Alda Bardhyli: Të shkruash në rumanisht dhe të mendosh në shqip, sa e lehtë është për një shkrimtar?
Ardian-Christian Kyçyku: Në rastin më fatlum, ai që mendon në një gjuhë dhe shkruan në tjetrën, nuk i kapërcen caqet e një përkthyesi dhe s’para ka aq lidhje me krijimin letrar, se sa me përhapjen e tij. Librat i shkruaj në gjuhën e tyre, domethënë në gjuhën në të cilën mendoj kur i shkruaj.
Alda Bardhyli: Tashmë jeta juaj është zhvendosur në Rumani. Mund të na flisni mbi zgjedhjen që ju keni bërë për këtë vënd?
Ardian-Christian Kyçyku: Jeta e librave të një shkrimtari, gjer edhe gjeografikisht është shumë më e gjerë se sa jeta e vetë shkrimtarit. Më duket se është harxhim i kotë kohe të flitet gjëregjatë nëse e zgjodha këtë vend, më zgjodhi ai, të dyja bashkë, apo asnjëra. Gjithsesi, Bukureshti im, - ku shpesh rrinë të gërshetuara copëza nga Pogradeci, Tirana, Prishtina, Durrësi etj, - ende më duket hapësira më e përshtatshme që të jem vetvetja. Tashmë janë rreth 17 vjet faqesh të shkruara në shqip e rumanisht, gjatë të cilëve është ngjizur ky atdhe vetëm i imi.
Alda Bardhyli: Çfarë ishte Ardiani dhe letërsia e tij para se të udhëtonte drejt Rumanisë? Mund të na rrëfeni për kohët e para kur nisët të shkruanit?
Ardian-Christian Kyçyku: Varet nga koha kur ndodh të sjell ndërmend fillimet. Nganjëherë kam përshtypjen se gjërat ishin më të qarta, më pak të mundimshme, mbështjellë nga një aromë poezie e rinie të papërsëritshme. Herë të tjera ndjej se asgjë s’ka ndryshuar në thelb, sidomos ngaqë s’më është botuar as gjysma e librave të shkruar mes viteve 1987-1991, libra që mund të “ndeshen” pa kurrfarë ndruajtjeje me ata që kam shkruar më pas. Kjo s’do të thotë se një botim i plotë do ta shformojë thelbin e gjërave. Zhvendosja ime trupore nga Shqipëria në Rumani pati për qëndër rëndese pikërisht dorëshkrimet e asaj kohe dhe pó ato dorëshkrime, - disa prej të cilave m’i solli nga Tirana im atë, - i pata dhe i kam në vend të Shqipërisë-fëminisë-malleve të pamjekueshme. Gjatë dimrit hyjnor të vitit 1985, kur shkrova tregimin e parë, m’u vegua fillimisht marrëdhënia shajnitëse mes çasteve lartues të një jete dhe pjesës tjetër të saj (orë, vite etj) që rrjedhin në heshtje e me një përkushtim plot dhimbsuri vetëm për hir të çasteve. Është diçka e tipit “nata punon për yjet, jo yjet për natën”. Mes shumë gjërash që ndryshuan qysh atëhere, njëra nuk deshi t’ia dinte as për zhgënjime, as për arritje: pamundësia ime për të besuar se njerëzit, veçanërisht shkrimtarët, çmojnë më tepër, nganjëherë për jetë a vdekje, himerat e tyre kalimtare, mllefet dhe hasmëritë e vocërra, se sa Letërsinë. Një adhurim gjithnjë e më i kulluar ndaj Letërsisë do t’i kishte vënë krejt ndryshe në lëvizje jetët tona. Përfytyroni një intelektual që e le mënjanë drurin e vet gjenealogjik dhe mburret se “ka një katragjysh në Ferrin e Dantes”. Ngjarja është e vërtetë dhe nxjerr në pah një lloj tjetër fisnikërimi të mundshëm të njeriut...
Alda Bardhyli: Si ndodhi tek ju ajo që quhet “rritja letrare”? Diçka mbi sprovat e para në roman, mendimet e para të kritikës për ju?
Ardian-Christian Kyçyku: Romani im i parë ishte ai që më vonë doli me titullin “Lumenjtë e Saharasë”. Pasuan “Mortët”, “Demi i Zi”, “Ditët prej qelqi” dhe “Triumfi i Proteut”, secili me nga dy deri në shtatë variante. Në pritje që ata të dilnin nga shtypi, – s’kanë dalë ende! – i hyra romanit të gjatë “Mahnitja e papagajve” – njëfarë epopeje e hyrjes së dhunshme të modernitetit dhe internacionalizmit proletar në botën shqiptare. Derisa e mbarova “Mahnitjen...”, besoj se brenda meje u bënë shkrumb e hi shumë mahnitje që dëmtojnë letërsinë, mite, ndikime të pashmangshme fillestarësh, apo edhe dëshira për të synuar vetëm thyerjen e kufijve gjuhësorë. Kur romane si të mësipërmit vijnë në gjuhën amtare, kjo është e vetëmjaftueshme. Gjërat përshfaqen nën dhe nga një tjetër dritë dhe shumë drithma lavdie të mundshme etj bjerren ndoshta përfundimisht, duke ia bërë jetën shumë më të lehtë një shkrimtari. Të tillë më gjeti viti 1996, kur nisa të shkruaja edhe në gjuhën rumune. Sa i përket kritikës, ajo vazhdon të qarkullojë më tepër gojarisht, sikur të jetë fjala për ndonjë qënie të ndaluar, ndonëse esetë, artikujt e gjer edhe provimet që kanë dhënë studentë të huaj mbi librat e mi janë me qindra.
Alda Bardhyli: Çfarë është letërsia, ky art kaq i vjetër dhe i bukur, dhe si do ta vlerësoje rolin e saj sot në botë?
Ardian-Christian Kyçyku: Kjo kohë erdhi si një fat i pazakontë për shkrimtarët e mirëfilltë. Fat për ta si shkrimtarë dhe sprovë e shumëfishtë për ta si njerëz, si pjestarë të shoqërisë. Me pak vëmendje, secili mund t’i shquajë qartë kumtet që enden mbi, nën, ose në arenën globale të letrave. Dallohen menjëherë kumti i shitur, i porositur, i së ardhmes, vetëm i së tashmes, librat që janë lloje frymëmarrjesh, librat-mallra. Letërsia e vërtetë, ajo rrënjorja, ta quajmë, ngjason me një lumë të nëndheshëm floriri a diamanti që zmadhohet e rrjedh ngadalë përtej vështrimit dhe dijenisë sonë dhe s’pyet për kufij, regjime, plane e ndërkryerje njerëzish.
Alda Bardhyli: Keni lidhje me shkrimtarët shqiptarë; si do ta përkufizoje nga jashtë atë çfarë ndodh brenda hapësirës së letërsisë që zhvillohet në Shqipëri?
Ardian-Christian Kyçyku: Po, kam marrëdhënie miqësore me mjaft shkrimtarë të shqipes, ndonëse shumicën i njoh vetëm përmes letërkëmbimit. Është e natyrshme që shkrimtarët të këmbejnë më shumë letër, se sa llafe. Ndërkaq po vjen koha kur të gjithë do të pranojnë se hierarkia e një letërsie nuk vendoset nga njerëzit, nuk vendoset këtu dhe tani, nuk caktohet nga kritika letrare e as nga prania trupore e autorëve në një zonë a diku tjetër. Disa nga të mëdhenjtë e shqipes janë kaherë në varre, por kjo s’i pengon të rriten parreshtur brenda shpirtrave të lexuesve dhe të marrin frymë njëheresh me ta. Ka vend për të gjithë pikërisht ngaqë s’kemi ç’ndajmë. Secili vjen me dhuntitë e veta dhe rri aq sa është e thënë. As në jetë s’ndodh ndryshe. E fakti që pak mbeten–shumë harrohen s’duhet të na detyrojë të përbaltim marrëzisht edhe ata pak çaste të shtrenjtë që i rrëmbejmë, ose që na i fal jeta.
Alda Bardhyli: Sa afër dhe sa larg ndjehesh ndaj zhvillimeve të letërsisë brenda territorit të Shqipërisë? A ekzistojnë ende këto ndarja territoriale, dhe si ndjehesh nga këto përcaktime?
Ardian-Christian Kyçyku: Këto pyetje më kujtojnë kohën kur një jurí letrare qe ndarë më dysh dhe “Triumfi i Proteut” duhej të merrte ose jo një çmim kombëtar. Antarët nuk vendosnin dot nëse libri ishte brenda, apo jashtë metodës së realizmit socialist. Po të dilte se qe “jashtë”, unë duhej të bija brenda, kurse po të ishte “brenda”, unë do të mbetesha jashtë. Përgjigja më e saktë dhe më e ndershme është: “Jam në shqip dhe s’ka nevojë të jem medoemos në një vend apo në një tjetër”. Ka autorë që gjenden anembanë, gjer edhe atje ku s’ta pret mendja, që enden nëpër botë, mbajnë fjalime, korrin çmime e përkthime, por s’janë kaherë në gjuhën e tyre amtare. Është një vetësyrgjynosje për të cilën letërsia ende ka thënë pak. Përcaktimet që përmendni mund të shqetësojnë vetëm atë që lufton për t’u ngritur mbi të tjerët. Dikur mendësia do të stërngopet me epietet e drunjtë të tipit ambasador, më i madhi, më i dashuri, ndërlidhësi, fillrojtësi etj... Mjafton që secili të mund të flasë hapur në emër të librave të vet.
Alda Bardhyli: Në letërsinë tuaj ktheheni shpesh tek e shkuara. Çfarë ka atje që ju ende nuk e keni zbuluar?
Ardian-Christian Kyçyku: Flisni vetëm për librat që më janë botuar, madje për librat që kanë mbërritur në Shqipëri dhe që një mendjengushtësi tashmë e rëndomtë në letrat shqipe nuk i ka ndalur dot të lexohen. Zbulimi, ose, siç thuhet tani në gazetari: zbardhja e së shkuarës, nuk përbën ndonjë synim kryesor në punën time. S’mund t’ia blatoj çastet e krijimit një të shkuare që, pas “zbulimeve”, të dalë tepër e zezë, vrastare, e ndyrë etj, pra krejt e padobishme për letërsinë. Besoj se edhe në marrëdhëniet mes njerëzve duhet të ndodhë e njëjta gjë, përndryshe do ta shfarosim edhe atë pak poezi (jo vetëmashtrim!) që ende gjallon në botë. Sepse sa më thellë të rrëmosh në të kaluarën e dikujt, aq më e papranueshme, aq më jashtë kontrollit tënd të duket, aq më shpejt bien parzmoret e florinjta që etja e lindur e njeriut për ta pranuar e dashur sivëllain ia vesh secilit prej nesh. S’ka ndonjë gjë që nuk e kam zbuluar, por ka mjaft gjëra që ende nuk më janë botuar e lexuar. Dhe ka më shumë gjëra që më janë dukur të padenja për letërsinë... Shumë vetë besojnë sot se e ardhmja është kopja e së shkuarës. Ka njëfarë të vërtete këtu, por duhet shtuar se është një kopje e nëpërkëmbur, e zbehtë, e prishur. Më tërheqin më fort mënyrat se si kopja arrin (ndonjëherë) të ngjizë diçka të re në të shkuarën – dhe kjo mund të shihet edhe si një mrekulli, jo e kundërta.
Alda Bardhyli: Ç’mendoni për kritikën e letërsisë? Sa e keni ndjerë atë në veprën tuaj?
Ardian-Christian Kyçyku: S’janë të paktë ata autorë që, kur ndihen pamjaftueshëm të lavduar, munxosin kritikën. Në përgjithësi kritika e sotme është e varfër, e robëruar dhe nuk i kapërcen përshkrimet, ose njoftimet e akullta, tejet të mbikëqyrura. Mund të vërehet këtu edhe një zonë e rrallë ujdie mes autorëve të rëndomtë (të cilëve kritika e fuqishme dhe e pavarur do t’u nxirrte në shesh zbrazëtitë) dhe autorëve që kanë bërë njëfarë emri (dhe të cilëve risitë e pranuara nga e njëjta kritikë do t’ua mbushnin emrat me pluhur, ose edhe me ndryshk). Prandaj të dyja palët, ndonëse janë në hasmëri të hapur mesveti, nxitin kritikën e flashkët, plot citate të koklavitura e thinja teorish. Them se kritika duhet t’i rijetojë të paktën pjesërisht, me shkrim, copëzat e rralla të një vepre dhe t’i vijë lexuesit, madje edhe autorit, si ndonjë trandje, ose si një pije e zgjedhur e panjohur. Mirpo kjo kërkon përkushtim dhe frymëzim gati njëlloj sa në letërsi.
Nuk mund të pohoj se kritika më ka dhënë ndonjë ndihmë të veçantë, ose ndonjë drejtim ku më presin çudira. Dal shumë shpejt nga ato që shkruaj dhe nuk shquhem për mëshirë ndaj vetes. Ndoshta kjo ndikon padukshëm që, gjatë shkrimit të një libri, të shter një pjesë të madhe përfytyrimesh kritike. Pasi libri del nga shtypi, mangësitë e mundshme i ndjej për ca kohë si kafshime të një ferri që duhet ta shpaguaj kësisoj, ose të një parajse që pó kësisoj e humb pjesërisht.
Alda Bardhyli: Keni tentuar të përktheheni në një gjuhë tjetër përveç rumanishtes? Çfarë duhet të bëjë një shkrimtar që vepra e tij t’i “thyejë” kufijtë gjuhësorë?
Ardian-Christian Kyçyku: Kam pasur mjaft ftesa, premtime dhe ndonjë dëshirë që është zbehur njëherazi me kohën gjithnjë e më të pakët që kam për gjëra të tilla. Mirë është që shkrimtari të mos pandehë se bota mezi po pret kumtin e librave të tij, më saktë: që bota i ka të gjitha aftësitë ta “tretë” kumtin e tij pa e përdhosur. Aq më tepër kur shkruan në gjuhë si shqipja apo edhe rumanishtja. Prandaj, që të mund të thyesh ca kufij gjuhësorë, në radhë të parë duhet që hapësira përtej kufijve të jetë të paktën po aq e përkryer dhe e pasur sa hapësira brenda tyre. Ndodh si në çastet kur një lumë takohet me një det dhe anasjelltas. Fillimisht ujrat në zonën e takimit s’kanë as shijen e detit, as të lumit, as të të dyve bashkë. Më pas krijohet një ujdi mistike, që i kapërcen fuqitë njerëzore. Ai ujë i tretë i përket edhe detit, edhe lumit, por në radhë të parë i përket vetvetes. Nëse KRIPA ka mbetur në thelb “kripë”, gjithçka është në rregull, se kaq mund të bëjë njeriu, pra përkthyesi. Në të kundërt, le të mbajë secili në heshtje kryqin që i është dhënë dhe të “kurohet” me të vërtetën se, po të kishte qënë tjetërkush, do të qe lindur në një tjetër gjuhë amtare.
Alda Bardhyli: Mund të na rrëfeni diçka më tepër për romanin tuaj “Sy...”. Si lindi dhe çfarë është për ty?
Ardian-Christian Kyçyku: Për romanin “Sy” nuk mund të flas veçse me stilin që e kam shkruar. E shkrova tri herë brenda një kohe të shkurtër, gjatë vitit 2003, një nga vitet më të lumtur dhe më të egër të jetës sime të deritanishme. Nuk isha në këtë botë, por pa keqardhjen se do të kthehem sërish mes gëzimesh të thjeshta që shpesh i shpërfillim. Në shënimet e mia titullohej “Malli”. Pastaj “Një fis i lavdishëm e që jep shpirt” (roman i shkruar në rumanisht në vitin 1998) dhe “Sy” u bënë zgjatime, ose degëzime të njëri-tjetrit dhe vetëm dy njërëz kalonin nga njëri roman në tjetrin: Xha Misto Fotografi me aparatin në sup dhe unë (që mbetesha i padukshëm). I ndjeri Misto Cici, bashkëshorti i njërës prej tezeve të tim eti, fotografi i parë i Pogradecit, ishte gjendur një herë përballë meje në dhomëzën buzë liqenit, ku bënte portretet, dhe kishte tërhequr “shtjekëzën” e aparatit. Ka qënë 25 mars 1972, paradite. Mirpo në 2003-shin shkrepja më tingëllonte si krismë pushke. Pata edhe vështirësi jo të vogla shëndetsore, aq sa, jo rrallë, nga dendësia e ngjarjeve, si puna e një personazhit tim, më dukej se do ta harroja njërën nga dy gjuhët e të shkruarit. Si do t’i lexoja pastaj librat e shkruar në gjuhën tjetër?! – e plot ankthe të kësaj natyre... Rruga që përshkoi koka ime e fëminisë qysh nga çasti 1972 për t’u ndalur në ballinën e romanit “Home” që doli nga shtypi para një muaji ishte në njëfarë mënyre edhe rruga që përshkoi vështrimi im tek shkruaja “Sy”-të. Të gjitha hollësitë e tjera i thotë libri.
Alda Bardhyli: Cilat janë sipas jush ato që e shqetësojnë letërsinë sot?
Ardian-Christian Kyçyku: Dhuntia që trajtohet si zeje dhe Libri – si mish për top. Nënlibrat që janë njëheresh kosha të harresës së tyre edhe sikur të bëjnë bujë e të shiten në mijëra kopje. Dëbimi i shkrimtarit nga kodi i punës. Ca vrasin mushkonja, ca ulkonja – e të gjithë duan të dekorohen si me qenë gjahtarë. Maskarallëku i atyre që, për dy aspra, ngrejnë në qiell paçavuret. Zija e atyre që u mbajnë ison. Ligësia e atyre që, me qëllim a pa vetëdije, plagosin talente të reja, duke i thënë gjërat me çerek goje, apo duke heshtur gjoja në emër të një vazhdimësie e baraspeshe misterioze të letërsisë. Vitet e përdhosur në emër të famës së sajuar. Fakti që përmasa prej shkrimtarësh e disave rritet jo nga vepra, por nga numuri dhe helmi i gabimeve apo fajeve që lexuesi detyrohet t’ua falë, sepse “s’kemi të tjerë”. Ngurtësia e qarqeve zyrtare, që vesh smirat me petkun e nëpunësve dhe rrënon me shpërfillje shkrimtarët, të vetmit që kaptojnë kohërat me zërin dhe kujtesën e tyre. Vuajtja e pakuptuar e të rinjve që linden mes hapësirash të demonizuara nga idhujt pa krena. Radha është e gjatë, por mbase gjatësia e kësaj radhe mbush me forcë letërsinë.
Alda Bardhyli: Mund të na flisni pak për revistën letrare që ju drejtoni? Apo diçka më tepër rreth komunitetit letrar shqiptar që ekziston në Rumani?
Ardian-Christian Kyçyku: Haemus-i nuk është mirëfilli një revistë letrare, por një revistë ku botohet letërsi shqipe në shqip, rumanisht a në gjuhë të tjera dhe ku autorët shqiptarë, të cilëve u mbyllen dyert padrejtësisht, mund të botojnë pothuajse sikur ta drejtonin vetë këtë revistë. Komuniteti letrar shqiptar i Rumanisë është i hershëm dhe rri mes tri përmasave të kohës kryesisht falë teksteve dhe pranisë shpirtërore të Lasgushit dhe Mitrushit. Për mua, prania e tyre në Bukuresht ka mbetur e pacënuar. Bota ka të tjera trajta dhe njësi matëse në këto gjëra. Për shembull, vite më parë zbulova se kisha banuar për rreth një javë në kryet e një rruge ku Lasgushi pat jetuar gjatë studimeve. Mbeta i bindur se, në atë çast, mjaftonte të hiqnim nga hapësira mes dy skajeve të rrugës nja tetëdhjetë vjet, - njëlloj sikur të hiqje një lumë për ta vendosur në një tjetër shtrat, - dhe mund të kishim pirë bashkë një kafe. E në atë sasi aq të prekshme, por edhe të pavërtetë kohe, ai qe kthyer në Shqipëri, kish ndërruar jetë pas aq smire zyrtare apo të zyrtarizuar, shtëpitë dhe hijeshia e rrugës bukureshtase ishin bjerrur, unë isha gdhirë në Mërgim, përtej fëminisë dhe rinisë së hershme – dhe prania e Tekstit të shndërruar në Frymë mjaftonte që gjithçka të ishte më e vërtetë në letra se sa në atë që quajmë jetë. Sepse për disa ndodh që Mërgimi të përfshijë brenda jetën, kujtimet etj, jo jeta Mërgimin. Për këtë arsye, në përputhje me ligjet themeltarë të letërsisë, Bukureshti është vetëm njëra nga pikat e një harte gati të pafundme. Këtë hartë secili e sheh dhe e pushton me sytë dhe zemrën që ka. Prandaj në mistikë thuhet: “Mos kërko vend (topos), por mënyrë (tropos)”.
Alda Bardhyli: Lidhjet tuaja me shkrimtarët rumunë, apo edhe të hua,j dhe nëse mund të na tregoni ndonjë detaj nga këto lidhje?
Ardian-Christian Kyçyku: Gjer edhe disa vjet më parë jeta letrare e këtushme ishte tejet e pasur. Më vonë çdo centimetër katror i vetmisë dhe i kohës së secilit u “shtrenjtua”. Marrëdhëniet e mia me autorë të huaj s’kanë ndonjë gjë të pazakontë. Takime shpesh të rastit, ndonjë kafe, letra të rralla. Empatia dhe kthjelltësia si njeri më pengojnë të kem idhuj apo dalldisje poetike. Pas një cilësie të caktuar librash, e humb të drejtën për të qënë hasëm i dikujt, por humb edhe aftësinë për të pasur shumë miq në fushën e letrave. Bota kriset të paktën më dysh, kurse jeta çlirohet (më saktë: çrrethohet) nga hapësira e lëndueshme dhe plot befasi të errëta e të ashtuquajturit fat. Kjo ndarje s’ka asgjë të keqe, përkundrazi. Pas njëfarë kohe mund të ndodhë të jesh aq i lirë, sa të thuash se je rob vetëm i Letërsisë, apo i Shkrimit.
Tiranë – Bukuresht, korrik 2007