 |
| Panait Istrati / fotograf |
Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku
Panait
Istrati, „Kira Kiralina”, shqipëroi Kopi Kyçyku
Shtëpia Botuese PA, Prishtinë 2015,
me
mbështetjen e rrjetit kulturor Traduki
Hyrje
Pa e
synuar, ose pa ia dalë mbanë, - për shkak të vdekjes, të cilën e priste qysh fëmijë,
por e cila duket më e parakohëshme se në raste të tjerë, - gjeniu i letrave
Panait Istrati duket se u la
lexuesve të zgjedhur një kryevepër të dyfishtë. Në thelb, çdo kryevepër mbështetet
mbi një rrjet gojëdhanash[1] dhe
/ ose pamjesh me rrënjë të pakapshme në kohë, mbi durimin dhe hirin krijues të
disa breznive, dhe është një kulm, ose një rrjet kulmesh. I bindur se njeriu nuk duhet ta shndërrojë veten në një
kryevepër, por në një mjet lumturie (për të tjerët), sa i përket rrafshit artistik,
Monsinjori Vladimir Gjika[2] shprehej
se përcaktimi më i saktë i një kryevepre do të ishte: ”Nuk i ka të gjitha, por asgjë nga ato që nevojiten nuk i mungon”. Nga
këndvështrimi i atij që i rrëmben kryevepra të padukshmes përmes skalitjes së
gurit, Constantin Brâncuși, besonte se kryevepra është “barazpesha absolute”[3].
Kryeveprës
së dyfishtë të Istratit, e papërfunduar prej tij, por që vijon në vetëdijen e çdo
lexuesi të përkushtuar, nuk i mungojnë as barazpesha e as ajo diçka që shpesh ua zgjat, ose ua shkurton
jetën librave. Pjesë të kësaj kryevepre gjenden sidomos në ditarin e copëzuar të
Istratit, botuar në vëllimin ”Si u bëra
shkrimtar”[4], që mund të kishte pasur edhe titullin ”Si mbeta shkrimtar”. Ditari nuk është
mbajtur aq për të zbutur vetminë dhe për të zhvilluar paraprakisht një rrëfim
ndaj Zotit. Ai i ngjan më fort një letre të hapur, që mund të lexohet edhe gjatë
jetës së autorit, edhe pas vdekjes së tij, edhe gjatë vdekjes së tij, edhe pas
jetës që fton të shkruhet nga tjetërkush. Po
u paraqis këtu, - shkruan Istrati, - atyre që ndjejnë
nevojën, jo aq një vepër arti, se sa një njeri. Vepra vdes. Njeriu është i përjetshëm.
Veprat janë gjithmonë bindëse. Njerëzit – vetëm heraherës. Që të mund t’ia
arrijë qëllimit, epoka jonë, - pra ata që nuk flasim dhe prodhojnë pa përfituar,
- ndjen më fort nevojën për njerëz, se sa për vepra. Ose, më saktë: për njerëz
që janë pasqyra e veprave të veta.
1.
Kur një gjení[5]
shfaqet në botën e letrave, pavarësisht nga gjuha që zgjedh për t’u shprehur, së
pari ndodh shndërrimi (për mendësinë e kohës) i Hierarkisë së Padukshme. Nga
thellësitë ku s’shkohet dot për turizëm dhe ku kritika zyrtare sheh vetëm
padrejtësi në ndarjen e dhuntive, letërsisë përkatëse i tranden muret (sepse themeli
urdhëron muret, jo e kundërta). Për fat, çdo trandje e tillë është një lloj
frymëmarrjeje çliruese për lexuesin mendjehapur. Veçanërisht në vendet ish-komuniste,
ku ende boja nuk e ka shlyer çmimin e gjakut, që t’i shpëtojë zgjedhës së
realizmit socialist, - dhe ku shtypi ende sundohet prej autorësh që ia
ngushtojnë hapësirën shoshoqit, se mos kësisoj do të bëhen sadopak më të mëdhenj
se vetë hapësira, - një gjení si Panait Istrati magjeps e ngazëllen,
por edhe mbjell frikë, dhe kësisoj rrezikon të trajtohet si një gjení vendas,
bashkëkohor, dhe të ndëshkohet me heshtje.