(…)
- Shpresoj të mos e mbajë kështu dëbora gjer të
kthehem, - tha ai.
- Ti shpreson, unë uroj. Po ç’mund të të ndalë tashti
të kthehesh?! Derë s’kemi më, pragu s’na ndal dot.
- Ke të drejtë, - shtoi ai, - por doja të bëja ca ditë
plazh. Ta merrja njëherë me not kryq e tërthor, si në gjimnaz.
- Gjoli aty është, - tha i gjyshi. Po nuk e nxore mallin
tani, do na japësh besimin se herën tjetër do kthehesh më shpejt.
Ai deshi të shqiptonte fjalën “e drejtë”, por shtangu. Rijetoi atë zgjerim e mprehje të frikshme
të dëgjimit, si në mërgatë, si jashtë librave, zgjuar fillimisht nga tmerri,
nga makthi se mos të vret kush gabimisht, apo të bie ndonjë copë suva e huaj,
ose të ka shtënë kamarieri helm për minj, ose thjesht një pështymë të huaj, në
gotë, në kafe, e kur arrin të dëgjosh jo vetëm rrahjet e zemrës sate e të të
panjohurve, por edhe mbllaçitjet e stomakut, gërvimën e zorrëve, zhaurimën e
mëlçisë së fyer, drithmën e ngjyrave brenda kokërdhokëve, afshin dhe kujën e
fjalëve, palé aq fjalë të huaja që nuk i kupton, pastaj ato që i kupton, ato që
të mardhin e të nxehin e të torturojnë e të shajnitin… Nën vendlindjen e
tanishme qe ngjallur befas një qytet tjetër, më i panjohur se ai nëntokësori e
se qiellori. Një qytet nën dëborë e ku nuk ia pat prerë mendja kurrë se
gjallokëshin aq vetë që mezi prisnin të braktisnin shtëpitë. Ai qytet i
nënshtrohej një tjetër harte, ende të pabotuar, madje të pahartuar. Zhurma
brofi nga disa anë njëheresh, si currilat e furishme të një uji që ka ndenjur
ngucur me gjithnjë e më pak frymë brenda një buti, ose shkëmbi prej akulli.
Njerëzit sikur kishin shkalluar, ndofta trutë e tyre kishin plasur e vërshuar
bashkë me atë ujë. E nuk qe aq ftohtë sa përrenjtë e truve të ngrinin e të
binte sërish heshtja. Tunelet diku u qenë kryqëzuar, përplasur, krisur, çarë,
shembur, u kishin dalë në drejtime jo vetëm të papërfytyruara, por edhe të
mbrapshta. Disa kishin sosur në dyert e hasmëve, të grave që patën dashur e që
qenë martuar me të tjerë, disa – nëpër seli partish e shoqatash, disa – në
pjesët e ndyra e plot plehëra të lumit, disa – nëpër bunkerë mbushur me mutra
të thatë e pisllëqe që janë aq të neveritshme, sa s’kanë emërtime, disa – anës
gjolit, disa – në gropat ende të pambushura të varrezave, apo në gropat nga ku
skeletet ishin arratisur gjatë rrëshqitjes së varreve. Klithnin, shanin,
munxosnin, qeshnin me të madhe, gromësinin, në një magmë të errët zërash, ku
bashkëtingëlloret qenë ndarë prej zanoreve, ndërsa zanoret shfryheshin, me anën
e tyre më të ulët, nënnjerëzore.
- Paska pasur kaq libra ky qytet, - tha i gjyshi.
- Mua prapë më duket se ka më shumë shkrimtarë.
Ndodheshin pranë shelgjeve që vareshin mbi lumë dhe do të
shkrinin dëborë vetëm drejt, për të dalë ndanë Farmacisë, pastaj te Kopështi i
Fëmijëve, në rrugicën që ndante Fushën e Basketbollit nga Kinemaja, e ndoshta
do të qe mirë të strehoheshin buzë Turizmit të Vjetër. Që aty e më tej – Zoti
me të Madh të Tij. Mirpo tunelin ua paskëshin shpuar tre tunele të panjohurish.
Njëri ngjitej drejt Kalasë dhe kish rrezik të soste aty ku binin shkëmbinj me
kocka ushtarësh të huaj. Tjetri, sipas të gjitha llogaritjeve, do të dilte nën
sallën e Kinemasë. Ndërsa i treti dukej se merrte një kthesë që i çonte drejt e
në shtëpinë nga qenë shpërngulur. Duhet të lëvizim si në një hapësirë të
sunduar nga gjakmarrja, mendoi ai. Duhet të gjejmë me nuhatje cilat janë
rrugët, kthinat, shkrepat, shkallët, dritaret, dyert e mbara, ato ku je nën mbrojtjen e Besës.
- Duhet të lëvizim si brenda një libri, - tha.
- Kush e di sa prej tyre luten të kthehen nga ikën, -
foli i gjyshi.
- Po iu dëgjuan lutjet, do ta kemi udhën hapur.
Gjyshi u ndal në secilin prej tuneleve të huaja dhe
bërtiti “O, shokooo!”, “O, zotniiii”, “O, njeriii”. Vetëm “O, rooob, o, booos,
o sheef” nuk thirri. Pat pasur zë të kulluar në të ri, shokët i shtronin darka
dhe shlyenin të gjitha shpenzimet vetëm që ai të këndonte. Njëherë pat kënduar
aq gjatë e me aq ëndje, saqë ish kthyer në shtëpi disa ditënetë me vonesë, dhe
të gjithë e kishin qarë tashmë, duke pandehur se do ta kish vrarë njeri, ose do
qe mbytur në gjol, ose do t’i kish dalë fryma nga kurmi përmes këngës, rrëzë
ndonjë hendeku. Qe kthyer në të gdhirë, me një koran të gjallë në dorë, kapur
për veshësh, e as ai vetë nuk kish arritur të sqaronte se ç’kish ngjarë. Ndofta
mban mend ky miku, pat thënë për koranin, se mua sikur ma piu gjoli kujtesën.
Nuk u përgjigj as shoku, as zotnia, as njeriu.
- Thirr një herë “O, lexueeeeees”, - qeshi ai. Ose
“O, gjeníii i letraveeee”…
- Duken njerëz të fisëm, - vërejti i gjyshi. Shiko vetë.
Para se të djegin libra, kanë harxhuar letra sheqeri, mielli, kuti, paketa
duhani, bajga të thata, shkarpa, drurë…
- Pastaj u janë sulur librave, se s’kanë pasur nga t’ia
mbajnë. Ne do bëjmë të kundërtën. Po s’ma ha mendja se librat e dështuar do na
lenë në mes të udhës.
- Kurbeti të ka hidhëruar ca, - pshërëtiu i gjyshi.
- Jo ca, - tha ai. Më ka bërë bojën farmak… që ta them në
mënyrë metaforike.
- Duhet të kthehesh.
- Ku?
- Në bojën e parë.
- Atëhere e kisha bojën të pastër, se shkruaja për gjëra
që më përkisnin vetëm mua. Pastaj ma bënë jetën shoshë ca tunele si puna e
këtyre dhe nisa të shkruaja për dhembjet e të tjerëve. Shumica e këtyre as që
donin t’ia dinin. Por jam i qetë, se mund t’i përdorin librat e mi për të
zgjatur tunele…
Një shtëllungë tjetër zhurmash i ndali kur po i
afroheshin Kopshtit të Fëmijëve.
- Katrahurë, - tha i gjyshi. Dëgjon?
- Më shumë nga sa do të doja, - u gjegj ai. Jo më shumë;
më qartë.
- Ai Zot e merr vesh ç’po bëhet.
Ndezën nga një cigare tjetër dhe u ulën përdhe. Një zë
padiste dikë për tradhti të lartë, se paskësh përdorur veprat e Udhëheqësit
Legjendar e të Paharruar për të shpëtuar lëkurën. Tjetri ia priste se pat
rrezikuar lëkurën, kur ai duartrokiste dhe I puthte bithën atij përbindëshi.
Ca të tjerë rriheshin e çirreshin me thonj, një zë femre përpëlitej e kapur për
flokësh, tre fëmijë kujisnin rreth sherrit.
Ikos i qenë mbushur sytë me lotë, por jo nga tymi e
xixëllonjat e zeza prej letre që dilnin vërtikthi nga librat, aq më pak nga
mëshira ndaj atyre që shihte e dëgjonte. I rridhnin lotë për shkak të dëborës.
Aq bardhësi e pandryshueshme, siç ngulmonin ca dijetarë, mund ta verbonte
njeriun. Në asi rastesh nuk qe keq të shihje heraherës ndonjë gjë të errët, ose
të ndryshme nga e bardha. Mirë që kemi zjarrin, mendoi, dhe që librat e
harrueshëm bëheshin me letër të trashë, të zverdhur, të kaftë. Ja njëra nga
vlerat e zverdhjes së librave: para se të lexohen, a të digjen, mbrojnë sytë
nga verbimi.
- Ke qarë plot gjashtë muaj, - tha i gjyshi mendueshëm.
Më mirë të të vrisje, sesa të të shpije në kopësht.
- Po, ka qenë një tmerr, - u gjegj ai. Dy nga edukatoret
me rrihnin si të isha kafshë, përditë. Duroja pa vjellë gjak, ose pa vdekur,
vetëm ngaqë nuk arrija të kapërdija habinë. Si mund të rrahë ashtu dikush një
fëmijë?! E atëhere dija të shkruaja, vërtet, por nuk shkruaja.
- Rrezik qysh atëhere ke marrë zakonin t’i rrëfesh
tmerret tridhjetë vjet më vonë…
- E kam trashëguar nga im atë.
- Në bodrumet e kopshtit më kanë mbajtur edhe mua ca
herë, nga një javë. Asokohe kopshti qe hapsana e qytetit.
- Ma ke rrëfyer. Madje me atë ngjarje nis tregimi i parë
që kam shkruar.
- E ke në valixhe.
- E di. Çerek shekulli pas teje, më burgosën edhe mua në
ato qeli, se isha arratisur anës gjolit. Do habitesh ndofta, por nuk u arratisa
për t’i shpëtuar drurit. U arratisa që të shikoja gjolin.
- As këtë s’ma ke rrëfyer.
- E kam edhe tani para sysh dritaren me hekura. Dhe hijet
vigane që më mbulonin saherë ndonjë mi kalonte mes hekurave. Shpesh minjtë kanë
hije kamionësh, e ke vënë re?
- Ne flinim me ata minj rretheqark. Që të ngroheshim. Po
e di që minjtë lëshojnë edhe një lëng mpirës?! Nuk ndjen asgjë, ndërsa miu
ushqehet me copa të tuat… Nja dhjetë prej nesh dolën jashtë pa gishta duarsh,
njëri edhe pa hundë. Por pati edhe humbje shumë më të hidhura se hundët e
gishtat…
- Po pse s’thua që atë lëng përdorkan në vend të bojës aq
sivëllezër të mi, - qeshi ai. U ftillova.
15. Kishin mbërritur tek muri rrethues i Kopështit
ish-burg. Tek ecte rrëzë atij muri, shumë vite më parë, në një ëndërr a vegim,
dikush i pat mbështetur tytën e revolverit pas veshit dhe e kish shkrehur disa
herë. Po unë kam ardhur vetëm që të çmallem me dashurinë time, qe çmeritur ai
pak para se të shembej përdhe, i mahnitur që edhe pak pasi pat dhënë shpirt,
vështrimin e kish gjallë dhe ndiqte me kurreshtje se si ndjek me kokë shkulmin
e gjakut që dilte nga pó ajo kokë. Jo, ti ke ardhur të paguash, mor tradhëtar,
i qe gjegjur vrasësi. Të paguaj çfarë?
- Florinjtë që nuk i dorëzoi yt gjysh.
Gjyshin e kishin burgosur bashkë me burrat e mëhallës dhe
i kishin rrahur për disa ditënetë, që të tregonin ku mbanin qypat me flori.
Gati i kishin rrjepur së gjalli, me një kamzhik prej lëkure gjarpri të mbushur
me guriçka gjoli. Gjithnjë më ka pandehur dynjaja pasanik, thoshte i gjyshi, po
atë të rrahur nuk e kisha hak as po të kisha qënë më gjakatari ndër gjakatarë.
Apo na rrihnin ne të varfërve, që pasanikët të dorëzonin aq flori sa t’i
barazonte për nga varfëria me ne? Nuk patën marrë përgjigje. Në fillim i kishin
rrahur italianët, pastaj grekët, pastaj gjermanët, pastaj tanët. Ikte e
djathta, vinte e majta, i zhdëpte në dru. Ikte e majta, vinte e djathta, i
zhdëpte në dru. Sikur bënin garë se kush mund të rrahë më shumë. Mbeta gjallë
vetëm falë varfërisë, besonte i gjyshi. Se kur s’ke, as vdekja s’ka ç’të të
marrë.
- Ç’kërkon ti këtu?! - çirrej një zë. Ti e ke dredhur,
aha, u arratise në gjuhë të huaj!
- Me mua e kanë? - pyeti ai.
- Me veten e tyre e kanë.
- Jo për gjë, po unë këta libra do t’i kisha djegur edhe
po të ishin të përkthyer në gjuhë të mëdha. Ndonëse… jo rrallë… ca paçavure
ngrihen në qiell vetëm ngaqë përkthehen.
(...)
Fragment nga “Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” (2019)