Gjuha e trojeve, trojet e Gjuhës

(Letërsia, gjuhët, uni i shkrimtarit. Përvoja vetjake nga e shkruara në dy gjuhë)*

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku
Studimi online

Abstract / Synopsis

Punimi „Gjuha e trojeve, trojet e Gjuhës“ përqendrohet në disa nga çështjet themelore të letërsisë, gjuhëve dhe unit të shkrimtarit, veçmas kur ky krijon edhe në një gjuhë të huaj, pa u shkëputur nga amtarja. Mbështetur në një përvojë vetjake mbi njëzetvjeçare në të shkruarën shqip e rumanisht, duke përdorur të dhëna letrare, kritike, semiotike dhe imagologjike, me një stil që gërsheton dhe ngre metaforat letrare në rangun e argumenteve shkencore, punimi ndahet në kapitujt: Zhvendosja e shkrimtarit – mes dëbimit dhe dërgimit, Një autor në dy jetë / dy jetë në një autor, Sa atdhe mund të jetë një gjuhë dhe anasjelltas, Grupi „Gjuhë të lashta – Letërsi të reja“, Bidentity, Këndi në gjeometrinë e epërme, E ardhmja – mes emrit dhe numurit.

Duke njohur mërgimin si një thelb të letrave shqipe gjithëkohore, autori shënon se „Vlera e mërgimit për letërsinë nuk ia ul vlerën vendlindjes, por as anasjelltas. Nga pikëpamja krijuese, atdheu dhe mërgimi kanë lidhje siamezësh dhe, të paktën deri në një pikë, bashkëpunojnë. Autorët e hershëm shqiptarë jetonin në mërgim dhe shkruanin në latinisht (anglishtja e asaj kohe), por edhe në gjuhë të tjera: greqisht, italisht, frëngjisht, persisht, arabisht, rusisht etj, njëlloj si sivëllezërit e tyre më të shquar që i kishin ato gjuhë amtare. Shkrimtarët shqiptarë dygjuhësh e përdornin shqipen në mungesë të lexuesit, - sepse pak vetë dinin të lexonin, - dhe prisnin lexuesin që presin sot autorët e mirëfilltë të shqipes, - sepse pak vetë dinë të zgjedhin ç’të lexojnë. Padija e dikurshme është zëvendësuar nga një padije gjithaq të kushtëzuar, por pakrahasimisht më kryelartë dhe e shurdhër ndaj zërit të arsyes e aq më pak të artit. Analfabetizmi i dikurshëm duket si bekim po ta përqasësh sadopak me terrin e sotëm shpirtëror të atyre që flasin apo lexojnë me gjuhën e tjetërkujt“.

Sa i përket së shkruarës në dy gjuhë, autori dëshmon se „Të shkruash edhe në një gjuhë tjetër, joamtare, nuk do të thotë se po shformon shpirtin, ose po prish përbërjen e gjakut. Kemi vetëm një shpirt, i cili është i aftë t’i flasë e t’i shkruajë të gjitha gjuhët e mundshme . (...) Ngado që ta marrësh, bëhet fjalë për të njëjtin gjak, por që shkruan me dy bojra të ndryshme. Autorët dygjuhësh nderojnë letërsinë e një kombi, ndonëse, ose pikërisht ngaqë disa prej veprave të tyre ua dhurojnë letërsive të tjera. Si do të kish qenë historia e letërsisë shqipe, për shembull, po të lihej jashtë Naim Frashëri, ose De Rada, meqë kanë shkruar edhe në greqishten e vjetër, në persisht, italisht etj?! Njohja e përciptë, ose e padrejtë e shkrimtarëve shqiptarë dygjuhësh e bën të pashmangshëm hartimin e një historie të paanshme, ku autorët janë të letërsisë dhe jo e kundërta?!“

Një vëzhgim tjetër i punimit lidhet me faktin se „... nga një këndvështrim krejt i veçantë, zhvendosja në një gjuhë tjetër kryhet edhe: a. për të mbrojtur gjuhën amtare, b. për të mbrojtur gjuhën vetjake nga dyndjet e tanishme mbi gjuhën amtare, c. për t‘i pasuruar të dyja gjuhët“.

Punimi trajton edhe marrëdhënien tipike-atipike në letrat e sotme shqipe. „Në periudhën e tanishme letrare, autorë(e)t shqiptarë(e) dygjuhësh(e) janë tipikë, por në thelb mbeten atipikë (është vërejtur me saktësi fati krejt i veçantë që kanë për letërsitë kombëtare shkrimtarët atipikë, si Shekspiri, Dostojevski, Servantesi, Gëtja, Floberi, Kafka etj, pavarësisht nga gjuha në të cilën kanë shkruar). Sigurisht, vlera e librave të tyre nuk mbështetet aq në joshjen që ushtron atipikja, se sa në zhvillimin e ngadaltë, apo në vetëngujimin e tipikes. Pa pasur ende zyrtarisht vlerësimin bindës për vendin që zenë shkrimtarët dygjuhësh, letërsia përparon, ose ndalet në një mëdyshje të tipit: - brenda: letërsi kombëtare (vendase) me elementë botërorë (globalë); - jashtë: letërsi globale me elementë vendas”.

Fjalë-kyçe: Mërgim kulturor, letërsi shqipe, letërsi rumune, letërsi e krahasuar, gjuhë, metaforë, troje, kujtesë, shkrimtar dygjuhësh, jetë letrare.

I. Zhvendosja e shkrimtarit – mes dëbimit dhe dërgimit

I. 1. Mërgimi është sot ngjarja kryesore që shndërron dhe përcakton jo vetëm ecurinë e jetës së një njeriu, apo të një bashkësie, jashtë dhe brenda trojeve të lindjes, por edhe të disa popujve që, sikurse shqiptarët, kanë histori të rëndë, gjuhë të lashtë dhe letërsi të re.

Në lashtësi, vrasësve, ose fajtorëve që as mund të dënoheshin, as të faleshin, u jepej si një mundësi (jetë) e dytë largimi nga trualli, nga bashkësia, nga vështrimi i sivëllezërve. Rrugëtimi i fajtorit përkatës duhej të kalonte përmes zonash krejt të pashkelura, ose plot me kafshë të egra, hone, shkrepa, shkretëtira, bashkësi të huaja në gjuhë e sjellje etj, me detyrim kthimin gjallë. Nëse arrinte të kthehej gjallë, dëshmonte se nuk pat qenë fajtor, ose jo aq fajtor sa dyshohej. Në të kundërtën, vdekja, pavarësisht nga trajta e saj, përfshi arratinë dhe fshehjen gjer në vdekje, pra moskthimin, ishin dëshmi të pakundërshtueshme të fajit.

Mendësia e sotme mund ta damkosë si të çuditshëm ndëshkimin me mërgim, - ndonëse shpesh krerët shtetit e përdorën dëbimin për të shpëtuar nga hija e rivalëve, pa njollosur ndërgjegjen duke i vrarë, por kjo dëshmon se sa afër, madje sa e ndërthurur ishte mençuria njerëzore e lashtësisë me natyrën dhe me forcën e gjërave, që shpesh emërtohet fat. Kur risia në mendim, art e besim, bashkë me forcën e mirëfilltë të letërsisë, nisën të shqetësonin pushtetin, ndëshkimi i mësipërm u ushtrua edhe mbi mendimtarë, shkrimtarë, murgj etj.

Mërgimi mund të jetë ikje, arrati, dëbim, ose dërgim, por në çdo rast zhvendosja nga gjiri i bashkësisë dhe dalja e dikujt në krejt pjesën tjetër të botës, - në mes të katër udhëve, thotë populli, ndonëse janë më tepër se katër, - mund të jetë më shumë se vdekje, dhe, të paktën në fillim, mbetet më pak se jetë.. (...)

[Punimi mund të lexohet këtu].

* „Limba tărâmurilor, tărâmurile Limbii” (Literatura, limbile, eul scriitorului. Experiența personală a scrierii în două limbi) Academia de Științe a Albaniei, Conferința Științifică Internațională ”Literele albaneze și celelalte limbi ale literaturii”, Tirana, 9.11.2015