Zhani Canco: Më 28 dhjetor 1895 vëllezërit Lumière shfaqën publikisht disa filma të xhiruar prej tyre. Kjo datë shënon edhe lindjen e kinemasë, e cila, me kalimin e kohës, u përsos, si nga pikëpamja teknike, ashtu edhe nga ajo artistike. Më pas u kalua nga ekrani i madh i sallës kinematografike në ekranin e vogël të televizorit, dhe tani së fundi : në atë të kompjuterit e celularit. Në cilin ekran mendoni se e gjejnë veten më afër personazhet tuaja?
Ardian-Christian Kyçyku: Si shumica e zbulimeve, ose vegimeve, Filmi zgjoi adhurim të skajshëm, por edhe kundërshti. Nuk di nëse qysh në fillim u kuptua se ai i drejtohet shpirtit përmes shqisave dhe mund të ndihmojë, për mirë a për keq, vetëm aq sa mund të ndihmojnë shqisat. Kurse Libri i drejtohet shpirtit, me synimin që t’i sjellë shqisat në harmoninë e parme, edenike. Fjala hyn ndryshe në sy, sepse del
Më duket se etja e personazheve të mi ka një kah të kundërt: ata nuk përpiqen si ta gjejnë veten në një realitet të caktuar, por se si të mos e gjejnë në të pa u rrënuar shpirtërisht e sidomos gjuhësisht.
Zhani Canco: Në krijimtarinë tuaj letrare, prania e kinematografisë ndihet veçmas në paraqitjen e skenave masive, të para nga lartësia relativisht jo e vogël, që të kujton filmat historikë. Të tillë filma kanë lënë mbresa të thella në historinë e filmit botëror. Një paraqitje si në krijimtarinë tuaj është rastësi, apo është synim dhe pjesë thelbësore e saj?
Ardian-Christian Kyçyku: Nuk më joshin në mënyrë të posaçme skenat me turma, po qe se nuk rishprehin, apo nuk “përkthejnë” bindshëm drithmat, trandjet, ringritjet e brendshme, tragjizmin dhe mençurinë që mund të mbeten pas dështimit të utopive. Kur ka ndodhur të përshkruaj skena të tilla, nuk kam pasur ndërmend asnjë film, kurse zemra zakonisht më është bërë copë, sepse nuk ka si mos të të dhembë mëdyshja: bashkësia (se “turma” është për mua më tepër një gjendje mendore) vërsulet e flijon gjithçka, pastaj nuk fiton gati asgjë, me përjashtim të një kohe plot hidhërim, gjatë së cilës duhet të stërvitet për flijimin e ardhshëm. Them “mëdyshje” ngaqë më duket e besueshme shprehja e një personazhi të Dostojevskit: “Sa më shumë e dua njerëzimin, aq më pak e duroj njeriun”.
Në përgjithësi, shkrimtari i mirëfilltë di shumë më tepër gjëra se sa lexuesi, i cili shpesh është anëtar i bashkësisë. Ose është i aftë t’i shprehë si duhet të fshehta që dinë të dyja palët. Shkrimtarit i dhembin padija, patetizmi, paaftësia, por edhe mungesa e arsyes së tanishme për të duruar më shumë (edhe sa?!) dhe, nga ana tjetër, është i vetëdijshëm që gjërat, të paktën në trajtën e sotme të shoqërisë, nuk mund të rrjedhin ndryshe. Çdo shoqëri shlyen një pagë të caktuar gjaku, ashtu sikurse çdo shkrimtar është i zgjedhur të shlyejë një cilësi të caktuar boje.
Zhani Canco: Një element mjaft i rëndësishëm në kinematografi është dekori, që ndërtohet brenda mjediseve kinematografike, në atelier. Realizimi i dekorit duhet të jetë në varësi të skenarit, - të paktën teorikisht, - por edhe në funksion të kërkesave të regjisorit, krijuesit të dekorit, fotografit. Si mendoni: sipërfaqja dhe vëllimi i dekorit ndikojnë pozitivisht, apo negativisht mbi rolin e aktorit? Apo një aktor ndihet më komod kur filmi xhirohet në mjedise reale?
Ardian-Christian Kyçyku: Njeriu i sotëm është ngujuar e ftohur keqas ndaj tjetrit (sivëllait) dhe gjithçka e mbush me dyshime e mllefe që as letërsia nuk është në gjendje t’i lehtësojë, apo t’i shpërbëjë. Ngujimi sikur dyfishohet në marrëdhënie me krejt bashkësinë, sidomos në rastin e mërgimtarëve. Kjo e ka afruar dëmshëm njeriun ndaj sendeve dhe dekorit në përgjithësi, ndaj asaj që quhet “trajta e jashtme e kësaj bote”. Absurdi dhe dëshpërimi vijnë pikërisht nga ndeshja nëmes kësaj bote të dukshme, të prekshme dhe që kalbet, por që ngulmon t’i zerë vendin së Padukshmes, e cila nuk ka fund e as parime që mund të tregtohen. Nga pikëpamja mistike, kjo ka qenë kaherë orvatja e “kësaj bote”: të bindë se është e vetmja, se pas saj vjen asgjëja, tretja në pluhur kozmik, në thërrmija drite, terri a hiri, dhe se njeriu është binjaku i saj, vjen nga hiçi, shkëlqen rrufeshëm si hiçi, kthehet nga ka ardhur.
Në parim, një skenar fatlum, i frymëzuar, jo vetëm skicon, por edhe e vendos më të përshtatshmin e dekoreve të mundshëm e kjo vetëm falë fjalës. Se fjala që jeton në vendin e duhur nuk mund të pranojë dekor të gjymtë. Zbret e rrënjohet një harmoni e rrallë në kësi rastesh; të gjithë punojnë si në një lutje të pazëshme, që nuk le vend e as kohë për çikërrima.
Zhani Canco: Planet e gjata, të përfshira në një film, përfaqësojnë një gjetje artistike të suksesshme, që tashmë ka bërë epokë në kinematografi. Një gjë të tillë ju arrini ta aplikoni edhe në krijimtarinë tuaj letrare. Si e shihni këtë lidhje midis kamerës dhe shkrimit?
Ardian-Christian Kyçyku: Ka ca zona të letërsisë ku ana pamore e fjalës ngrihet mbi atë zanore, muzikore, shpirtërore. Atëhere gjuha filmike del në plan të parë dhe vetiu, - se në të kundërt nuk je shkrimtar, por zejtar, - i përcjell lexuesit disa gjëra që do t’i kish
Zhani Canco: Në përgjithësi ju i fokusoni personazhet në lartësinë e syrit, por ka raste kur i përshkruani, ose i zbërtheni edhe nga thellësia e një grope, duke i përftuar përtej madhësisë natyrale, si dhe jashtë një realiteti të caktuar. Ështe kjo një gjetje e tipit kinematografik, apo thjesht një frymëzim i rastit?
Ardian-Christian Kyçyku: Është vështirë ta durosh (ta pranosh) njeriun e sotëm, por është gati krim të mos e duash si rimishërim tëndin në(n) një fat tjetër. Kjo mbetet njëra nga sprovat e egra për ndërgjegjjen e shkrimtarit qysh në lashtësi, madje qysh kur letërsia ishte ritual lutjesh e lëvizjesh të pavetëdijshme. Kam punuar mbi tre vjet, e kam shkruar tri herë romanin “Empatycon, ose Libri i jetës së parakohëshme”, (në rumanisht, 2009), që është një himn për empatinë si dhunti e epërme. Empatia si besim, forcë e art, për të hyrë jo vetëm nën lëkurët e dikujt, por edhe në thellësitë e tekstit, atje ku jeta dhe shkrimi, njeriu dhe personazhi ngjizin një fat paralel, jo rrallë më jetëgjatë e më i kuptimshëm se sa ai që na duket kryesori. Protagonisti, i cili hyn edhe në pjesë të jetës sime si autor e si vdekatar, është, më në fund, një fatlum: mund të bëjë jetë ëngjëlli, të mos humbë emrin dhe të përditshmen e një njeriu që gjithkush mund ta damkosë si “dështak që i bën më kot hije tokës”, dhe çapitet më tej, në kohëra e hapësira, përfshi ato të librave, si me qenë një praní nga ato që shpesh nuk i përfillim.
Zhani Canco: Di se tashmë keni përvojë të kalimit të një vepre letrare në botën e teatrit, ose edhe të kinemasë (asaj dokumentare). Si e keni përjetuar atë kalim? A keni ndjerë se dialogu, procesi i filmimit, trajta dhe thellësia e personazheve, apo gjuha filmike, duhen përpunuar më tej? Sa arrin të shprehë gjuha filmike në raport me atë letrare?
Ardian-Christian Kyçyku: Përvoja ime në këtë fushë nuk është fort e dukshme nga ana mediatike, - dhe besoj se kështu sjell më tepër frymëzim, - por mbetet mjaftueshëm e pasur dhe e “hidhur”, që të synoj, në punë e heshtje, zgjidhje të tjera. Në fëmijëri pata dy ngjarje që m’i hapën sytë ashtu siç mund të t’i hapë një ëndërr që shndërrohet në makth. Ndodhi të luaja në një film televiziv kushtuar fillrojtësve. Asgjë nuk rrjedh jashtë simbolikës në jetën e një shkrimtari. Ku ta dija unë asokohe se, vite më pas, do të më duhej të ruaja ca fije (arti, traditash, gjuhe), jo në një, por në dy letërsi?! Im atë punonte ende në Televizionin Shqiptar dhe ftoi regjisorin të caktonte pallatin ku banonim si vend xhirimi, madje edhe aktorët t’i zgjidhte nga fqinjët tanë. Asisoj të gjithë do të kishim një kujtim të vyer në të ardhmen. Atëhere u futa në rol, por në pjesën e frikshme të tij, çka është dalje nga vetja: për prindër kisha dy fqinj, gjyshër kisha dy pleq që vinin përvit tek djali, vëllezër e motra kisha moshatarët e pallatit. Dhe kulmi: ëndrra e jetës sime qënkej të bëhesha fillrojtës! Të ruaja telat, që rryma dhe bisedat mes njerëzve të mos ndërpriteshin. Pak a shumë si në “Rugë të bardha”. Ngjarja meriton një tregim, sidomos ngaqë “gjyshi” nuk dëgjonte mirë dhe skenat duheshin përsëritur. Heshtja që pasonte habinë e atij plaku më shurdhonte në një mënyrë krejt të panjohur dhe më çmeriste, ngaqë në ato çaste kuptoja sërish se unë jam krejt tjetër, nuk kam kurrfarë lidhjeje me atë gënjeshtër që më dukej e përbindshme, mirëpo mbetesha i dënuar të hiqem si ai që s’kam si të jem. Njëherazi më grinte malli ndaj prindërve të vërtetë, (të cilët i ndiqnin filmimet me buzëqeshje nga ana tjetër, e njerzëve të vërtetë, jo e aktorëve), mall të cilin e përjetova thellësisht në mërgim, ku, - prapë kulmi!, - isha i detyruar të jetoja dhe të luaja vetëm rolin e atij që jam. Si fillrojtës i vogël mësova edhe të hip majë shtyllave të drunjta, diku në Dajt, me ata këmbalecët e dhëmbëzuar që u ngjanin çaponjve të ca gaforreve vigane. Dhe nuk ngriva majë shtyllës, ndonëse më vonë smira deshi të më shihte të ngrirë mes dy letërsive, ose të paktën jashtë njërës prej tyre.
Në mbarim të fillores, më zgjodhën të luaja në një pjesë teatrore nga të shkollës. Kësaj here më caktuan rolin e spiunit, (një tjetër soj fillrojtësi), të cilin dy debatikas do ta bënin shoshë me plumba. Shfaqja u dha në shtëpinë e kulturës, që më vonë u ble nga Nënë Tereza. Aty më vranë dy herë me radhë, sepse njëri nga “kolegët” humbi “fillin” e tekstit dhe gjysmën e mbrame të tij e luajtëm dy herë. Ishte kënaqësi për mua, sepse i urreja spiunët dhe, nëse nuk ia dilnin mbanë debatikasit, mund të vrisja veten, vetëm që kumti të mbërinte aty ku duhet. Mbaj mend se vajzat që ndiqnin pjesën u trishtuan, madje disa syresh edhe qanë, se nuk kisha as për nga larg pamje e qënie spiuni. Por ato qanë siç qan populli, pa u ndrojtur se mos po bën tradhti të lartë ndaj atdheut dhe duke vënë mbi gjithçka vlerën e të qënit gjallë. Prandaj vrasja ime e dyfishtë, nga një anë më dukej e merituar, kurse nga ana tjetër më shkaktonte keqardhje, më fort për vajzat, se sa për veten. U bëra njëfarësoj i njohur pas vdekjes si spiun, më dhanë madje edhe një fletë-nderi, se në teatër gjithmonë ai që vritet mbetet në shkëlqim, teksa ata që vrasin i gëlltit harresa. Vetëm në histori shpesh ndodh e kundërta. Qysh atëhere e deri kur shkrova tekstin e parë për teatër i kam bluajtur parreshtur këto ngjarje.
Dokumentarët që i janë kushtuar krijimtarisë sime kanë qënë të arrirë, por unë jam, për fat të mirë, shumë larg këtyre gjërave dhe shpesh kam pranuar vetëm që lexuesi, ose të njohurit, të mos merren me fantazira, por edhe që shpura e të paftuarve dhe smirëzinjve ta përdorin kohën e vet me gjëra më të dobishme, ose të paktën më të shëndetshme.
Ka mjaft gjëra që mund të përmirësohen, si kudo, por nuk kam ndërhyrë e as që kam ndërmend ta bëj ndonjëherë një gjë të tillë. Thuhet me të drejtë: atje ku hyjnë shumë mamí, foshnja del
Zhani Canco: Ndodheni në një stacion treni, gati për t’u nisur drejt një urgjence jetike. Papritmas në peron vjen një grup kinematografik, që vijon xhirimin e një filmi të bazuar mbi një skenar tuajin. A do ta sakrifikonit udhëtimin për të ndjekur xhirimet?
Ardian-Christian Kyçyku: Jo. Secili të ndjekë udhën e vet.
Zhani Canco: Rruga juaj artistike e ka zanafillën në vitet e vegjëlisë, në qytetin magjepsës të Pogradecit, buzë liqenit të Ohrit. Çfarë përjetuat kur në ekranin e madh patë filmin e parë? Si e përjetuat atë copëz të jetës? Jeta dukej film, apo filmi ishte pjesë përbërëse e jetës?
Ardian-Christian Kyçyku: Kinemaja e Pogradecit ka qënë tempulli i fëmijërisë sime. I mbaj mend me përpikmëri të gjithë filmat që kam parë atje, dhe nuk kam parë pak. Falë një fati, ose bekimi të veçantë, mbetej një karrike për mua gjer edhe kur njerëzia “vriteshin” për bileta. Nga ajo karrike e lirë dolën më vonë një pjesë e tregimit “Varrmihësit nuk lenë asnjë film përgjysmë” dhe shumë copëza proze që për mua janë tejet të çmuara. Ndjesitë i kam aq të gjalla, saqë edhe sot e kësaj dite, kur hyj në ndonjë kinema të hershme, - jo nga ato që u ngjajnë gjithnjë e më tepër stadiumeve dhe ku llokoçitja e nofullave që përtypin fara e shtylysh çikërrimash i japin mjedisit hijen e një stalle, - më duket sikur do të gjej befas një rrugicë, do ta përshkoj gati me vrap, dhe do të mbërrij tek gjyshërit për t’u rrëfyer filmin e radhës. Edhe tani çmallem në mendje me moshatarët çapkënë që zgjasnin duart para rripit të dritës dhe ledhatonin fytyrat, ose gjinjtë e aktoreve të bukura të asaj kohe; me çapitjen e pasigurtë të atyre që vinin me vonesë; me habinë e atyre që hynin në kinema ngaqë i linte treni apo autobuzi; e sidomos me ndërprerjen e filmit, me ndezjen e dritave, dhe me mahnitjen e aq fytyrave që nuk e pandehnin, ose kishin harruar nga cilët të njohur a të panjohur qënkëshin të rrethuar. Shpeshherë as në jetë nuk ndodh ndryshe. Salla mund të jetë shumë më e rëndësishme për artin, se sa shumica dërrmuese e filmave.
Kinemaja ma vegoi qysh herët kohën e vet, kohë që mund të jetë e njëjtë, pavarësisht nga qyteti, apo shteti ku ndodhet ndërtesa e saj. Dhe unë kam pasur jo pak herë nevojë në jetë që të paktën koha të mos ndryshojë. Koha mbetej shtëpia ime e vetme, kur më duhej të endesha nga një konvikt apo banesë në tjetrën, rëndom mes një qerthulli njerëzish, gjuhësh, mendësish të huaja. Ishte një folezë që nuk më kërkonte asgjë në këmbim të qetësisë, duke më bindur se jo rrallë jeta jonë rrjedh në e përmes një filmi, gërshetim bindës mes asaj që shohim me sytë tanë, asaj që shohim me sytë e të tjerëve dhe asaj që ëndërrojmë para, gjatë dhe pas këtyre. Koha e kinema “Pojskës” në Pogradec m’u bë shtëpi fëmijërie tek të magjishmet kinema “Republika” dhe “17 Nëntori” në Tiranë, e më pas “Scala”, “Patria” e “Studio” në Bukuresht. Sa të dhembsura, por edhe frymëzuese ishin ato vajtje shkollarësh në dyqanin e qumështit, ku kthenin mbrapsht shishe të zbrazura dhe me të hollat që merrnin blinin bileta kinemaje! Mund të them se kam pirë qumësht vetëm për të shkuar fshehurazi në kinema. Asokohe, tek endesha mes Pogradecit dhe Tiranës, përkushtimi im ndaj botës së filmit preku skaje të çuditshme. Doja të shkruaja një histori të filmit botëror, por jo vetëm me fjalë. Prandaj nisa të mblidhja copëza filmash, portrete aktorësh të famshëm, afishe, shprehje në frëngjisht e italisht, nga revistat apo albumet që sillte im atë dhe që lidheshin me botën e filmit. Ngjante njëfarësoj me “Heshtjet e zotit Murke” të Hajnrih Bël dhe me “Cinema Paradiso”, ndonëse nuk i njihja ende si krijime. Ishte gati një punë kërkimore, sepse jo të gjithë filmat dhe jo të gjithë të famshmit ishin të lejuar. Babai i një shokut tim të fëmijërisë ishte fotograf dhe pasuronte në fshehtësi një arkiv me fotografi të kryera drejt e nga salla, në errësirë. Ai arkiv ishte për mua krejt si zbulimi i një thesari. Mësova me atë rast edhe se si ngjyrosen fotografitë bardhezi… Ngaqë nuk mund të kisha veçse pak fotografi, nisa t’i vizatoja aktoret dhe aktorët, por edhe skena puthjesh, aq sa, në fillim të gjimnazit disa syresh i dija përmendësh. Bashkëmoshatarët e mi ndoshta e mbajnë mend se si dhuroja Marlon Brando-n, Alain Delon-in, Marilyn Monroe-në, Gina Lolobrigida-n, ose aktore “me porosi”, në këmbim të një, ose dy paketash me cigare. Në vitin e tretë kujdestarja kapi tre nga ato vizatime: Clark Gable e Vivin Leigh në puthjen e famshme të “Gone with te Wind”; Monroe me rrobe banje nga “Rivière sans return” dhe Elvis Presley me kitarë. U betua para klasës se do bënte namin, duke përsëritur atë të skëterrshmen “do ta shohim ne punën tënde”, dhe kalova ca javë në makthe, se pikërisht në atë kohë nuk di për çfarë ishin marrë në hetim edhe ca nxënës të Liceut Artistik “Jordan Misja” dhe gjërat mbanin pak era komplot… Një “komplot” nga i cili mund të dalë në të ardhmen ndonjë film.
Zhani Canco: Cili mendoni se është ndryshimi ndërmjet gjuhës filmike dhe asaj letrare? Këto dy forma artistike të fjalës, si dhe kuadrin brenda të cilit lëvizin dhe dialogojnë personazhet, shoqëria njerëzore i cilëson komunikim njerëzor. Mendoni se format e mësipërme konkurrojnë, apo bashkëpunojnë në mënyrë të ndërsjellë?
Ardian-Christian Kyçyku: Gjuha është e njëjta, mirëpo “të folmet” u drejtohen me përparësi shqisave të ndryshme. Fakti që mund të shkruhet një libër, i frymëzuar qoftë edhe vetëm nga një shkëndijë e një filmi dhe të frymëzohesh për një film nga një fjali e vetme libri, dëshmon se lidhjet janë thelbësore.
Zhani Canco: Jeni në një sallë kinemaje të ndërtuar në shekullin XXI. Në ekranin e madh arkitekti ka sajuar që në anën e majtë, vertikalisht, të shfaqen katër ekranë televizori, kurse djathtas: disa celularë. Të gjithë funksionojnë njëkohësisht. A mund ta përjashtojnë njëri-tjetrin?
Ardian-Christian Kyçyku: Një dendësi e tillë i shndrron burimet e artit (kumtin) në armë. Këto mund të jenë shkatërrimtare për shpirtin. Në rastin që përshkruani, do të ishin krejt si një tufë armësh dhe jo të gjithë plumbat do të shkaktonin vdekje, por edhe pa plagë zor të dilte kush.
Zhani Canco: Personazhet tuaj kryesorë, episodikë dhe të tjerët, që vetëm ravijëzohen gjatë leximit, e kalojnë qindin. Secili prej tyre ka individualitetin e vet fizik e shpirtëror, madje edhe gjuhësor, veti këto që paraqiten krejt natyrshëm. Shumica e tyre janë në kërkim të lirisë vetjake dhe ju sikur i ndihmoni të mos i nënshtrohen psikologjisë së turmës, por pa i përjashtuar nga shoqëria në të cilën bëjnë pjesë. Është fjala për një rastësi, apo lidhet me një përvojë të fituar në vite?
Ardian-Christian Kyçyku: Mbase nuk dime të ndihemi krejt të gjallë veçse kur kërkojmë atë pjesë lirie që na e cënon njeriu. Turmat si gjendje psikike, me anën e tyre të errët, krejt lëndore, synojnë vetëm të vegjetojnë, sepse nuk kanë pavarësi. Bota e tyre është çmendurisht e ngushtë, memece, përtace gjer në vetëkalbje, e për këtë arsye sulmon çdo etje të qënies njerëzore për ta zgjuar, përkryer, mbushur me fjalë të zgjedhura. Se jemi ashtu siç flasim dhe flasim ashtu siç jemi në brendësi. Njeriu që ndjen se terri i turmës mund ta mbytë, t’ia fikë shpirtin, synon daljen nga lënda, mposhtjen e saj, mirëpo kjo nënkupton përkushtim e punë të pafundme (për art magjie, thoshte Lasgushi). Turma nuk e do punën dhe, nga ana tjetër, nuk ngrihet dot deri në përkushtim.
Zhani Canco: Një film i vlerësuar në një festival botëror të kësaj gjinie a do të jetë në gjendje të mbartë të njëjtat vlera ideo-artistike edhe pas disa dekadave (kam parasysh këtu edhe tematikën, lojën e aktorëve, dekorin, teknikat e zhirimit). A zbehen me të drejtë shumë filma të vlerësuar në kohën e vet, apo ndodh diçka tjetër, që nuk ka të bëjë me artin kinematografik?
Ardian-Christian Kyçyku: Edhe në kinematografi, si në letërsi, veçanërisht sot, buja rropatet të duket vlerë, kurse Vlera flet vetiu, pa përdorur gjuhën e drunjtë dhe të sheqerosur të marketingut. Ajo shpërndahet dhe mbërrin atje ku duhet përmes kanalesh të tjerë ngjizjeje, si çdo përmasë e mrekullisë. Një pjesë e madhe e autorëve marrin çmime e trymbetohen vetëm sepse janë bashkëkohës me shumë pak autorë të tjerë, kryeveprat e të cilëve nuk mund të “përkthehen” kur shfaqen dhe të sigurojnë shitje masive, apo shpëlarje trush. Këta të ashtuquajtur filma bëhen me program dhe kanë synime të tjera, jashtë artit, ndaj shikuesve. Ata përgatitin njerëzimin (se kinemaja ka pushtet global) për ngjarje që ndonjëherë ndodhin pas njëzet a tridhjetë vjetësh. Jo rastësisht thuhet se agjenti PR dhe lobisti më i aftë është kinemaja. Kjo duket: shtetet me kinema të varfër kanë gjithnjë e më pak peshë në hapësirën gjeopolitike, ndonëse kjo tingëllon si anekdotë. Prandaj kinematografia e sotme është një arenë, ku ndeshen, si në çdo art tjetër, kalimtarja dhe e përhershmja. Në fakt, kujtesa e shpirtit kështu rinohet e përsoset: duke u mashtruar heraherës nga grimca rëre që duken margaritarë. Kjo quhet edhe përvojë. Sitja e rërës ndodh patjetër, dhe tashmë ka jo pak filma dhe autorë që, sa u përket disa periudhash historike apo shpirtërore, mbeten të pazëvendësueshëm, ndonëse e gjitha varet nga kurreshtja, dhe kurreshtja e breznive pakësohet çdo vit, për të mos thënë çdo javë, çdo ditë etj. Gjërat s’mund të ecin ndryshe atje ku sundon carpe diem. Nga ana tjetër, C’eravamo tanto amati, Vallzimi, Network, Mediterraneo, Mrekulli në Milano, Cinema Paradiso, Lëkura, Underground, Man with the movie camera, Heimat, Seinfeld, I dashur armik, Kapedani, Berberi i Siberisë, Doktor Zhivago, Jeta është e mrekullueshme, Fluturim mbi një folé qyqesh, Amadeus, Burri (Njeriu) me pantallona të shkurtra, Përjetësia dhe një ditë, Casablanca e plot filma të tjerë mbajnë gjallë, - çdo admirues i kinematografisë ka një listë vetjake, - copëza nga historia e shpirtit njerëzor gjatë më të errtës ndër epokat ku është sprovuar ky i fundit.
Zhani Canco: Të marrim një ngjarje tragjike: mbytja e një anijeje. Kemi tre raste: mbytet për shkak të mbingarkesës, nga goditja me një ajsberg, nga një uragan i fuqishëm. Si do ta trajtonit çështjen e fajit dhe të tragjikes nga pikëpamja artistike?
Ardian-Christian Kyçyku: Ngado që ta këqyrësh çështjen, vetëm mbingarkesa është fajtore. Thuhet kaherë: asgjë që është me tepricë, nuk vjen nga Zoti.
Zhani Canco: Kinematografia, televizioni dhe interneti, a kanë ndikuar në krijimin e një rryme të re në letërsi, apo tashmë janë hapat e para të globalizimit në letërsinë artistike?
Ardian-Christian Kyçyku: Janë dhunti të ndryshme dhe më duket se ndodh ashtu siç thotë populli: gjërat e përzjera nuk mbajnë erë të mirë. Dhe populli nuk ka parasysh parfumet apo ngjyrat. Një shpikje ose zbulim mund t’i shpejtojë, ose t’i ngadalësojë rrahjet e zemrës, ta zemë, por as nuk i krijon dot, as nuk i heq dot nga vendi dhe roli që kanë në poezi, në kinematografi, në lutje, në ritmin me të cilin na vegohen fshehtësitë vendimtare të jetës.