Në Bukureshtin ku Vintila Horia dikur mundohej të gjente ndryshimin mes librave dhe ëndrrave, në shekullin XXI, një shkrimtar shqiptar, që shkruan në gjuhën e Horias, duket se e ka gjetur ndryshimin. Në baret ku Horia ulej para se të fillonte Lufta e Dytë Botërore dhe të braktiste Rumaninë, konceptet për letërsinë akoma nuk kanë ndryshuar. Në vendet e vogla postkomuniste dëshira për të kapur ritmin e bashkëkohësisë është më e madhe se vendet që nuk e kanë jetuar këtë regjim. Ka një pasion, që duket në sytë e gjithë atyre që shkruajnë, të etur për të rrëfyer gjithçka dhe të gatshëm për të bërë të gjitha paktet që duhet të bëjë një burrë për të qenë "një dashnor i vërtetë" me letrat. Ardian-Christian Kyçyku tashmë është një emër i njohur në letërsinë e atdheut të Vintila Horias. Shkrimtari që la Shqipërinë për ta vendosur jetën në Rumani, tashmë është doktor i shkencave filologjike, doktorant në teologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit, docent në shkencat humane e të komunikimit, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë dhe i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bukureshtit. (…) Në prag të 23 prillit, Ditës Ndërkombëtare të Librit, Kyçyku vjen për lexuesin e "Shqip" në një rrëfim vetëm për librin.
- Librat, si do ta kujtoje lidhjen tënde me to?
Ardian-Christian Kyçyku: Në shtëpinë ku u linda, librat e tim eti rrinin të stivosur në tavan, mbase ngaqë ishin shumica të ndaluar. Ngjitesha rrallë atje, përmes një shkalle të ngushtë druri, dhe më bënte përshtypje që librat ose nuk kishin fare, ose duronin më pak pluhur se gjërat e tjera. Në tavan im gjysh bënte dritare dhe hartonte me laps e letër planet e shkallëve që ngrinte në ndërtesa të ndryshme të Pogradecit. Librat ndodheshin mes kokës sime dhe qiellit, si një shënjë e mundësisë së vetme për të njohur qiellin. Pa i lexuar të gjithë, nuk kishe si të ngjiteshe më lart. Ka ndodhur disa herë që në tavan të dyndeshin zogj të pastrehë, ose udhëhumbur, përfshi një skifter, dhe mua të më dukej sikur mes zogjve dhe librave niste një betejë, ose një garë: cili mund ta mposhtë tjetrin, cili mund të fluturojë më mirë se tjetri. Që këtu, shpesh librat më ngjasuan me ca zogj flatrapalosur. Në shtëpinë e gjyshërve të tjerë, në fund të korridorit, ndodhej si përjetë një sënduk vigan prej druri, mbyllur me një dryn të rëndë. Hapja e sëndukut më vegoi gjëra që s’i prisja. Brenda kutisë së një sahati të moçëm muri gjeta një Bibël në greqisht dhe për një kohë të gjatë e pandeha pjesë të sahatit. Kurse në dhomën time, njëra nga dritaret qe mbyllur dhe qe shndërruar në njëfarë biblioteke të vogël. Shënja ishte sërish e qartë: duhet të mos shohësh një copëzë bote, që të mund të mësosh pjesë nga historia e saj shpirtërore.
Alda Bardhyli
Gazeta Shqip Tiranë 22 prill 2008
- Librat, si do ta kujtoje lidhjen tënde me to?
Ardian-Christian Kyçyku: Në shtëpinë ku u linda, librat e tim eti rrinin të stivosur në tavan, mbase ngaqë ishin shumica të ndaluar. Ngjitesha rrallë atje, përmes një shkalle të ngushtë druri, dhe më bënte përshtypje që librat ose nuk kishin fare, ose duronin më pak pluhur se gjërat e tjera. Në tavan im gjysh bënte dritare dhe hartonte me laps e letër planet e shkallëve që ngrinte në ndërtesa të ndryshme të Pogradecit. Librat ndodheshin mes kokës sime dhe qiellit, si një shënjë e mundësisë së vetme për të njohur qiellin. Pa i lexuar të gjithë, nuk kishe si të ngjiteshe më lart. Ka ndodhur disa herë që në tavan të dyndeshin zogj të pastrehë, ose udhëhumbur, përfshi një skifter, dhe mua të më dukej sikur mes zogjve dhe librave niste një betejë, ose një garë: cili mund ta mposhtë tjetrin, cili mund të fluturojë më mirë se tjetri. Që këtu, shpesh librat më ngjasuan me ca zogj flatrapalosur. Në shtëpinë e gjyshërve të tjerë, në fund të korridorit, ndodhej si përjetë një sënduk vigan prej druri, mbyllur me një dryn të rëndë. Hapja e sëndukut më vegoi gjëra që s’i prisja. Brenda kutisë së një sahati të moçëm muri gjeta një Bibël në greqisht dhe për një kohë të gjatë e pandeha pjesë të sahatit. Kurse në dhomën time, njëra nga dritaret qe mbyllur dhe qe shndërruar në njëfarë biblioteke të vogël. Shënja ishte sërish e qartë: duhet të mos shohësh një copëzë bote, që të mund të mësosh pjesë nga historia e saj shpirtërore.
- Ç’janë librat për ju?
Ardian-Christian Kyçyku: Në asnjë rast nuk janë skuta ku fshihesh për të harruar dikë, ose diçka. Librat kanë për mua një përmasë të ndjeshme femërore dhe më ndihmojnë të përjetoj një dashuri të një lloji të veçantë. Ashtu si në marrëdhëniet mes meje dhe një femre, dashuria nuk është as vetëm tek unë, as vetëm tek ajo, por diku në mes, në zonën ku secili ngjiz në qënien e tjetrit një pamje të caktuar, domethënë të papërcaktueshme.
Ardian-Christian Kyçyku: Në asnjë rast nuk janë skuta ku fshihesh për të harruar dikë, ose diçka. Librat kanë për mua një përmasë të ndjeshme femërore dhe më ndihmojnë të përjetoj një dashuri të një lloji të veçantë. Ashtu si në marrëdhëniet mes meje dhe një femre, dashuria nuk është as vetëm tek unë, as vetëm tek ajo, por diku në mes, në zonën ku secili ngjiz në qënien e tjetrit një pamje të caktuar, domethënë të papërcaktueshme.
- Nëse do të doje të ndjeje një histori të bukur dashurie. Cilin libër do të merrje në biblotekën tënde?
Ardian-Christian Kyçyku: Kur vjen puna për dashurinë, fatmirësisht nuk më nevojitet ndihma e librave. Nuk mund të mbash gjallë, të (ri)ngjallësh a të përkryesh një dashuri me shkëndija nga dashuritë e shkruara prej të tjerësh e madje as nga ti vetë. Copëza mahnitëse nga letërsia shqiptare e botërore, kryesisht poezi, jam kujdesur t’i tret në vete, t’i di gjithkur përmendësh dhe të mos i nguc mes letrash në bibliotekë.
- Një libër që ju ka bërë të qani?
Ardian-Christian Kyçyku: Më ka ndodhur të qaj duke shkruar, ose pas ndonjë skene romani. Më duket se kam qarë, por vetëm me lotë të brendshëm, gjatë poemës “Odë në metër antik” të Emineskut. Është poema që fillon me vargjet: S’pandehja të mësoj të vdes ndonjëherë / Përjetë i ri mbështjellë me mantel / Sytë e mi lartoja ëndërrimtarë dret yllit të / Vetmisë…
- Bibloteka. A mund të na flisni për biblotekën tuaj? Si është krijuar ajo dhe ç’mendoni ju për biblotekat?
Ardian-Christian Kyçyku: Biblioteka e familjes sime është mjaft e pasur, i detyrohet krejtësisht përkushtimit të tim eti ndaj librave, dhe gjendet ende në Shqipëri. Endjet nga një konvikt e banesë në tjetrën më detyruan të kryej përzgjedhje, që shpesh të kujtojnë lëmimin rraskapitës, me dorë, për ndarjen e arit nga metalet më pak të vlefshëm, dhe të mos kem më shumë se 300 tituj. Është një gjyq i vazhdueshëm. Edhe mbi librat “e padënuar” dyndet heraherës ajo frymë e pashmangshme përzgjedhjesh. E qartë është se çdo libër ka vendin e vet në bibliotekën time, madje mund të vërehet edhe një harmoni e çuditshme mes autorëve. Kur njëri nga librat ik, për shumë kohë vendi mbetet bosh. S’kam asnjë ngut të mbush me forcë, padrejtësisht, vendin që i takon vetëm një libri. Lidhur me bibliotekën, mos prisni të them ndonjë shprehje nga ato me “është Parajsa” etj. Them vetëm se, po të merrej si shembull biblioteka për ndarjen e pushtetit dhe krijimin e një parlamenti, gjërat do të kishin qënë pakrahasimisht më të pastra.
Ardian-Christian Kyçyku: Biblioteka e familjes sime është mjaft e pasur, i detyrohet krejtësisht përkushtimit të tim eti ndaj librave, dhe gjendet ende në Shqipëri. Endjet nga një konvikt e banesë në tjetrën më detyruan të kryej përzgjedhje, që shpesh të kujtojnë lëmimin rraskapitës, me dorë, për ndarjen e arit nga metalet më pak të vlefshëm, dhe të mos kem më shumë se 300 tituj. Është një gjyq i vazhdueshëm. Edhe mbi librat “e padënuar” dyndet heraherës ajo frymë e pashmangshme përzgjedhjesh. E qartë është se çdo libër ka vendin e vet në bibliotekën time, madje mund të vërehet edhe një harmoni e çuditshme mes autorëve. Kur njëri nga librat ik, për shumë kohë vendi mbetet bosh. S’kam asnjë ngut të mbush me forcë, padrejtësisht, vendin që i takon vetëm një libri. Lidhur me bibliotekën, mos prisni të them ndonjë shprehje nga ato me “është Parajsa” etj. Them vetëm se, po të merrej si shembull biblioteka për ndarjen e pushtetit dhe krijimin e një parlamenti, gjërat do të kishin qënë pakrahasimisht më të pastra.
- Nëse do dhuronit një libër të një autori shqiptar. Cili do të ishte ai dhe pse?
Ardian-Christian Kyçyku: “Kamadevën” e Lasgush Poradecit. Do t’ia dhuroja çdokujt, që të mësonte pse-në.
- Nga moria e librave që keni lexuar. Cilën histori do të kishit dashur ta shkruanit ju?
Ardian-Christian Kyçyku: Vite më parë do të kisha dashur të shkruaja “Zoti është lindur në mërgim” të shkrimtarit rumun trigjuhësh Vintila Horia. Është ditari apokrif i poetit Ovid gjatë syrgjynit në Tomis (Konastanca e sotme), buzë Detit të Zi. Mirpo mërgimi dhe letërsia në kohën tonë janë shumë më të ndryshëm edhe se në kohën e Ovidit, edhe se të Horia-s. As Deti i Zi nuk është më ai që ishte. Në këto kohëra sundon egërsisht fryma e errët e garës, e ta kalova-ia kalova, prandaj shumica e autorëve rropaten mbi pothuajse të njëjtat tema. Duhet të ndjejnë të paktën dhimbsuri ndaj aq temave që vyshken jashtë garës.
Ardian-Christian Kyçyku: Vite më parë do të kisha dashur të shkruaja “Zoti është lindur në mërgim” të shkrimtarit rumun trigjuhësh Vintila Horia. Është ditari apokrif i poetit Ovid gjatë syrgjynit në Tomis (Konastanca e sotme), buzë Detit të Zi. Mirpo mërgimi dhe letërsia në kohën tonë janë shumë më të ndryshëm edhe se në kohën e Ovidit, edhe se të Horia-s. As Deti i Zi nuk është më ai që ishte. Në këto kohëra sundon egërsisht fryma e errët e garës, e ta kalova-ia kalova, prandaj shumica e autorëve rropaten mbi pothuajse të njëjtat tema. Duhet të ndjejnë të paktën dhimbsuri ndaj aq temave që vyshken jashtë garës.
- Si lind në tryezën tuaj të punës një libër?
Ardian-Christian Kyçyku: Në tryezën time një libër nuk vjen të lindet, por të vdesë me sa më pak dhimbje, me sa më tepër hijeshi. Libri i vërtetë, ai i pashkruari, mbetet tek unë, dhe mbase hidhërimi mbinjerëzor i pamundësisë për ta shkruar ashtu siç e përjetoj, rrit, ose pakëson vlerën e librit që bëhet i dukshëm. Me librat ndodh e kundërta e asaj që ndodh me njerëzit. Teksa njeriu, pasi vdes, bëhet i padukshëm, libri bëhet i dukshëm. Jam përpjekur t’i sqaroj këto gjëra edhe në romanin «Puthmë skelet».
- A mund të jetë një libër një dedikim ndaj dikujt. A ka libra të tillë në letërsinë e shkruar nga ju?
Ardian-Christian Kyçyku: Kur ia del mbanë të jetë njëfarë flijimi, libri s’ka si të mos i kushtohet Dikujt, ose Diçkaje. Librat e mi nuk bëjnë përjashtim.
- Çfarë është dashuria për ju? A mund të qëndrojnë sot ende fjalët se “vetëm ajo mund të shpëtojë botën”?
Ardian-Christian Kyçyku: Dashuria është gjendja të cilën di ta shpreh deri në çastin kur nis ta shpreh dhe ta kem timen edhe pasi e përdhos duke e përshkruar. Kur pranon se vetëm Dashuria mund ta shpëtojë botën, padyshim kupton se bota s’ka si ta shpëtojë Dashurinë. Mirpo bota zakonisht nuk ndalet vetëm tek shpërfillja. Ajo synon vrasjen, zhdukjen e diçkaje që është e aftë ta shpëtojë. Prandaj thuhet se kjo botë është e sëmurë, vetëvrasëse. Besoj se tani Dashuria nuk dëshiron medoemos ta shpëtojë botën, sepse në thelbin e vet Dashuria nuk bën meremetime. Ajo ngjiz nga e para… Përmes lumturive që na duken kalimtare dhe vuajtjeve që na duken të padrejta e të pafundme, mësojmë diçka nga Dashuria e Epërme. Dhe është e tmerrshme, por njeriu, duke shkërbyer botën, në vend të zgjedhë të vetmen mënyrë shpëtimi, që është Dashuria, zgjedh të gjitha mjetet e tjera, që bashkëpunojnë vetëm për të shkatërruar veten dhe të tjerët.
Ardian-Christian Kyçyku: Dashuria është gjendja të cilën di ta shpreh deri në çastin kur nis ta shpreh dhe ta kem timen edhe pasi e përdhos duke e përshkruar. Kur pranon se vetëm Dashuria mund ta shpëtojë botën, padyshim kupton se bota s’ka si ta shpëtojë Dashurinë. Mirpo bota zakonisht nuk ndalet vetëm tek shpërfillja. Ajo synon vrasjen, zhdukjen e diçkaje që është e aftë ta shpëtojë. Prandaj thuhet se kjo botë është e sëmurë, vetëvrasëse. Besoj se tani Dashuria nuk dëshiron medoemos ta shpëtojë botën, sepse në thelbin e vet Dashuria nuk bën meremetime. Ajo ngjiz nga e para… Përmes lumturive që na duken kalimtare dhe vuajtjeve që na duken të padrejta e të pafundme, mësojmë diçka nga Dashuria e Epërme. Dhe është e tmerrshme, por njeriu, duke shkërbyer botën, në vend të zgjedhë të vetmen mënyrë shpëtimi, që është Dashuria, zgjedh të gjitha mjetet e tjera, që bashkëpunojnë vetëm për të shkatërruar veten dhe të tjerët.
- Nëse do të kishe mundësi të darkoje me një shkrimtar të njohur. Cili do të ishte ai dhe pse?
Ardian-Christian Kyçyku: Do të kish qënë Lasgush Poradeci, me të cilin, përveç lidhjeve farefisnore, kam pasur gjithmonë edhe një lidhje shpirtërore të pazakontë. Është një darkë e pamundur, por do të kishim folur për Pogradecin e kahershëm, për librat e pashkruar, për atë Bukuresht që unë nuk arrita ta njoh dhe, në radhë të parë, për femrat. Do të kish qënë një darkë vërtet e gjatë (buzëqesh), ku si zor të mbetej kohë edhe për të ngrënë. Një kreshmë për hir të Librit, Mërgimit dhe Femrës…
- Cili është libri që jeni duke lexuar tani?
Ardian-Christian Kyçyku: Po rilexoj romanin «Libri i jetës së parakohëshme», që e kam shkruar para disa vitesh në rumanisht.
No comments:
Post a Comment