Panait Istrati dhe rrënjët e prozës ballkanike [Fragment nga një studim i zgjeruar]

Panait Istrati / fotograf

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku

Panait Istrati, „Kira Kiralina”, shqipëroi Kopi Kyçyku

Shtëpia Botuese PA, Prishtinë 2015,

me mbështetjen e rrjetit kulturor Traduki

Hyrje

Pa e synuar, ose pa ia dalë mbanë, - për shkak të vdekjes, të cilën e priste qysh fëmijë, por e cila duket më e parakohëshme se në raste të tjerë, - gjeniu i letrave Panait Istrati duket se u la lexuesve të zgjedhur një kryevepër të dyfishtë. Në thelb, çdo kryevepër mbështetet mbi një rrjet gojëdhanash[1] dhe / ose pamjesh me rrënjë të pakapshme në kohë, mbi durimin dhe hirin krijues të disa breznive, dhe është një kulm, ose një rrjet kulmesh. I bindur se njeriu nuk duhet ta shndërrojë veten në një kryevepër, por në një mjet lumturie (për të tjerët), sa i përket rrafshit artistik, Monsinjori Vladimir Gjika[2] shprehej se përcaktimi më i saktë i një kryevepre do të ishte: ”Nuk i ka të gjitha, por asgjë nga ato që nevojiten nuk i mungon”. Nga këndvështrimi i atij që i rrëmben kryevepra të padukshmes përmes skalitjes së gurit, Constantin Brâncuși, besonte se kryevepra është “barazpesha absolute”[3].

Kryeveprës së dyfishtë të Istratit, e papërfunduar prej tij, por që vijon në vetëdijen e çdo lexuesi të përkushtuar, nuk i mungojnë as barazpesha e as ajo diçka që shpesh ua zgjat, ose ua shkurton jetën librave. Pjesë të kësaj kryevepre gjenden sidomos në ditarin e copëzuar të Istratit, botuar në vëllimin ”Si u bëra shkrimtar”[4], që mund të kishte pasur edhe titullin ”Si mbeta shkrimtar”. Ditari nuk është mbajtur aq për të zbutur vetminë dhe për të zhvilluar paraprakisht një rrëfim ndaj Zotit. Ai i ngjan më fort një letre të hapur, që mund të lexohet edhe gjatë jetës së autorit, edhe pas vdekjes së tij, edhe gjatë vdekjes së tij, edhe pas jetës që fton të shkruhet nga tjetërkush. Po u paraqis këtu, - shkruan Istrati, - atyre që ndjejnë nevojën, jo aq një vepër arti, se sa një njeri. Vepra vdes. Njeriu është i përjetshëm. Veprat janë gjithmonë bindëse. Njerëzit – vetëm heraherës. Që të mund t’ia arrijë qëllimit, epoka jonë, - pra ata që nuk flasim dhe prodhojnë pa përfituar, - ndjen më fort nevojën për njerëz, se sa për vepra. Ose, më saktë: për njerëz që janë pasqyra e veprave të veta.

Kur një gjení[5] shfaqet në botën e letrave, pavarësisht nga gjuha që zgjedh për t’u shprehur, së pari ndodh shndërrimi (për mendësinë e kohës) i Hierarkisë së Padukshme. Nga thellësitë ku s’shkohet dot për turizëm dhe ku kritika zyrtare sheh vetëm padrejtësi në ndarjen e dhuntive, letërsisë përkatëse i tranden muret (sepse themeli urdhëron muret, jo e kundërta). Për fat, çdo trandje e tillë është një lloj frymëmarrjeje çliruese për lexuesin mendjehapur. Veçanërisht në vendet ish-komuniste, ku ende boja nuk e ka shlyer çmimin e gjakut, që t’i shpëtojë zgjedhës së realizmit socialist, - dhe ku shtypi ende sundohet prej autorësh që ia ngushtojnë hapësirën shoshoqit, se mos kësisoj do të bëhen sadopak më të mëdhenj se vetë hapësira, - një gjení si Panait Istrati magjeps e ngazëllen, por edhe mbjell frikë, dhe kësisoj rrezikon të trajtohet si një gjení vendas, bashkëkohor, dhe të ndëshkohet me heshtje.

Ndonëse shumëfish i afërt si rumun dhe si francez, ai vjen i përkthyer në një nga ato letërsi që emërtohen të ‚vogla’ dhe që, për mëse gjysmë shekulli, u është nënshtruar risive me urdhër nga lart. Në kohën kur suleshin të murosnin çdo të ardhme, me shpejtësinë e errësirës, jo të dritës, këto të ashtuquajtura risi „... ashpërsuan skizofreninë e disave, paranojën e të tjerëve, ndihmuan dinakërinë dhe gjunjëzuan në rutinë vetë vegimin...”[6]. Fatkeqësisht, çmurosja ndonjëherë mund të zgjasë po aq sa edhe murosja. Rruga e Istratit drejt shqipes zgjati plot 80 vjet, qysh nga çasti ku autori ndërroi jetë.

E ngjashme ishte shfaqja e Panait Istratit edhe në letërsinë evropiane, nga Parisi i vitit 1923, - dhjetë vjet pasi autori dygjuhësh dhe Qyteti i Dritave ishin takuar së pari[7], - kur rrëfimi „Kira Kiralina”, tek pushtonte arenën e ideve dhe të stileve me një dendësi shpirtërore gati të harruar, apo qëllimisht të mënjanuar, ia davariti tymrat dhe i fali një tjetër lloj frymëmarrjeje botës letrare. Shkruar në frëngjisht nga një rrugëtar rumun i pashkollë, kryevepra e parë e Istratit nuk magjepste aq përmes bëmave të autorit, - hollivudjane i quajtën disa, - sesa përmes thelbit të vet: jetë e mirëfilltë, nga Ballkani i damkosur dhe i nëpërkëmbur, plot flakërima e vetmohime idealiste – njëheresh me rënie, tradhti të paskrupullta e etje gërditëse për pushtet, apo vëllavrasje; ide të freskëta, shpesh të çuditshme, por të denja për t’u shndërruar në programe apo lëvizje globale; art dhe fuqi marramendëse të rrëfyeri, por me ritëm të qetë, si në mëhallat e hershme të Lindjes, kur pleqtë tregonin legjenda rreth zjarrit dhe kur të gjithë besonin se hijeshia e rrëfimeve është e aftë të dëbojë shpirtrat e errët. Kjo mënyrë e përcjelljes së kumtit letrar dhe jetik vjen të shkundë një shoqëri, e cila, tek dihat pas mirëqënies dhe utopive, ka aq pak të ardhme, sa rrezikon të mbetet edhe pa të shkuar.

Me nuhatjen e epërme dhe me atë zemërgjerësi që ish përuruar qysh nga mbërritja në frëngjisht e Tosltoit dhe Dostojevskit, Parisi pasuronte sërish veten dhe krejt kulturën evropiane me një vepër të ngjashme për nga forca, por të ndryshme për nga kumtet. Prej së njëjtës bërthamë jetë-vepre, por në drejtime të tjera, do ta pasurojnë më pas letërsinë evropiane, pó falë frëngjishtes dhe jetës letrare pariziane, shkrimtarë rumunë të kalibrit botëror dhe krejt të pangjashëm mesveti, si Vintilă Horia (Zoti është lindur në mërgim)[8], Constantin Virgil Gheorghiu[9] (Ora 25), Eugen Ionescu[10] (me pjesët e Tatrit të Absurdit), apo Emil Cioran[11] (me vëllimet e tij filozofikë). Ndërkaq, në hapësirën nga ku qe mërguar Istrati, disa autorë shqiptarë, si Mitrush Kuteli dhe Ernest Koliqi, do të shkruajnë kryevepra gati të të njëjtave përmasa, por duke mbetur edhe për shumë vite krejt të panjohur, kryesisht falë rrallësisë së shqipes.

Përmes këmbënguljes për të thithur në frëngjisht autorë dhe kryevepra lindore, Parisi dhe frëngjishtja do t’ia tërheqin vëmendjen Evropës ndaj një paradoksi që në kohën tonë po sundon të paktën shtypin: varfërimi i jetës shpirtërore ia nënshtron artin e të shkruarit provincializmit (mendor e estetik) dhe e çon drejt asgjësimit, gjer edhe kur gjuhët që përdoren janë të qarkullimit ndërkombëtar. Temat dhe pyetjet e sipërfaqshme dynden ta mbushin arenën letrare me autorë të rëndomtë dhe me libra që nuk vlejnë më shumë se sa lënda në të cilën shtypen. Në kohën kur botohej Panait Istrati, e gjitha dukej si copëzë e betejës së lashtë midis gjenisë dhe mediokres – dhe kështu u duk edhe për disa dhjetëvjetsha, gjatë të cilëve, thënë metaforikisht, pika e ujit, si mënyrë e shpëlarjes së truve, - u përzje aq thellë me vajin, sa është gjithnjë e më e vështirë ta shquash hierarkinë e padukshme nga e dukshmja.

„Ke dhuntinë e të shkruarit, s’ka rëndësi në ç’gjuhë”, i shprehej Istratit Romain Rolland-i[12], ai që vihet menjëherë në lëvizje dhe e merr në mbrojtje gjeniun nga Ballkani, pasi ky qe orvatur të vriste veten, duke prerë gurmazin me një biçak në Parkun „Albert” të Nisës, bash para shtatores së Albertit I, më 3 janar 1921, dhe duke pasur në xhep një letër drejtuar nobelistit francez[13]. Ai biçak e pret jetën e Panait Istratit më dysh. Për një grimë, ai zhgënjehet thellësisht, sepse vërtet e kthejnë në jetë, por e kthejnë „pó në jetën e vjetër”, jo në atë që shpresonte të gjente pas vetëvrasjes. Ngjarja ka një ngarkesë fshehtësie që i përshtatet stilit të tij të rrëfimit. „Për ata që nuk besojnë në fat, - shënon profesori Lucian Chișu, - duhet shtuar një hollësi shajnitëse: shpëtimi për vetëvrasësin vjen nga një fëmijë, më saktë nga një vajzë që pat dalë shëtitje me të gjyshin. Ajo e sheh trupin e përmbysur mbi një pellg gjaku dhe i tërheq vëmendjen të gjyshit. Vajza ishte me prejardhje rumune, kurse prindërit e saj, të tronditur nga gjesti i shkrimtarit, do t’i blinin këtij më vonë një aparat fotografik, me shpresën se, duke e përdorur, do të mund të siguronte jetesën e përditshme[14].

Para se ta ngrinin nga këmbët e shtatores dhe ta çonin në Spitalin ”Saint Roch”, koka e Istratit u var sëprapthi dhe ai erdhi në vete. Dëgjoi nga kufiri mes dy botëve se si mjekët thanë ‚Ka vdekur’. Vite më vonë do t’i rrëfejë me hollësi rrënqethëse stërmundimet e veta të atyre minutave për t’i bindur mjekët se nuk ka vdekur dhe që të mos e varrosin për së gjalli (se rrugës për në spital, shtrirë mbi tezgë, as nuk fliste e as nuk shkruante dot). Nga ajo ngjarje shpjegohet edhe fjalia e testamentit të tij: ‚Lus mjekët të binden se kam vdekur’. E kishte këtë ankth[15].

Pasi lexon letrën, - e cila është një kryevepër më vete, - Romain Rolland-i e nuhat i pari se, përtej rreshtave të saj, rri në pritë një vepër që, ende pa u shkruar, përçon një ndriçim të brendshëm, si shkollë e fshehtë për të verbërit – dhe evropianët e kohës, shumica të rrëmbyer nga ideologji e rryma artistike që duken shpëtimtare, sapo kanë hedhur hapat e parë brenda një epoke që mund të quhet e padijes barkngopur. Trandja është e pashmangshme, por jo e dëmshme; shpirti i thellë evropian ngrihet mbi çdo krenari të së përditshmes dhe ngutet të birësojë një qënie, e cila, siç do të dëshmohet shpejt, për nga mençuria, përvoja dhe aftësitë shprehëse, ka natyrë prindi. Në jetën e përditshme, për vite me radhë, sjellja, vëmendja dhe këshillat e Rolland-it ndaj Istratit do të jenë pó prindërore, ndonëse në çastet-kyçe ballkanasi që pat braktisur të ëmën në moshën 12-vjeçare për hir të lirisë pa kufij, do ta mbajë veshin të shurdhër dhe, rrjedhimisht, do të paguajë shtrenjtë, me hidhërime zemre. Ato hidhërime, besoi më vonë, iu shndërruan në sëmundje dhe ia vranë zemrën.

Në parathënien që shoqëronte „Kira Kiralinën”, titulluar „Një Gorki ballkanik”, mes të tjerash, Rolland-i shënon: „Është një rrëfimtar i lindur, një rrëfimtar nga Lindja, i cili gëzohet dhe preket nga rrëfimet e veta, dhe aq shumë e le veten të robërohet prej tyre, saqë, më të nisur rrëfimi, askush nuk e di nëse ai do të vazhdojë një orë, apo një mijë e një net [...] Kjo gjení e rrëfimit është kaq e papërballueshme, saqë, në letrën e shkruar pak para vetëvrasjes, ai (Istrati – sh. im) i ndërpret dy herë vajtimet e veta të dëshpëruara për të rrëfyer dy ngjarje zbavitëse nga jeta e vet e kaluar”[16]. Nuk mund të thuhet nëse gjenia e të rrëfyerit ia shpëtoi jetën Istratit, por padyshim ia shtyu pak vdekjen, - aq, sa të rrëfente dy ngjarje zbavitëse nga e shkuara, - dhe afroi drejt tij në park vajzën rumune me të gjyshin.

Lindur në magjepsësin qytet rumun Brăila, buzë Danubit, më 10/23 gusht 1884, djali i dytë jashtë martese i Gjerasim Valsamisit (tregtar grek duhani, që, i sëmurë nga tuberkulozi, një ditë shkoi të kurohej në Qefaloninë e lindjes dhe nuk u kthye më) dhe Zhoica Istrates (rumune shtëpiake), gjeniu i prozës më parë mëson të punojë, se sa të shkruajë. Bën ç’të mundë, punë nga më të rëndomtat, dhe njeh nga brenda disa përmasa të së ashtuquajturës ‚mëhallë’, duke kaluar nga një pronar tek tjetri, si pjatalarës, kamarier, pastrues, hamall, bojaxhi. Vetëm hajn dhe vrasës me pagesë nuk bëhet. Deri vonë, Istrati do të kujtonte, jo pa njëfarë përmallimi, shtangien plot frikë e përbuzje të njërit prej pronarëve (këta quheshin të gjithë Kir, nga zotni – gr.), që i pat gjetur në xhepa një poezi. Je poet, more?!, do ta pyeste Kir-i, mbase me bindjen se poetët janë bartës të një mallkimi shumëvjeçar. Ka mundësi të jetë pó ajo poezi, të cilën Istrati ia pat recituar një ditë edhe së ëmës, teksa kjo hekuroste dhe mbetej e mpirë, sepse djali, - të cilin mëhalla e shihte si të tepërt e pa kurrfarë të ardhmeje, - i lutej „Zotit që të mos më jepte pasuri, as ndere, të mos më bënte perandor a diçka të ngjashme, por vetëm të më falte krejt aftësinë për të shprehur ato që mendoj...”[17].

Brëila, - ku do të kalonte jetën edhe Naum Veqilharxhi dhe ku do të hartohej e para abetare shqipe, - ishte asokohe një „paçavure e bëshme që kundron dashnorin e vet, Danubin, me një vështrim sa të përflakur, aq edhe të shthurrur”. Ndërtuar „mbi një plan mbase unik në botë, Brëila i ngjan një erashke gati krejt të hapur. Nga bërthama që ka për qendër, tetë rrugë dhe dy bulevarde formojnë po aq krahë që i rrethojnë belin, duke ia paraqitur Danubit si një fli joshëse. Por që bukuroshja të mos ndihet ngushtë, katër udhë ua presin hovin dhjetë krahëve, duke i përshkuar pikërisht si në një erashkë. Të gjata, pa fund, duke shkuar nga Danubi në Danub, gjithnjë në kthesë, e duke pasur në çdo skaj nga gjashtëqind numura dyersh, secila nga udhët e ruan emrin, ndonëse pritet prej rrugicash. Gjithsesei, ngaqë miletit nuk i pëlqen monotonia, i ka pagëzuar sipas mënyrës së vet pjesët e ndara midis venave, gjë që u dha jetë lagjeve, të famshmeve mëhalla: çifute, greke, ruse, cigane etj”[18].

Mëhalla do ta pasurojë Istratin me thesaret e veta, por duke u përpjekur parreshtur, ndoshta për forcë zakoni, edhe ta shkatërrojë, sidomos ngaqë Istrati „nuk kishte asnjërin nga veset e moshatarëve”, dhe ishte jo aq mish i huaj, se sa shpirt i huaj në atë bashkësi, ku, fatmirësisht, leximi i librave këqyrej si shenjë marrëzie. Me tekat e një Big Brother-i (ndoshta jo rastësisht, më vonë, Istrati do të shkruajë parathënien e librit të parë të George Orwell-it në frëngjisht), Mëhalla shpërblen e ndëshkon sipas ca ligjesh të pashkruar, që mbështeten në plotfuqinë e gojës së botës (quajtur edhe gojë të liga) dhe në ruajtjen e hierarkive (sipas shprehjes-kyçe „Shpulla e pronarit shëndosh bythën e shërbëtorit”).

Një shpërblim i paharrueshëm, nga ata që ndërrojnë fate, vjen pikërisht në mejhanen e Kir Nikollës, gjatë një dite plot tymra e zhurma. Dhurata vjen nga Danubi dhe përmes Danubit. Kapiteni i moshuar i vaporrëve, Mavromati, që ish çmeritur nga etja e Istratit as dymbëdhjetë vjeçar për lexim, i fal Fjalorin universal të gjuhës rumune (autor Lazăr Șăineanu), duke i thënë me të qeshur se libri ende bart avuj nga të vaporrit. Pak më tutje, në një cep të mëhallës, deri vonë ende qëndronin më këmbë muret ku lëçitësi që do të mahniste miliona lexues shkruante me copa qymyri rrëmbyer në kuzhinë fjalët që nuk i kuptonte[19].

Veç hapjes së syve ndaj një bote të mrekullueshme që fshihej përtej gërmave dhe avujve të letërsisë, mëhalla e mbyll si peng në librat dhe revistat franceze që mbërrijnë pó nga Danubi. Lumi i famshëm ka njëherazi edhe trajtën e një gjuhe vigane që ia mbush dhomëzën dhe jetën me stoli letrare, edhe këmbënguljen e çuditshme të një grepi që synon ta tërheqë jashtë kufijve.

Pasi ia del mbanë të arratiset nga hijerënda mëhallë, - për të shpëtuar shpirtin, por edhe që të mund t’i përdorë mllefet dhe mallet në libra, - si punëtor me mëditje, i papunë, por edhe gazetar e fotograf[20], Panait Istrati do të udhëtojë nga Bukureshti e Kostandinopoja, në Aleksandri, Kajro, Napoli, Athinë, Selanik, Paris, Vjenë, Lozanë, Moskë, Kiev etj, me trena, me vaporrë, majë karrosh me kuaj, ose buaj[21], më këmbë. Dikur, shoqëruar nga miku i vet më besnik, i mistershmi refugjat rus Mihai Mihajlloviç Kazanski (që dukej sikur s’lahej kurrë, por i lexonte autorët francezë në origjinal dhe që, pas një pranie prej nëntë vjetësh, del në mënyrë të çuditshme nga kjo jetë, duke marrë vagëllimhti trajtën jolëndore të një qënieje midis engjëllit dhe rimishërimit të dikujt arratisur nga një kohë tjetër), jeton për ca kohë edhe në Malin e Shenjtë Athos, ku Kazanski donte të bëhej murg. Sipas dëshmive dhe hamendjeve, frëngjishten e mëson pikërisht gjatë endjeve nëpër botë, më saktë: në pezullinë nga ku s’mund të lëshojë rrënjë askund, duke lexuar me ndihmën e fjalorëve shkrimtarët Fenelon, Rousseau, Voltaire, Pascal, Montaigne. Në ditar shënon se ndihet viktimë e përjetshme e dehjes së leximit. Në Damask, gjatë një ndalese, gati del mendsh, sepse as njerëzit e thjeshtë e as të diturit nuk e kanë idenë cili është autori i Hamletit[22].

Qysh nga çasti kur vepra e Istratit u zbulon një tjetër pamje e peshë hierarkive letrare, në periudha të ndryshme, herë me mëri të fshehur e herë me fjalë në erë, herë për forcë zakoni e herë për krenari kombëtare, jo rrallë me përkushtim e qëllime të pastra, qarqe të caktuara të letërsive franceze dhe rumune u ‚ndeshën’ për vendin që ze Panait Istrati, por nuk mundën as t’ia ndryshonin fatin e as t’ia gjenin vendin. Kjo sot zgjon habi, sepse vepra e tij kish dëshmuar ndërkaq vlera të përbotshme, dhe të gjitha palët mund të krenoheshin.

‚Zënkat’ e ithtarëve nuk rreshtën, ndonëse e shkruara në dy gjuhë, - të afërta, apo krejt të ndryshme, - nuk është veçse aftësia e të njëjtit shpirt për t’u mishëruar (shkruar, tekstualizuar) radhazi, ose edhe njëheresh, në të paktën dy un-e, dhe për t’u shprehur në dy, ose më shumë gjuhë[23]. Lidhur me Istratin, një përcaktim i pranueshëm gati për të gjithë mbetet edhe sot ai i Monique Jutrin-Klener-it[24]: ”një gjemb i çrrënjosur, shkrimtar francez, rrëfimtar rumun”[25].

Për veprën dhe jetën e Panait Istratit shkruajnë, në kohë, vende e gjuhë të ndryshme, emrat më me peshë, revistat më të njohura, gazetat më të përhapura. Pak shkrimtarë kanë pasur një prani e ndikim të tillë në shtyp – dhe vlera e tyre është e dyfishtë, sepse bëhet fjalë për një vepër e cila s’ka asgjë të ngjashme me ‚të fabrikuarat’ e epokës pasmoderne. Që nga nobelistët Romain Rolland, Roger Martin du Gard, François Mauriac, Angre Gide e Ernest Hemingway-i e deri tek autorë si Blasco Ibáñez, apo akademikë nga e gjithë bota shprehen për veprën e ‚gjembit të çrrënjosur’.

Po rijap për lexuesin pesë këndvështrime, të cilët pasurojnë aparatin kritik që u përdor në përftimin e veprës së Istratit.

Nga ajo thellësi tipike skandinave dhe gjithnjë befasuese, - ndoshta ngaqë është prore ftesë drejt një të menduari alternativ, - akademiku Anders Österling[26], një nga njohësit më të mirë të letërsisë botërore, shënon: „Istrati do të kish mundur [...] me aventurat e tij ‚shumëngjyrëshe’ të ujdiste një jetë pa vështirësi, si ajo e një tufe romancierësh evropianë. Po a mund ta trajtonte si shkrimtar këtë lëndë artistike marramendëse? Dëshmoi në mënyrë të pakundërshtueshme se është në gjendje, ndonëse për këtë përdori një gjuhë të huaj, të cilën e mësoi vetë. [...] Ajo që duhet admiruar në të gjitha pikëpamjet është talenti i tij i shkëlqyer i të rrëfyerit. Pa rregulla dhe i zjarrmitur nga ajo që rrëfen, ai dyndet fuqishëm, me epërsinë e një lumi shkundullues. Ajo që di Istrati për njerëzit nuk është qëmtuar nga librat, por prerë drejtpërdrejt nga përvoja e përditshme – nga rrugë të pluhurosura fshatrash, nëpër tregje përvëlues dhe plot rrëmujë njerëzish, ku takohen shumë raca. [...] Në vorbullën dhe pengesat e jetës së vet, Istrati, i huaji rrugëtar nga Brëila, e ka ruajtur në vend të sigurt trastën. Falë asaj traste ai jeton sot si rrëfimtar. Thesaret e asaj traste: malli për aventura, forcë jetike e pashembshme dhe dashuri për ngjyrat, edhe nëse jeta është e mbytur në dëshpërim e mjerim”[27].

Si ish-banor i Parisit dhe mik me veprimtarë të së majtës evropiane, Ernest Hemingway ka mjaft të dhëna rreth Istratit dhe veprës së tij. Me syrin përtejoqeanik shprehet se Istrati: „Është një poet i lindur, i dashuruar me gjithë shpirt pas gjërave më të thjeshta – aventura, miqësia, revolta, mishi, gjaku – i paaftë për ndonjë arsyetim teorik dhe, rrjedhimisht, i paaftë të bjerë në kurthin e ndojë sofizmi sado mirë të ndërtuar[28].

Anëtari i Akademisë Goncourt, André Stil, shënon: „Asgjë tjetër nuk është shkruar më bukur për mjerimin njerëzor, për të vërtetën e njerëzve të varfër, për dinjtetin dhe shkathtësinë e tyre. Kjo luftë për jetën kundër vetë jetës mund të jetë edhe lufta e njeriut kundër njeriut për hir të njeriut”[29].

Me një krenari që mund të cilësohet edhe ballkanike, Viktor Eftimiu, lindur në Boboshticë dhe shkrimtar në një gjuhë të huaj, të cilën e ka mësuar pas moshës 9-vjeçare, shkruan: „Të gjithë mendjendriturit e botës e kanë lexuar, të gjithë të pakënaqurit, të gjithë ata që ëndërronin diçka më të mirë, më njerëzore. E kanë lexuar edhe estetët e revistave të metropoleve dhe snobët e salloneve, dhe të gjithë janë magjepsur nga dhuntia e rrëfimtarit. Asnjë sajesë letrare, por vetëm gjëra të para me sytë e vet, vetëm jetë e jetuar. Thjeshtësi. Forcë për të rikujtuar njerëz dhe bëma të zhytura në dritë. Një gamë shkëlqimtare. Një magji fjale, të cilën shumë pak, gjer edhe ndër më të mëdhenjtë, e kanë”[30].

Një kulm njohjeje dhe përshkrimi bën Nikos Kazanzaki[31], shpirt-binjak i autorit të „Kira Kiralinës”: „Istrati nuk është as rrëfimtar, as romancier, por më shumë se këto të gjitha bashkë. Është një lindor, një primitiv i lidhur fort me forcat e thjeshta të tokës, me shpirtin. Si puna e lindorëve, Istrati shtrihet me krejt trupin në tokë, siç bëjnë gurgdhendësit, dhe tregon. Nuk di të kem hasur ndokënd tjetër që të tregojë me kaq forcë dhe brishtësi njëheresh. Tek e dëgjon, ke ndjesinë se toka bëhet më e madhe. Sulltani i famshëm i Spanjës, Abd-ar-Rahmani, i thoshte poetit të vet të çmuar: „Isa, kur të dëgjoj, ndjej se kufijtë e mbretërisë sime zgjerohen”. Po kështu edhe ne, kur dëgjojmë Istratin, ndjejmë se si na zgjerohet zemra!”[32]

Në vitin 1927, i ftuar të njohë nga afër fitoret e bolshevizmit, Istrati viziton Moskën dhe Kievin[33], ku takohet me Nikos Kazanzakin. Bashkë me një grup të njohurish, duke u betuar që të veprojnë si njerëz kulture, por edhe politikisht, ata ndërmarrin një udhëtim drejt Bashkimin Sovjetik. Kthehen në Evropë pas disa muajsh, të mahnitur. Në janar të 1928-ës të dy ngrenë në qiell arritjet e bolshevikëve, me nga një fjalim të zjarrmitur në Teatrin Alhambra të Parisit. Fjalimet ndezin gjakrat, shpërthen një rrëmujë rruge që kërcënon të kthehet në betejë të përgjakshme, dhe Kazanzaki mezi i shpëton gjyqit, kurse Istrati – dëbimit. Kazanzaki do të çojë së pari emrin e Istratit në botën greke, - ku ky kishte gjysmën e rrënjëve, - teksa „Le Monde” pó atë vit do të botojë të parin portet të Kazanzakit, hartuar nga Istrati.

Dy vjet më pas, më 1929, shpirtrat-binjakë, shoqëruar nga shpirtrat-femra-binjake të secilit, nisen sërish drejt Bashkimit Sovjetik. Miqësia e tyre e rrallë tani do të sprovohet ashpër. Gjatë këtij udhëtimi, që do të jetë vendimtar, Istrati do të takohet për herë të parë dhe të fundit me Maksim Gorkin[34], i cili, tërthorazi, e këqyrte si kopjen e vet juglindore. Takimi do të zgjasë plot tri orë dhe do të jetë i akullt. „Në Moskë, në banesën e tij, - shkruan Istrati, - gjatë tri orëve që kaluam bashkë, ai nuk deshi të fliste. Fytyra e tij e çiltër, sunduar nga sytë që mund të jenë gjithë ç’dëshirojnë, mbeti e mbyllur. Dhe u zhgërryem nëpër banalitete. Por ajo që Gorki nuk qe i detyruar të ma thoshte mua, ia detyron botës e cila e çmon. (...) Se do të vijë një ditë kur të mundurit do të mund të flasin, mbi të gjitha klasat, dhe atë ditë ata zëra të tmerrshëm do t’i kërkojnë llogari Maksim Gorkit, i cili, për fatin e keq të kujtimit të vet, nuk do të mund të përgjigjet”[35].

Trandja e këtij udhëtimi që duhej të rrënjoste përjetë adhurimin ndaj Bashkimit Sovjetik, gati i nxori lëkurësh. Nuk ishin as të parët, as të fundit që nuk do ta kuptonin pothuajse fare Rusinë, - atë të përjetshmen, shpirtëroren, letraren, që i mbijeton çdo të tashmeje, sado të egër, por që nuk përdoret dot si çelës për të hapur kuptimet e pó asaj së tashmeje. Qenë nisur drejt një Bashkimi Sovjetik që ngadhnjente mbi forcat e errëta të së kaluarës, mirpo qenë gjendur brenda një Rusie të disafishtë dhe të paktën shtangëse. Si të gjithë ata që s’kanë pasur ndonjëherë pushtet zyrtar, - pavarësisht atij letrar, - autorët ballkanas do të shkruajnë e flasin shumë, me vend e pa vend, gjithnjë para kohe, duke mpakur me ngutjen e tyre të ardhmen e gjërave që shkruajnë e thonë – dhe kjo është një dëshmi tjetër e ateizmit të tyre. Si në rastin e ushtrisë napoleoniane, - që u shkri mes udhëve ruse që duken pa fund dhe që pó brenda asaj pafundësie të mbanjnë peng, - dy gjeneralët e letrave evropiane thitheshin gjer në tjetërsim nga hapësira shpirtërore ruse, e cila, në te papërsëritshmen e vet, mbrohet jo duke u mbyllur, por duke u hapur skaj më skaj. Istrati dhe Kazanzaki ngrijnë para një Rusie që, falë hapësirave me pamje pafundësie dhe me një larmi njerëzore të papushtueshme, iu zbuloi vetëm pak kthina nga e Tashmja e Vërtetë. Pa dhënë shpjegime letrare për çështje politike dhe as shpjegime politike për çështje letrare, shpirti rus niste sërish drejt pjesës tjetër të planetit disa të vërteta të dhimbshme të së tashmes, përmes greqishtes, rumanishtes dhe frëngjishtes.

Tre të katërtat e grupit vërejnë mangësi e padrejtësi në jetën sovjetike, por vetëm për Istratin gjendja është e padurueshme. Ose pa gjetur përgjigje, ose pa qënë i aftë të pranojë disa pyetje, - të cilave mund t’u përgjigjet vetëm besimi në Zot, - ai braktis Bashkimin Sovjetik dhe kthehet në Paris, ku shkruan „Rrëfimi i një të munduri”[36]. Të tjerët shohin punën. Kur Istratit do t’ia kthejnë shpinën të gjithë, Kazanzaki nuk do të jetë mes tyre, por nuk do të jetë as afër Panaitakit (siç e thërriste vllazërisht). Një shije të papërkthyeshme fitonte në ato kushte një copëz letre, ku Kazanzaki i pat shkruar, mbase i frikësuar të digjej më fort: „Ti je flakë, ti kupton më shumë nga ç’mund të ndriçojë një flakë. Misioni yt nuk është të tjerrësh teori (...) por të digjesh... ti përmbush qëllimin prej flake, si shumë pak shpirtra mbi këtë tokë. Ti ke diçka më tepër: je një ide e madhe! Jam i sigurtë për ty dhe s’ta kam frikën. Mbete ti, Panaitaki, një njeri i vërtetë, i ngrohtë, pa dorashka, që e shkrin veten si ndonjë komit... Nëse do të ikësh ndonjë ditë, toka do të ftohet ndjeshëm. Qëndro, digju, mblidh forcat dhe beso si edhe unë tek mrekullia”[37].

Istrati kthehet në Evropë dhe vijon udhëtimet, i dërrmuar shpirtërisht. Për shkak të zhgënjimit dhe rrënojave ku kanë sosur idealet e rinisë së hershme, bota i duket e mpakur dhe frymëzënëse, ose vërtet është e atillë. Nuk ishte hera e parë e as e fundit kur kthetra ideologjish e gjakosnin, por tani, - siç mund të lexohet tërthorazi edhe tek „Rrëfimi i një të munduri”, - Istratin e mundoi edhe një paradoks, aq i shpeshtë në ditët e sotme. Njeriu ishte i aftë të përballonte e t’u mbijetonte zhgënjimeve të dashurisë, të vdekjes që të fal apo të merr kur s’duhet, të gjithçkaje që dukej vendimtare në jetë, por u bëkej copë e thërrime pas çdo zhgënjimi ideologjik. Ky nuk kishte shërim, përjashto disa platitje me këste, që duheshin shlyer me tradhti të njëpasnjëshme o nga një krah, o nga tjetri, o lart, o poshtë, o në të gjitha anët. Shumica e të vrarëve nga ideologjia e merrnin atë lloj hidhërimi edhe në varr, jo sikur të qënkej thjesht një hidhërim, por kohë nga amëshimi.

„Rrëfimi i një të munduri” hapet me bindjen se “Të mundur janë të gjithë njerëzit që, në fund, apo gati në mbarim të jetës së tyre, gjenden në kundërshtim ndijesor me më të mirët e sivëllezërve të tyre. Unë jam njëri nga këta të mundur. Dhe meqë janë plot mënyra për të qenë në kundërshtim ndijesor me sivëllezërit e tu, saktësoj se këtu është fjala për atë ndarje të pakëndshme që e flak njeriun jashtë një klase, pas një jete me aspirata të përbashkëta, duke i mbetur gjithsesi besnik ndjenjës që e ka shtyrë gjithmonë të luftojë për drejtësi. / Sepse nevoja për drejtësi është një ndjenjë, jo një teori”[38]. Istrati e ka të qartë se “Që të jetosh ka shumë mjete, por që të luftosh nuk është veçse njëri: të godasësh kundërshtarin”[39], por beson me gjithë shpirt se, përme rrëfimit të tij, nuk godet për të plagosur, por për të zgjuar. Sidomos ngaqë u drejtohet sivëllezërve të tij të luftës e të penës, zëdhënës të masës së shtypur brez pas brezi. “Në radhë të parë pata fatkeqësinë të bëhem edhe unë shkrimtar, - shkruan. Në fillim gëzimi qe i madh. Pa shih, Parisi mund të bëjë mrekulli të tilla: të nxjerrë një rrugaç nga pluhuri i rrugës dhe t’ia hapë portat e të gjitha mundësive. Nuk është aspak banale, por hapni sytë. Unë nuk jam i vetëm. Një familje e pafundme rrugaçësh, ndër të cilët unë s’jam as më i miri e as më i keqi, vlen më shumë se unë, jo falë asaj që shkruan, por falë sasisë së qymyrit që nxjerr nga nëntoka, pa mundur të ngrohet. E pastaj ajo vërtet shkruan, letra të tmerrshme, të cilat ju pengojnë të flini, apo të kapërdini drekën. – O, ti që arrite në dritë, mendo edhe për ne që mbetëm në plehëra! Si, vallë? Por s’ka pikë dyshimi. Jo vetëm do të mendoj për ju, por gjithë ç’është e imja do të jetë edhe e juaja, me përjashtim të sime shoqeje”[40].

Libri mbetet ende tejet i koklavitur, plot të dhëna tronditëse dhe kundërthënie. Ai duket i shkruar me gjakun e të përvuajturve, ose me bojën që ata s’e përdorën dot, dhe padyshim meriton një trajtim më vete. Degëzime të disa prej rrëfimeve (ngjarjeve) rishfaqen më pas duke nisur nga „Arkipelagu Gulag” i Sollzhenicinit e deri tek „Doktor Zhivago”, apo në librat e Aleksandër Zinovievit, Vladimir Bukovskit etj, - të cilat vetëm autorët rusë mund t’i shkruanin.

Botimi i „Rrëfimi i një të munduri”[41], do ta ndajë dhunshëm Istratin nga miqtë e tij ideologjikë. Me sa duket, pas mbylljes kalendarike të fëminisë, të gjitha miqësitë e njeriut kanë diçka ideologjike. Shokët e idealit, sikurse edhe ai vetë në rininë e hershme, ngatërronin, me dashje, ose nga padija, mllefin ndaj padrejtësive shoqërore me direktivat e Kominternit. U dëshmua edhe një herë se shoqëria më lehtë fal atë që shemb një qytet, se sa atë që shemb një mit.

I zvjerdhur, i fyer, i pafuqishëm ndaj ngjarjeve të tanishme, - të cilave s’ka ç’u bën as me gjeninë e të rrëfyerit, as me gjeninë e të jetuarit, - Istrati ngulmon se „Njerëzimi, pra, nuk ekziston. Por ekziston njeriu. Dhe njeriu kërkon njeriun. Dhe e gjen. S’është e mundur të mos e gjejë. Me të shmangur njerëzimin nga udha jote, zbulon njeriun. Se ne nuk i shohim njerëzit për shkak të njerëzimit”[42]. Kohë më parë, nuk ekzistonte njeriu, por vetëm njerëzimi. Bota kthehet përmbys, me rrënjët në qiell, kur, falë vuajtjeve, Zoti mishërohet ashtu siç Është, përtej formulave të mësuara, apo shprehive për forcë zakoni.

„Kur mat udhën që kam përshkuar, - shprehet Istrati në kujtimet e veta, - ndjej mëshirë ndaj vetes. [...] Të shumtë janë ata që marrin udhën, lundërtarë të dalë mendsh. Vetëm disa mbërrijnë. E nëse dëshiroj kaq shumë të jem i denjë për dritën që më mbush sot sytë, e bëj vetëm për t’i ledhatuar sadopak ata që janë verbuar prej saj”[43].

Duhet thënë se ‚fati’ dhe kahu i një udhëtimi varet kryekëput nga kuptimi, - i saktë, ose i gabuar, - i Vdekjes. „I munduri prej ngadhnjimit të vet”[44] kthehet përfundimisht në Rumani në vitin 1933, edhe me shpresën të japë shpirt aty ku qe lindur, edhe duke ëndërruar që rrënjët e vendilindjes t’ia shtyjnë vdekjen. „Më thuaj çfarë je në gjendje të flijosh për dashurinë tënde, që të të them nëse do, apo jo”[45]. Perëndimi për mua ka vdekur[46], - shkruan, - dua të merrem këtu me bujqësi. Beson vetëm në një revolucion që kryhet nën shenjën e fëminisë[47] dhe betohet se nuk do të përfshihet më kurrë në diçka që nuk është letërsi. Me të mbërritur, si për t’u siguruar se ka sadopak tokë të vetën, kërkon me shkrim nga Bashkia e Brëilës një gropë varri. Kërkesa i miratohet.

Rumania e kësaj periudhe është nga shumë pikëpamje një Evropë në miniaturë[48]. Rryma letrare e artistike, vepra, kryevepra e sajesa, teatër i nivelit më të lartë, personalitete nga më të larmishmet i japin hapësirës thelbin dhe gjallërinë e një Eldoradoje të artit. Vetëkuptohet që, si të gjitha hapësirat tejet të pasura, në Eldorado bashkëjetojnë e përjashtohen mesveti aq shumë bindje e argumente, saqë gjykimet kritike janë gjithnjë e më të diskutueshme. Ajo që ngrihet sot në qiell, pas një jave është harruar, ose flakur në plehëra. Arena gëlon nga gjenitë, vegimtarët, zbuluesit, hapësit e shtigjeve të pashkelura, profetët e artit të ri dhe dinosaurët e moshuar. Nën këtë magmë që sikur vlon më shumë se vetë vullkani, nuk pushon së vepruari as ajo bashkësi individësh që rropaten të groposin, që planifikojnë, drejtojnë e shkaktojnë drama në jetët e shkrimtarëve, duke shpresuar se gjithçka harrohet dhe, njëheresh me harrimin, shmanget edhe shpagimi. Vërtet njerëzit harrojnë, por skëterra – jo, sepse e ke mbajtur me ‚ushqim’.

Ndonëse ka zëra që i japin vlerën e merituar, kritikët më në zë të kohës, secili shef i një klani shumëkëmbësh e shumëpenësh, e trajtojnë veprën e Istratit si ‚një ndër aq të tjera’. I lindur non-grata, pajisur me nuhatje, ndershmëri, përvojë e nerv për t’u ndeshur me më të zezat e një shoqërie, Panait Istrati kupton se ç’domethënë të kthehesh mirëfilli pas një kohe mes ‚tanëve’. Gjembi i shkulur nga pema, kur kthehet, ndodh të gjakosë më fort vetveten, se sa pemën. Shumë nga sivëllezërit e letrave janë tani, - ose kanë qënë gjithmonë, - aq të vegjël, sa bëjnë çmos të të gjunjëzojnë, për t’u ndjerë të paktën sa ti. Kulmi arrihet kur autorë të rëndomtë, por të famshëm, shkruajnë pikërisht për veprën që i fundos në harresë, të bindur se po i japin një dorë ndihmë asaj vepre, po e nxjerrin nga hija, po ua falin lexuesve dhe përjetësisë, sikur të jenë të paktën bashkautorë. Të ngjashmit për nga shpirti dhe përmasat nuk e mbështesin veçse shkarazi, nga larg, edhe ngaqë janë të detyruar ta kenë mirë me sa më shumë kundërshtarë, edhe ngaqë ti ke shkruar ato që, sipas frymës së brezit, apo të poetikës, duhej t’i kishin shkruar e botuar vetëm ata. Një fat i verbër, për të mos thënë cinik, t’i ka dhënë ty kryeveprat, pandershmërisht. Ndër më të rëndat smira, ajo ndaj fatit të tjetrit, si në lashtësi, mbetet më e papërballueshmja.

Me gojën e njërit prej sivëllezërve, ish-vendlindja i thotë: „Të pritëm me lule. Do të të ndjekim tash e mbrapa me gishtin në këmbëz...”[49]

Nuk e shkrehën, por me një sasi të përafërt lulesh ia mbuluan varrin. Para varrit, si edhe menjëherë pas shembjes së hierarkive letrare, erdhi, - më saktë: mbushi gati krejt jetën, - heshtja. „Një heshtje varri sundon rreth emrit tim gjer edhe kur jashtë shtetit gazetat flasin për mua sa herë botoj ndonjë libër, ose mbaj ndonjë fjalim (...) Sigurisht, kam goditur dhe godas gjithmonë mbi skotën e fabrikuesve të artit. Por unë godas me zemrën e njeriut të ngrohtë dhe pa urrejtje të vazhdueshme. Përplas dhe harroj, madje ia zgjas shpejt dorën atij që kam goditur më fort nga sa duhet, ose padrejtësisht. Ata më godasin ftohtë dhe me urrejtje për vdekje[50]. Jashtë shtetit – po ata njerëz, po ajo urrejtje. (...) Kështu jetoj prej tre vjetësh. (...) Nuk kam pasur gjatë gjithë kësaj kohe një njeri, as edhe një të vetëm, të cilit t’ia hap shpirtin. Të gjithë ishin ose tepër të zënë, ose indiferentë, ose armiq”[51].

Teksa librat e tij vazhdojnë të mahnitin jashtë shtetit, autori përndiqet në vendlindje. Si metaforë e një makthi të stërgjatë e me rrënjë të thella, dosja e tij, - jo ajo letrare, - vazhdon të plotësohet e të pasurohet edhe pas vdekjes. Se një shkrimtar i kësaj përmase nuk vdes për të gjitha zyrat në të njëjtën kohë. Dosja e jetës pasuron dosjen letrare dhe anasjelltas. Por ka edhe hapësira që u shpëtojnë të dyjave, me gjithë stërmundimin e zyrave dhe të studimeve.

Historia zyrtare e letërsisë, - që shpesh përdor togfjalësha të drunjtë, ose shprehje lotsjellëse telenovelash, - ngulmon se Panait Istrati „Vdes në vetmi e varfëri, në senatoriumin Fillaret të Bukureshtit, më 16 prill 1935”. Data është e saktë, por nuk shënohet se, prej disa vjetësh, si shpërblim e vegim, ai kishte pranë dashurinë e madhe të jetës, Marga Istratin. Nuk shënohet as se, disa muaj para vdekjes, në dhomën e spitalit vjen Monsinjori Vladimir Gjika[52], në rrembat e të cilit rrjedh pó bojë frëngjishteje, por edhe gjak shqiptari[53]. Në vitin 1934 Istrati gjendet i braktisur në Senatoriumin Fillaret të Bukureshtit. Në fakt, siç ndodh jo rrallë, shikimit të hulumtuesve u shpëton prania e një tjetër shpirti, të rrahur me vaj e me uthull, mërguar në Rumani në moshën 9-vjeçare dhe që ka përjetuar në një trajtë tjetër kalimin nga gjuha amtare në të huajën. Viktor Eftimiu, - se për të është fjala, - nuk e ka braktisur për asnjë çast gjeniun e prozës, ndonëse pak gjëra, përjashto mallin ndaj botës së hershme ballkanike dhe adhurimin ndaj rrëfenjave stërgjyshore, mund t’i afrojnë. Eftimiu përmend disa takime e biseda me Istratin, në Kafenenë Corso të Bukureshtit dhe në Spitalin Fillaret. Ngjarjet përshkruhen në një libër befasues e çmitizues, titulluar “Kujtime dhe polemika”[54]. Kur Panait Istrati pati më 1924-ën atë sukses të rrufeshëm në Paris, - shkruan Eftimiu, - dhe përkthehej në aq gjuhë të huaja, drithërohej nga jehona që do të kishte në atdhe, pyeste se ç’do të thoshin bashkatdhetarët për këtë ngadhnjim të bukur. Por bashkëvendasit (…) e sulmuan. Pse? Gjithmonë gjenden arsye për të goditur një sivëlla që ngadhnjen…

Eftimiu është nga të fundmit që e takojnë para se të ndërrojë jetë. Vlen të vërehet se në këtë periudhë Istratit i qëndrojnë pranë dy shpirtra që kanë lidhje rrënjore me botët rumune e shqiptare dhe me mërgatat e tyre në Rumani e Francë.

Ritmi shpesh i çartur i jetës, vështirësitë dhe ajo cektësi e pashpjegueshme që shoqëron shpesh sjelljen e disa gjenive, e kanë mbajtur peng Istratin në një zonë jashtëshpirtërore që mund të quhet ‘ateizëm për forcë zakoni’. Vuajtjet e të tjerëve, e atyre që i duken krejt pa përkrahje dhe pa mrekullinë e fatit të vet, shkrimin, e çojnë hap pas hapi drejt një pyetjeje turbulluese të tipit: “Kur nuk beson se ka Zot, si mund ta fajësosh Zotin për gjendjen e botës”?! Mirpo falë shkrimit, prej vitesh, për Istratin “vuajtja është edhe ajo diçka, dikush…. Mbase është dikush i madh e i shenjtë – dikush që mbetet përjetësisht i kryqëzuar, që nuk joshet nga asnjë pazarllëk, që shemb tempuj të lindur të vdekur, që u çjerr maskën besimeve të majmura nga hallet e të tjerëve, dogma shoqërore të bymyera nga budallallëku – dhe që mbetet i vetëm, mbërthyer në kryq, duke mbajtur maskën e Zotit”[55]. Mund të tingëllojë e çuditshme, por pikërisht vetmia, - e cila duhej ta afronte tek Zoti gjer edhe vetëm përmes ngjashmërisë me vetminë e Krijuesit, - e mban ende të prangosur në rrjetën e lirive tokësore dhe kalimtare. Nuk mungon këtu as një krenari, e ndërkryer dhe mjegulluese. Forca e zakonit, fakti që, gati gjatë gjithë jetës, me mendje ka jetuar në rrethinat e shoqërisë, gjer edhe kur gjenia e ka vendosur në qendër të saj, e tundojnë që të vdesë sa më i vetmuar. “Pata gjithë ç’desha, me shumicë e pa fund. Se sa më kushtoi është tjetërgjë. Dhe kjo tjetërgjë, që quhet heroizëm, është çelësi i jetës së lirë. Shumica e njerëzve nuk e njohin. Ata janë mësuar me prangat dhe vargonjtë e burgjeve të tyre të panumurt, me një dembelizëm që i bën të përbuzshëm. Fajin nuk e kanë sistemet, por zemrat tona”[56].

10.

Monsinjori Vladimir Gjika ndodhet në Bruksel kur mëson se Panait Istrati lëngon për vdekje në një shtrat spitali të Bukureshtit. E nuhat se shpirti i Istratit drithëron nga hidhërimi dhe revolta, por ka të dhëna edhe falë letrave thellësisht të krishtera që ia ka dërguar François Mauriac-u. Vendos të takohet me të sëmurin, i shkon në spital, pa bujë, dhe nuk përfiton nga nevoja e Istratit që të shpëtojë, si puna e të mbyturit, gjer edhe duke u kapur pas shpatës. Sepse kthimi tek Krijuesi për një krijues si Istrati, ka vërtet dhembjen që shkakton tehu i një shpate. Monsinjori Gjika bisedon me të, ia nxjerr si barëra, të këqia e të mira, rrëfimet që nuk ka për t’i shkruar, dhe e kungon. Monsinjori Gjika njeh dhe bart një të fshehtë: hiri i Kthimit kalon përmes zemrës së tij prej prifti të blatuar tërësisht Zotit; kjo zemër i flet të sëmurit për vdekje dhe i fal dritën e Krishtit. ‘Drita, dëshmia e parë e honeve, e para e fshehtë e shqiptuar nga njëri tek tjetri’, siç shkruan Monsinjori në ‘Mendime për ditët që vijnë’[57].

Rrallëherë përmendet me shkrim kjo ngjarje, por askush nuk e hedh poshtë si sajesë[58]. Tashmë është një heshtje krejt e ndryshme nga ajo që ngulmon të vrasë gjení. “Mendoj se në amëshim harmonia vjen nga heshtja absolute, shënon Istrati. Fjala duket të jetë një ndëshkim, të cilin Zoti ia dha kafshës së vetme mendjemadhe të tokës…”[59].

Pas kësaj ngjarjeje, Panait Istrati kalon me trup në të Padukshme. Lajmi nuk mbush gazetat, sepse mllefi ndaj të ndjerit e mban me dhëmbë e thonj të gjallë në kujtesë, të paktën që të përligjet. Varrimi është i thjeshtë, vetëm pak më i bujshëm se lindja. ”Ndonëse miku i tij, Demosten Botez-i, dëshiroi që trupi t’i vendosej në një vend publik, me qëllim që lexuesit t’i bëjnë një nderim të fundit, as tek Ateneu[60], ku vepruan për arsye politike, as tek Shoqëria e Shkrimtarëve Rumunë[61], e cila hoqi dorë prej tij, as tek Universi[62], ku ishte salla e ekspozitave, nuk u bë e mundur. E megjithatë e vendosën në Varrezën Bellu[63], në kapelën e atjeshme, një ditë para varrimit. Sipas dëshirës së vet, e varrosën hipur mbi një karrocë buajsh, me mbulesa kombëtare, që përshkoi Bukureshtin nga Rruga Paleologu, ku jetoi vitet e mbramë, deri në varrezë. Gjer edhe pemët anës Bellu-t ishin, atë ditë, plot me njerëz”[64].

Ditari i shpalos një tjetër kënd botëkuptimit të Istratit: “Zoti im më kërkoi t’I jepja gjithçka dhe unë I dhashë gjithçka. Domethënë: e desha jetën me mënyrën më zemërgjerë dhe ajo ma piu gjakun…”[65]. Por, si zakonisht, Istrati i shpreh edhe gjërat më tragjike me aq natyrshmëri, saqë, në rastin e mësipërm, duket se jo aq gjaku, se sa boja kish më tepër rëndësi. Jeta sikur ia ka pirë gjakun që t’i japë bojë. Edhe tani, tetëdhjetë vjet pasi ka ndërruar jetë, gjatë udhëtimeve nga një gjuhë në tjetrën, falë atij këmbimi gjak-bojë që nuk ia shteri, por ia përsosi atdhedashurinë, librat marrin jetë prej tij, kurse ai merr jetë nga librat që ka shkruar.

11.

Librat e Panait Istratit janë përkthyer në mbi 30 gjuhë dhe mahnitin parreshtur me gjeninë e të rrëfyerit dhe me dashurinë e kulluar ndaj së Vërtetës dhe ndaj Njeriut. Disa prej tyre janë ekranizuar qysh herët[66]. Vëllimi i shkrimeve kushtuar librave të Istratit e kapërcen disa herë vëllimin e vetë veprës. Për rreth dhjetë vjet mbajta në universitete rumune ligjërata nga “Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik”, studim i zgjeruar, - pajisur me shënime dhe me një antologji nga krijimet e autorëve, - në të cilin një kapitull më vete i kushtohej veprës së Istratit. Jeta e tij, - që edhe sot duket si vepër-ngrënëse, - lypte ende kohë për të çuar në dallimin e qartë mes përkushtimit të çiltër, gati fëminor, të Istratit, dhe shitjes së shpirtit, përdorur nga ata aq autorë të tjerë gjatë shekullit XX e më pas. Për këtë arsye, Istrati nuk i kërkoi ndonjëherë ndjesë ndonjë lexuesi dhe nuk lëpiu aty ku pështyu, sepse nuk pështyu. Pati nga ata autorë që e shfrytëzuan skemën e jashtme të jetës istratiane për të fshehur mbrapshtitë e tyre, që shpesh shpëlanë tru dhe zgjeruan pushtetin e errësirës jo vetëm brenda lexuesish, por edhe brenda autorësh të rinj, fillestarësh, grafomanësh etj, duke rrënjosur bindjen se morali i një autori nuk ka medoemos lidhje me talentin e tij. Njëkohësisht, për të ndrequr mangësi librash, të tillët e prinin vëmendjen e lexuesit drejt bëmave të veta, kurse për të kremosur bëmat, e kthenin drejt librave. Të tillë mashtrime zakonisht mbyllen pak kohë pasi vdes autori, pasi shqytarët dhe pijavicat letrare mbeten pa kokë dhe sulen të gjejnë kokë tjetër. Nga ky këndvështrim, shkrimtari dhe njeriu Panait Istrati është nga shumë të rrallët që s’kanë nevojë për avokatë, as gjatë, as pas ikjes nga kjo botë.

Me fare pak përjashtime, fillimisht studentët pandehnin se po flas në jerm, po tregoj përralla, dhe se Panait Istrati ishte një personazh i imi. Disa syresh, madje, më dërguan letra, ku shprehnin çmeritjen se si një gjení i tillë bëhej i njohur kaq vonë. Ndiheshin gati të fyer, të mashtruar, - se për disa brezni, sidomos për ata që ishin lindur pas viteve ‘90, historia niste njëheresh me ta, - dhe (gjë që e shprehnin tërthorazi: lavdinë këtij autori ia çpluhuroste një i huaj, një shqiptar, i cili mbase e frynte pak vlerën e Istratit meqë edhe vetë ishte shkrimtar dygjuhësh). Përgjigjet e mia përqëndroheshin në dy pika: Për leximin dhe përjetimin e veprave të tilla nuk është vonë, nëse i njeh para se të vdesësh, - dhe: Nuk ke kë fajëson për ‘vonesat’, sepse të gjithë ata që kanë bërë të mundura vonesat, tashmë janë harruar, kurse ata që vijojnë punën vetëshfarosëse të të harruarve nuk kanë aspak vlerën dhe rëndësinë që shpallin. Nëse doni medoemos të fajësoni dikë, fajësoni vetë asgjënë… Nga një pikëpamje, këtë shprehje ka përjetësia në letërsi.

12.

“Kira Kiralina”, kryevepër tanimë e dëshmuar e letërsisë botërore, vjen për herë të parë në shqip nga im atë, Kopi Kyçyku, pas një shkëndije që s’ka shpjegim shkencor. Thjesht më shkroi: „Kira Kiralina, Istrati, po e mbaroj, tani!” E shqipëroi nga të dy motërzimet, - frëngjisht, siç u shkrua, dhe rumanisht, siç e përktheu vetë Istrati.

M’u kujtua sërish se, mes miqsh, Panait Istrati pat kënduar shpesh në shqip, ndonëse nuk e dinte gjuhën. Ai ‚nuk i ka harruar as këngët që pat mësuar njëherë e një kohë mes brëilenëve të tij, lindur disa syresh përtej Ballkanit. Dhe lidhur me një këngë që dëshiron të na e këndojë, na rrëfen një ngjarje të trishtme dashurie, mes një bukëpjekësi arvanitas dhe të vluarës së zemrës së tij (...) Kjo sëmuret nga mushkëritë, kërruset dhe i avitet varrit. Arvanitasi i qëndron besnik gjer në frymën e fundit. Por në të gdhirë, kur këndojnë gjelat e më herët, teksa bukëpjekësi i ndihmuar nga vogëlushi Panait, - kallfë, - mbrujtte brumin për gjevrekë, dëgjohet nga fundi i furrës kolla e së dashurës (...) Atëhere arvanitasi, i zbehur dhe me sytë ndrydhur nën qepalla, ia merr një kënge plot dhembje të pamatë lindore (...) Panait Istrati e ka dëgjuar aq herë atë këngë, saqë e këndon pa mundim, ndonëse nuk kupton gati asgjë nga teksti shqip’[67].

Pjesë e një kryevepre të dyfishtë, - se e tillë është jetë-vepra e Istratit, - „Kira Kiralina” shton faqet e veta, tashmë në shqip, dhe sjell një dëshmi më shumë, - nëse është nevoja, - se gjenia e mirëfilltë ka edhe fuqi prapavepruese. Gjer edhe kur nuk shpëton jetë a nuk ndryshon fate, ajo të paktën rindërton hierarki letrare dhe i jep tjetër ritëm, shpesh të ëndërruar me dëshpërim, frymëmarrjes së lexuesit.

Bukuresht, mars-tetor 2015

Bibliografi e përzgjedhur

Andru, Vasile, Amintiri din hristologie, Editura Antet, Bukurești, 2014.
Arkivi i Revistës Haemus Nr. 1 - 51, Bukuresht, 1989-2014.
Eftimiu, Victor, Amintiri și polemici, Cultura Românească S.A.R., Bukurești, 1942.
Ghica, I. Vladimir, Gânduri pentru zilele ce vin, Ed. Dacia, Cluj-Napoka, 1995.
Horia Vintilă, Dumnezeu s-a născut în exil, Ed. Scrisul românesc, Craiova 1990.
Istrati, Panait, Chira Chiralina, Literatura diasporei, Firan, Firea, Popa, Constantin M., Editura Macedonski, Craiova, 1996.
Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), Editura Minerva, Bukuresht, 1985.
Istrati, Panait, Spovedania unui învins, Ed. Semne, Bukurești, 2012.
Kuciuk, Ardian-Christian, Malamen, Iolanda, Koha e zëvendësve (Vremea locțiitorilor), Sh. B. Humanitas, Bukuresht, 2003.
Popa, Marian, Historia e letërsisë rumune nga sot për nesër (Istoria literaturii române de azi pe mâine), Editura Semne, Bukurești 2003.
www.nobelprize.org
www.vladimirghika.ro

[1] Teksa në shqip gojëdhana përfshin edhe të dhënat, edhe dhuntinë, dhantinë, dhuratën, në rumanisht togfjalëshi prin viu grai ka kuptimin: shprehur me të folme / gjuhë të gjallë.

[2] Autor i të paktën një kryevepre të mendimit dhe besimit në gjuhën frënge, mistik dhe martir (Kostandinopojë, 25 dhjetor 1974-burgu i Zhilavës / Jilava, Rumani, maj 1954). Shih Princi Vladimir I. Gjika - Mendime për ditët që vijnë / Prințul Vladimir I. Ghika - Gânduri pentru zilele ce vin, Revista Haemus Nr. 1, nëntor 1998, dhe Lulja dhe dora që e këput – botuar në disa revista shkencore dhe organe shtypi në shqip, rumanisht e anglisht.

[3] Lexohet Konstantin Brënkúsh / Constantin Brâncuși (1885, Hobița, Rumani-1976, Paris) cilësuar si njëri nga etërit e skulpturës moderne. Shih Skulptor gjer edhe për të verbërit / Sculptor chiar şi pentru orbi, Revista Haemus, Nr. 9-10 / 2001; Brâncuşi şi treptele „orbirii”, sau universalizarea sculpturii populare balcanice (Brënkushi dhe shkallët e ‘verbimit’, ose përbotësimi i skulpturës popullore ballkanike), rumanisht, 2005 dhe 2010, mbajtur si kumtesë në 100-vjetorin e krijimit të Zogut Madhështor.

[4] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), vëllim i hartuar sipas shembullit francez ,,par lui-même“, Editura Minerva, Bukuresht, 1985, hartuar nën kujdesin e Alexandru Talex (pseudonim i Atanase Alexandrescu-t, 7 dhjetor 1909, Bukuresht-17 nëntor 1998, Bukuresht, gazetar, përkthyes dhe historian i letërsisë, botues edhe i letërkëmbimit të Panait Istratit me shkrimtarë të huaj, veçmas me Romain Rolland-in, si dhe i librit Le pèlerin du coeur, Gallimard, în 1984).

[5] Sipas fjalorëve shkencorë, aq e shpërdoruara fjalë “gjení”, me theksin tek i-ja, nënkupton shkallën më të lartë të dhutive shpirtërore të njeriut, e shprehur përmes një veprimtarie krijuese, rezultatet e së cilës kanë një rëndësi të madhe; person që ka një dhunti të tillë(a); qënie, natyrë, karakter specifik; trupa ushtarake të specializuara në ndërtimin e fortesave, rrugëve, urave etj. Fjala e ka prejardhjen nga latinishtja (genius, fr. génie) dhe, siç ndodh jo rrallë në gjuhë, bart edhe kuptime metaforike: dhunti e epërme, fortesa, rrugë, ura etj. Në shqip, kur theksi zhvendoset tek e-ja (gjéni), fjala përshfaq kurreshtjen rreth një të fshehte.

[6] Popa, Marian, Historia e letërsisë rumune nga sot për nesër (Istoria literaturii române de azi pe mâine), Editura Semne, Bukuresht 2003.

[7] “Erdha edhe unë, për herë të parë, në vitin 1913. Jonesku, këpucari, më mori shpejt e më çoi në Luvrër, për të më treguar lypësin e vogël të Murillos tek vret morrat. Qëndrova tre muaj që ta shoh krejt Parisin historik e artistik, dhe ika i dehur nga lumturia dhe gati lypës, duke u betuar të kthehem, t’ia mësoj gjuhën, të jetoj, të jetoj në këtë vend të mendimit zemërgjerë”. Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), Editura Semne, Bukuresht 2012, f. 16.

[8] I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani Zoti është lindur në mërgim i shkrimtarit trigjuhësh Vintílë Hória / Vintilă Horia (1915-1993) rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius Publius Naso shtatë vitet e mbramë të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Sipas ditarit apokrif të hartuar nga Horia, gjatë atyre viteve të mërgimit të detyruar Ovidi jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve. [Revista Haemus Nr. 45-50, Bukuresht, 2014] Pas frëngjishtes, Vintilă Horia do të shkruajë disa kryevepra edhe në spanjisht.

[9] Lexohet Konstantin Virgjíl Gjorgjíu / Romancier, gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në Războeni, rrethi Neamț i Rumanisë, autor i romanit e famshëm Ora 25. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese, kujtime. Përkthyer në frëngjisht nga Monique Saint-Come, Ora 25 doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një sukses të rrallë. Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha e natyrshme, shënjuar nga njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora apokaliptike, barbare, e „qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një sendi të thjeshtë. Sipas shkrimtarit dhe shkencëtarit të njohur Mircea Eliade, „Romani ‚Ora 25’ është vepra e parë letrare ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila për shumicën dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose shndërrimin e njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e tij”. [Revista Haemus Nr. 36-40, Bukuresht, 2009]. Ora 25 u ekranizua nga Hollivudi në vitin 1967, duke pasur në rolet kryesore aktorët Anthony Queen dhe Julie Cristie.

[10] Lexohet Euxhén Jonésku / Eugen Ionescu (26 nëntor 1909, Slatina-28 mars 1994, Paris), dramaturg, eseist, poet dhe mendimtar që ka shkruar në frëngjisht e rumanisht, protagonist i teatrit të absurdit, anëtar i Akademisë Franceze (Kolltuku Nr. 6). Debutoi në rumanisht me vëllimin poetik Elegii pentru ființe mici (Elegji për qënie të vogla). Në rumaniasht krijimet e tij më të arritura janë esetë kritike të përmbledhura në vëllimin Nu! (Jo!).

[11] Lexohet Emíl Çorán / Emil Cioran (8 prill 1911, Rășinari - 20 qershor 1995, Paris), filozof dhe eseist rumun që u shpërngul në Francë dhe në frëngjisht, pasi botoi disa libra e shkrime në gjuhën rumune dhe zgjoi debate te furishme (Në kulmet e dëshpërimit, 1934; Shpërfytyrimi i Rumanisë, 1935; Lotë dhe shenjtorë, 1937). Mbaron studimet e filozofisë në Universitetin e Bukureshtit dhe shkon në Francë me një bursë nga Instituti Francez i Bukureshtit. Librin e parë në frëngjisht, Précis de decomposition, ia boton Gallimard-i, në vitin 1949. Jetoi në një mansardë në Cartier Latin, pa punuar askund, pa kërkuar shtetësinë franceze, duke iu shmangur shtypit dhe bujës.

[12] Prozator dhe eseist francez (Clamecy, Francë, 29 janar 1866 - Vézelay, France, 30 dhjetor 1944) autor i të famshmit roman Zhan Kristof, në 17 vëllime (1904-1917), dhe, mes të tjerash, i një monografie kushtuar Tolstoit. Laureat i Çmimit Nobel për Letërsi (1915) "si nderim ndaj idealizmit madhor të krijimeve të tij letrare dhe ndaj simpatisë dhe dashurisë me të cilat ka përshkruar lloje të ndryshme të qënieve njerëzore”. Shih Nobel Foundation Archive, në www.nobelprize.org

[13] Në fakt, jo kjo letër, por një tjetër, të cilën policët ia dhanë gazetarit Fernand Despres të L'Humanite-së ia arrin qëllimit. Pas ngjarjes, Despres-i i shkruan Rolland-it disa rreshta me të cilët shoqëron letrën e Istratit dhe përmend shprehjen “Gorki i Ballkanit”. Kjo shprehje do të vihet në qarkullim nga Rolland-i në parathënien e Kira Kiralinës, në Europe (15 gusht 1923) jo aq për të gjetur ngjashmëri mes veprës së Istratit dhe asaj të Gorkit (kur ky ende ishte më tepër Aleksei Peshkov) se sa për ta ndihmuar kritikën të orientohet. Shih Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană, Kumtesë e mbajtur në Simpoziumin Ndërkombëtar Rumanitet dhe Latinitet në Bashkimin Evropian, Craiova, 9-11 maj 2009, botuar në revistën Caiete Critice.

[14] Chișu, Lucian, art. cit.

[15] Panait Istrati më ndihmoi të mbetem njeri mes ujqsh, Alexandru Talex, intervistë dhënë Mugur Popoviçit, botuar në Rumania letrare (România literară) Nr. 48, Bukuresht 2009.

[16] Rolland, Romain, Një Gorki ballkanik, parathënie, nënshkruar në Villeneuve, gusht 1923, nga Letërsia e diasporës (Literatura diasporei), Firan, Firea, Popa, Constantin M., Editura Macedonski, Craiova, 1996, f. 44.

[17] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 123.

[18] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 109.

[19] Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană... art. cit.

[20] Kritiku Eugen Lovinescu numuron plot 14 zanate, asnjëri me natyrë intelektuale.

[21] Me karrocë tërhequr nga buajt, sipas dëshirës së shprehur në testament, udhëtoi edhe drejt varrit. Shih Alexandru Talex, intervistë, Rumania letrare (România literară) Nr. 48, art. cit.

[22] Chișu, Lucian, Posteritatea istratiană... art. cit.

[23] Shih edhe Koha e zëvendësve (Vremea locțiitorilor), Kuciuk, Ardian-Christian, Malamen, Iolanda, Sh. B. Humanitas, Bukuresht, 2003; bindje nga një përvojë e jetuar qysh nga viti 1996, kur nisa të shkruaj së pari edhe në rumanisht. Mendimi i mësipërm nuk përgjithëson dhe nuk flet në emër të autorëve të tjerë dygjuhësh.

[24] Panaït Istrati: un chardon déraciné, Ecrivain français, conteur roumain, F. Maspero, 1970 - 305 pages / Essai (relié), Paru en 11/2014 / Les Haïdoucs dans l'oeuvre de Panaït Istrati - de Monique Jutrin-Klener, Hélène Lenz, Martha Popovici et Catherine Rossi (2003)

[25] Panaït Istrati: un chardon déraciné, Ecrivain français, conteur roumain, F. Maspero, 1970 - 305 pages / Essai (relié), Paru en 11/2014 / Les Haïdoucs dans l'oeuvre de Panaït Istrati - de Monique Jutrin-Klener, Hélène Lenz, Martha Popovici et Catherine Rossi (2003). Shumica e shkrimeve kushtuar Istratit mbajnë tituj të tipit Kush / Cili ishte Panait Istrati…. Përgjigjet janë të ndryshme, për shembull: Panait Istrati, un dissident avant l’heure (Sanda Stolojan, 1980); Edouard Raydon: „vagabond de genie” (Edouard Raydon, 1986); „un chevallier errant” (Alexandru Oprea, 1973), por të gjitha arrijnë në përfundimin se Panait Istrati ishte një njeri i shpirtit, i idealeve, që nuk i përkiti kurrë askujt. Një pllakë përkujtimore e vendosur nga Bashkia e Parisit, mbi murin e jashtëm të banesës që ndodhet në 24 Rue du Colisée, - shënon: “Mes viteve 1922-1930, në këtë shtëpi, shkrimtari rumun PANAIT ISTRATI (1884-1935) shkroi veprat e veta të mëdha, të njohura botërisht: Kira Kiralina, Kodini, Mihaili, Xha Angjeli, Komitët, Nerancula”.

[26] Shkrimtar dhe eseist suedez (13 prill 1884-13 dhjetor 1981), anëtar i Akademisë Suedeze (Svenska Akademien), më i riu i zgjedhur deri në atë kohë dhe më jetëgjati në (62 vjet).

[27] Parathënia e botimit suedisht të Kira Kiralinës, Sh. B. Albert Bonniers, Stokholm, 1926.

[28] Shih România literară, 8 maj 1980.

[29] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 14. / André Stil (1 prill 1921-3 shtator 2004), novelist, tregimtar dhe gazetar, nga viti 1977 – njëri prej dhjetë anëtarëve të Akademisë Goncurt.

[30] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 445.

[31] Lexohet Nikos Kazancákjis / Nikos Kazantzakis / greqisht Νίκος Καζαντζάκης / (18 shkurt 1883, Heraklion-26 tetor 1957, Freiburg) u bë i njohur në vitin 1964, menjëherë pas daljes së filmit Zorba greku. Vazhdimisht në kundërshtim me qarqet zyrtare greke, për shkak të bindjeve dhe shkrimeve të veta, - ndonëse kreu përkohësisht edhe detyra me rëndësi (gjatë Luftrave Ballkanike u shkrua vullnetar në ushtri dhe shërbeu në zyrën e posaçme të kryeministrit Elefterios Venizellos), - u çmua më tepër jashtë vendit. Mes viteve 1916 dhe 1917, sëbashku me Gheorghios Zorbas-in (1870-1941, me prejardhje nga Gadishulli Halkidhiki, njeri i thjeshtë, por idealist i flaktë), të cilin e pat njohur në Malin e Shenjtë Athos, Kazanzaki do përpiqet të hapë një minierë lihniti në jug të Peloponezit. Nga kjo përvojë do të ngjizet pas tre vjetësh romani Jeta dhe peripecitë e Aleks Zorbës. Kazanzaki shkroi edhe romane të tjerë të njohur, si Krishti i kryqëzuar për së dyti, Raport El Grekos, Tundimi i mbramë i Krishtit, Vëllavrasësit, si dhe poemën epike me 33.333 vargje Odisea, të cilën e mbante si kryeveprën e jetës së vet.

[32] Gazeta Proia, Athinë, e shtunë, 31 dhjetor 1928 / More Panaitaki!, Sava, Maria, Revista Athenaeum, Revista de Cultură a Românilor din Canada, 4 gusht 2013.

[33] Vizita në U.R.S.S. gjatë tetorit 1927, me rastin e 10-vjetorit të Revolucionit të Madh Socialist, i mbush me ngazëllim. Istrati gjen këtu “besimin, vrullin rinor të një populli të tërë” dhe beson se këtu gjendet “i vetmi vend ku jeta është plot me ide lartuese dhe ka një karakter frymëzues, pjellor”. Istrati është gati të flakë penën dhe t’u rikthehet “zanateve të hershme”, madje shpall se prej kohësh dëshiron ta lerë pas moralin perëndimor dhe të shpërngulet në një vend ku ndjen se shpirti i pastrohet. Shih Preda, Catina-Alina, Cine a fost Panait Istrati (Cili ka qënë Panait Istrati), Mare Ponticul, vol. 4, 2014.

[34] Vetëm dy javë nga fitorja e Revolucionit të Tetorit, Gorki shkruante: „Lenini dhe Trocki nuk kanë as më të mjegulltën ide mbi të drejtat e njeriut. Ata janë korruptuar tashmë nga helmi i ndyrë pushtetit, dhe kjo duket nga mungesa e paturpshme e respektit ndaj lirisë së fjalës dhe ndaj lirive të tjera shoqërore, për të cilat luftoi demokracia”. Në gushtin e 1921-shit, miku i tij Nikollaj Gumiliovi, shkrimtar dhe bashkëshorti i Anna Ahmatovës, u arrestua nga ÇEKA në Petrograd, për pikëpamjet e tij monarkiste. Gorki shkoi vetë në Moskë, mori personalisht nga Lenini një urdhër lirimi, mirpo kur u kthye në Petrograd, mësoi se Gumiliovin tashmë e kishin pushkatuar. Në tetor Gorki mërgoi drejt Italisë, duke thënë se po ikte për shkak të sëmundjes. Sipas Sollzhenicinit, kthimi i Gorkit në Bashkimin Sovjetik ndodhi për interesa materiale, sepse në Sorrento Gorki s’kishte as të holla, as lavdi. Në vitin 1932, vetë Stalini e ftoi Gorkin të riatdhesohej dhe shkrimtari pranoi. Nuk ngurroi madje as të shkrunate një artikull ku lëvdonte Gulagët, për t’u nderuar më pas me Urdhërin ‘Lenin’, si dhe me një banesë luksoze në Moskë (ish-pronë e milionerit Riabushinski, tani Muzeu Gorki), si dhe një shtëpi pushimi në rrethina. Njëra nga rrugët qëndrore të Moskës, Trevskaja, mori emrin e tij, bashkë me qytetin e vet të lindjes. Në vitin 1933, Gorki botoi një libër çnderues për Bjellomorkanal-in, që ish hapur tërësisht nga puna e detyruar e të burgosurve të Gulag-ut. Në kushte të tilla, pak lexues gjenin tek Gorki autorin magjepsës të kujtimeve për Tolstoin, Çehovin dhe Andrejevin, të Makar Çudrës (Макар Чудра), Çelkashit (Челкаш), Këngës së skifterit (Песня о Соколе), Malvës (Мальва), Njëzet e gjashtë burra dhe një vajzë (Двадцать шесть и одна), apo Jetës së Klim Samginit (Жизнь Клима Самгина / 1925-1936).

[35] Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 39, 41-42.

[36] Në frëngjisht: Vers l’autre flamme – Confession pour vaincus; në anglisht: The Confession of a Loser.

[37] Sava, Maria, Miqtë e Panait Istratit… art. cit.

[38] Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 5.

[39] Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 7.

[40] Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 5.

[41]Pjesa më e madhe është hartuar në bashkëpunim me shkrimtarët disidentë rusë Victor Serge (Ви́ктор Льво́вич Киба́льчич; 1890-1947) dhe Boris Suvarin (Борис Константинович Лифшиц, 1895-1984), por Istrati, sië dëshmon në letërkëmbim, e nënshkruan librin me qëllim që ai të qarkullojë sa më mirë.

[42] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70-71.

[43] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70.

[44] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 70-71.

[45] Sava, Maria, Miqtë e Panait Istratit (Prietenii lui Panait Istrati), Arkivi i Revistës Faleze de piatră (Bordura të gurta) - internet.

[46] “Kur një qytetërim ndërton kuplara me vlerë katër milionë, teksa fshatarët e tij, të llahtarisur nga mjerimi, çarvalitin fëmijët e tyre me sëpatë, qytetërimi përkatës nuk ka më të drejtë të jetojë, gjer edhe nëse shkrimtarët e tij konvertohen në katolicizëm, kurse avokatët e tij bëhen, pas htatë vjetësh pendese, peshkopë. Një qytetërim i tillë, nëse i mbetet një fije turpi, duhet të groposë bibliotekat, të çmontojë dhe të futë në bodrum shtatoret e veta më të fisme, pastaj ta verë avokatin e vet më të shkëlqyer që t’u bjerë këmbanave të Notre Dame-s. Nëse jo… çdo mjet është i përligjur për ta shkatërruar”. Istrati, Panait, Rrëfimi i një të munduri (Spovedania unui învins), vep. cit. f. 18-19.

[47] ,,Cred într-o revoluţie făcută sub semnul copilăriei", Panait Istrati më ndihmoi…, Alexandru Talex, intervistë e cituar.

[48] Sintagma është shprehur së pari në Revistën Haemus, në fundin e viteve ’90, nga Akad. Kopi Kyçyku, dhe është përvetësuar nga shtypi nën emra të tjerë.

[49] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 356.

[50] Më 27 maj 1933, për shembull, kur kremtohej Java e Librit, shkrimtarin e sulmon një bandë huliganësh para Librarisë Alcalay të Bukureshtit. Shih Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 45.

[51] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 10.

[52] Vasiliu, Mihaela, Revista Virgo Fidelis, nr. 2/2011, përkthim në rumanisht nga Marie-Thérèse Cernea.

[53] Shih Kyçyku, Ardian-Christian, „Princi Vladimir I. Gjika - Mendime për ditët që vijnë / Prințul Vladimir I. Ghika - Gânduri pentru zilele ce vin, Revista Haemus Nr. 1, nëntor 1998, dhe Lulja dhe dora që e këput – në disa revista dhe organe shtypi në shqip, rumanisht e anglisht, si dhe në site-in e Radio Vatikanit.

[54] Victor Eftimiu, Amintiri și polemici, Cultura Românească S.A.R., Bukuresht, 1942.

[55] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 76

[56] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 75.

[57] Vasiliu, Mihaela, Revista Virgo Fidelis, nr. 2/2011, po aty.

[58] Shih edhe Andru Vasile, Kujtime nga krishtosfera (Amintiri din hristologie), Editura Antet, Bukuresht, 2014; ... si një betim që ve vulën mbi të ardhmen (Hija e të lumturit Vladimir Gjika në Japoni / Umbra fericitului Vladimir Ghika în Japonia), Haemus Plus Nr. I / 2015

[59] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 153.

[60] Ateneu Rumun / Ateneul Român – sallë kocertesh e tubimesh të ndryshme nga fushat e shkencës, artit dhe bamirësisë, ndërtuar gjatë viteve 1886 dhe 1888, me një gërshetim të stilit neoklasik me stile eklektike, sipas planeve të arkitektit francez Albert Galleron. Është e njohur fushata e mbledhjes së fondeve për ndërtimin e Ateneut, që përdorte ftesën Dați un leu pentru Ateneu (Jepni një lei për Ateneun).

[61] Shoqëria e Shkrimtarëve Rumunë (Societatea Scriitorilor Români / S.S.R.) u themelua në vitin 1909 dhe pati këtë emërtim deri në vitin 1949. Pasues i saj është Bashkimi i Shkrimtarëve të Rumanisë (Uniunea Scriitorilor din România / U.S.R.). Kryetari i fundit i S.S.R.-së ishte Viktor Eftimiu. Përpjekjet e para për të themeluar organizata shkrimtarësh ishin bërë edhe në vitet 1821, 1827 dhe 1831. Fillesa e vërtetë e Shoqërisë ndodhi në vitin 1848, me Shoqatën Letrare Rumune (Asociația Literară Română), ku bashkëthemelues dhe mbështetës financiar ishte Vangjel Zhapa (Labovë e Madhe, Shqipëri, 23 gusht 1800-Broshten, Rumani, 19 qershor 1860). Kjo shoqatë do të shndërrohet më vonë në Akademinë Rumune (Academia Română). Në shkurt të vitit 1860, Zhapa i ofroi sundimtarit Alexandru Ioan Cuza 3.000 monedha floriri, nga të cilat 2.000 ishin për hartimin e një fjalori enciklopedik rumun, 200 – për një gramatikë, dhe 800 – për disa përkthime nga autorët klasikë. Shumës së mësipërme Zhapa i shtoi 2000 monedha floriri, që të ndihmonte fondin e çmimeve letrare dhe shkencore. Dhurata e tij themeloi të ashtuquajturin „Fondi Zhapa” (Fondul Zappa) Shih gazeta Adevărul, Bukuresht, 19 gusht 2010.

[62] Pallati Universi / Palatul Universul – ngrehinë e njohur bukureshtase, përuruar më 2 nëntor 1930, ku gjatë gjysmës së parë të shekullit XX ka pasur zyrat gazeta Universi..

[63] Varreza Sherban Vodë / Cimitirul Șerban Vodă (në gjuhën popullore: „Varreza Bellu”). Trualli iu dhurua bashkisë së Bukureshtit nga baroni Bellu. Fillimisht varreza kishte 17 hektarë (1859), kurse tani ka mbi 28 hektarë. Në Varrezën Bellu gjendet edhe Rrugina e Artistëve (Aleea Artiștilor), ku Panait Istrati prehet bashkë me të ëmën.

[64] Panait Istrati më ndihmoi të mbetem njeri mes ujqsh, art. cit.

[65] Istrati, Panait, Si u bëra shkrimtar, v. cit. f. 76

[66] Kira Kiralina, film sovjetik pa zë, 1927, regjia Boris Glagolin; Gjembat e Baraganit, bashkëpunim Franko-Rumun, 1957, regjia Louis Daquin, Gheorghe Vitanidis; Kodin (Codine), bashkëpunim Franko-Rumun, 1962, regjia Henri Colpi, sipas Fëminia e Adrian Zografit – Çmimi për skenarin më të mirë, Cannes, 1963; Balkán! Balkán!, bashkëpunim Hungari-Francë-Turqi, 1993, regjia Maár Gyula, sipas Kira Kiralinës.

[67] Gala Galaction, Sot një vit më parë, kur erdhi Panait Istrati, Revista Vlăsia, 9 nëntor 1927, në Si u bëra shkrimtar, (Cum am devenit scriitor), vëll. cit. F. 362.

Pages

Panait Istrati dhe rrënjët e prozës ballkanike [Fragment nga një studim i zgjeruar]

Bibliografi e përzgjedhur