën dijetarët, qysh nga lashtësia, e paraqisin përmes 8-ës, - letërsia mund t’ua kalonte edhe politikave më mendjengushta. Sido e ngado t’i (mirë)kuptoje, librat e Kokave u duheshin ndaluar të paktën grave gjatë shtatzanisë, disave – edhe gjatë muajit të mjaltit.
Ditën e gjashtë, pas bisedash të stërgjata, plot sherre e ngjirje, - po grindemi si pulat qorre, tha njëri, - na u desh të pranonim se kishim bërë roje më të kotë, madje për të keqen tonë. Librat e Kokave nuk linin pikë vendi për heronj të tjerë. Letrat ishin zënë me kohë. Siç gëlonin nga heronj të punës socialiste, - që punonin ballëlart për vitin 2000 e tutje, - kishin heronj të vdekur e të gjallë, gati të bëheshin fli për dyzet vjetët që pasonin. Duhej medoemos të bëheshe hero për së gjalli dhe mundësisht të vdisje në kushte ende të pashkruara, që të mund të hyje në librat e tyre. A mund të hyje në ta, nëse vdisje si Eskili?! Kjo është poezi e kulluar, thoshte im atë për vdekjen e Eskilit. As vetë Eskili nuk pat shkruar dot diçka më befasuese, më shajnitëse. Për herë të parë, shqiponja ia kish kaluar një gjeniu, duke përdorur breshkën në vend të penës dhe fatin në vend të letrës. As unë s’e shkruaja dot më mirë, do të qe shprehur Lasgushi. Tani… më mirë e shkruaja unë, por edhe shqiponja mirë e ka bërë.
Së shpejti, në librat e Kokave nuk do të kishte më vend as për armiq. Harrimi do të na gëlltiste njërin pas tjetrit, pa na pyetur, pa marrë parasysh asnjë dëshirë e vetmohim tonin, dhe do na treste në shkretëtirën jashtë letërsisë, me mish e koca e ëndrra e gjithsej, njëlloj siç treste shqiponja mishin e një breshke. As pluhur për baltë s’do mbetej pas nesh, pale për plumb shkronjash e për qelqe syzesh.
Kaloja nëpër mend fytyrat e shumicës së Kokave dhe aty më shkëndijoi së pari bindja se shkrimtarët ngjanin tejmase me gjërat dhe thelbin e atyre që shkruanin. Shpesh s’ish nevoja t’i lexoje, mjaftonte t’u shihje me kujdes fytyrat. Nuk do të habitesha nëse një ditë zbulohej zanati i lëçitjes së fytyrave të shkrimtarëve, pa ua lexuar librat. Një mjeshtëri e atillë do t’u falte shumë kohë të lirë lexuesve.
Ditën e dhjetë, sikur të më kish përshkuar ndonjë rrufé, u gdhiva me një ndoht të paparë nër damarë dhe në qiellzë. Rrezik më kishin vrarë, por pa më futur në ndonjërin nga librat e tyre, duke përçmuar vetmohimin tim gjatë rojes. Boja e tyre e shkrimit, në ujdi me plumbin e gërmave, ma kishin helmuar gjakun. Se nuk doja të vdisja më, kurrsesi, për hir të pasardhësve, nuk doja të vrisja askënd, madje as zogj, as zvarranikë, as breshka. Përkundrazi: më vinte të dilja me breshkë në dorë udhëve, rreth tryezave, ku Kokat hanin e pinin, për të joshur shqiponjën.
Të nesërmen pata fatin të shoh nga një kënd si të veçuar posaçërisht për shkrimtarë, njërin ndër më të njohurit e Kokave. Ishim miqësuar me disa bashkëmoshatarë nga Tirana, ardhur për pushime në Kampin e Pionierëve, tek ish-Varret pa Emër, dhe njëri prej tyre e kish gjysh. Koka rrinte në hotelin që quhej „Turizmi i Ri”, në katin më pranë qiellit, me dritaret hapur mbi Gjol. Ishim veshur me rrobat më të mira, ato të dasmave, ditëlindjeve, festave e varrimeve, se kishim t’ia besonim të fshehtën që ne jemi rojet. Qemë të bindur se shkruante ndryshe nga ata që patëm lexuar, madje luteshim të mos shkruante si të tjerët. Se s’mund të shkruanin të gjithë njëlloj.
Njëri prej nesh kish ngulmuar t’i shpinim edhe një tufë me lule, por Koka nuk qe hero, nuk kish vdekur, nuk dinim t’i kish vdekur njeri, por sidomos mund t’i hapnim telashe, atij dhe vetes, se lule u jepeshin vetëm udhëheqësve dhe dashnoreve.
Dridhjet tona dhe tharja e pështymave në fyt ishin të paktën të pashpjegueshme, sepse e shihnim aq shpesh Lasgushin në Poradec, dhe megjithëse dinim që s’e kish shokun në poezi, prania e tij nuk na shqetësonte, përkundrazi. Siduket gjyshi i nipit ishte tjetërsoj shkrimtari. Mezi prisnim të na pyeste sa vjeç ishim dhe çfarë donim të bëheshim kur të rriteshim. Mirpo nipi na e bëri me shenjë: Shshsht, se gjyshi po shkruan…
Prandaj zumë radhë që ta shikonim Gjyshin nga vrima e çelësit. Fat që çelësi ishte i trashë, i shtrembër dhe me shumë dhëmbëza.
Nga ajo vrimë e pamë.
Rrinte mendimtar para dritares së madhe, përballë Gjolit dhe Malit të Thatë, me grushtin e djathtë mbështetur nën mjekrën pakashumë prej pelikani. Duke gjykuar nga bërrylat, i binte që treguesin e dorës së majtë ta kishte ngjitur në tëmth. Mes dy gishtash që nuk di nga dilnin mbante një stilograf të trashë. Njërin nga gishtat e pat humbur në luftë, ose e kish zhytur në vesh, që të thellonte heshtjen. Heshtjen krijuese. Dukej sikur kishte tri herë më tepër gishta se vdekatarët e tjerë.
Nuk lëvizte, nuk pipëtinte – një heshtje ku mund të betoheshe se s’kish zemër. Cullufe gjatësish të ndryshme i kishin ngrirë mes e rreth gishtave.
Kish kokë të madhe Koka. Shshsht, përsëriste i nipi, ndonëse pikë tingulli, madje as ata të frymëmarrjes, nuk dilnin prej nesh. Dëgjohej heraherës vetëm ai Shshshst që dikur nuk doli më nga nipi i Kokës, por nga dikush / diçka tjetër. Vura re se Koka nuk ishte i ngrysur, por mbështillej nga një gazmend gati fëminor. Më kish vënë në mendime ai lloj gazmendi, sepse e pata parë tek të gjitha Kokat. Si mund të ishte i gëzuar një shkrimtar, për çfarë?! I pata parë edhe në stadiumin e Poradecit, tek brohorisnin e duartikisnin furishëm gjatë një takimi me Udhëheqësin Legjendar. Kishin po atë gëzim, që ndoshta buron nga tmerri. Nga ai tmerr që e bind njeriun se nënshtrimi ndaj „zotërve të gjallë” është i vetmi kuptim i jetës. Ngaqë kisha thithur në bark një cigare „Ardian”, pa filtër, kokat e disave më qenë ngatërruar me trupat e të tjerëve. Dukej sikur një ushtri kokëprerësh brohorisnin rimën „-er / -her’”*, me pó atë gazmend edhe në trupa, edhe në koka, ndoshta ashtu brohoriste koka kur shpëtonte nga trupi dhe anasjelltas.
Koka dhe Nipi nuk brohorisnin, nuk duartrokisnin. Po nga ta dinin ata se, ndryshe nga Vdekja, - që i kish për zemër jo vetëm shakatë e helmatisura, por edhe befasitë e këndshme, - Bukuria nuk bënte shaka.
- Gjyshi po bën një roman të madh, - ne magjepsi nipi.
- Sa të madh, mo?
- Ja, kaq, - tha ai, dhe hapi shuplakat, në fillim si flatra shqiponje, pastaj i afroi radhazi si kanate dritaresh, si kapakë valixhesh dhe si ballina.
Aq i madh e i padukshëm ishte romani. Nuk e lexova dot, që të mund të mësoja nëse kishte vend për ndonjë hero apo armik me vdeje të mbamendshme. Zor të gjeje një vdekje aq të veçantë, sa të të fuste në librat e Kokave. Rrezik as Eskili me vdekjen e tij nuk ishte i denjë.
E braktisa vrimën e çelësit me një keqardhje që i gjeti fjalët më vonë: Fat i zi që aq kokave punët e zeza u ecnin mbarë, ndërsa të mirat, gjer edhe të ëndërruarat, u harroheshin. Koka mbeti në katin më afër qiellit, i qetë dhe i gëzuar, si kafaz brenda një zogu, jo si zog brenda një kafazi të bukur.
Vrima e çelësit më bindi se theroritë tona nuk i nevojiteshin letërsisë. Nuk i qenë nevojitur kurrë. Kokat nuk i gjente gjë, nuk i urrente asnjë shqiponjë. Përkundrazi: sipas të gjitha gjasave, shqiponja pat rënë në ujdi dhe bashkëpunonte ngushtë me Sigurimin, që njihej edhe si „Syri i Shqiponjës”. Shqiponja i ruante Kokat, nuk i kërcënonte me breshkë kokës. Padrejtësisht njerëzia ngrinte në qiell vrima të tjera, duke ia ngrënë hakun vrimës së çelësit. Njerëzia duhet të përqëndrohej sa më shpejt në shprehjen „Më thuaj nga ç’vrimë sheh – të të them ç’jetë ke”. Në të kundërt, do të mbetej e mangët e do ta humbte shikimin hap pas hapi e vrimë pas vrime."
Fragment nga Kri-ji-me fëminie, shkujtime, kapitulli Koka të pangrëna, 2021
* Vargjet
“Parti, Enver / Jemi gati kurdoher’”