"Pushteti duket vetëm kur përdoret keq..."

Bisedë
- botuar së pari në gazetën Iliriapost, Prishtinë -

Ajete Zogaj: Z. Kyçyku ju i takoni një brezi krijuesish që e kanë pasuruar letërsinë me një përbërës qenësor – dimensionin deist. Rrjedhojë e kujt mund të quhet kjo frymë dhe a mund të flitet edhe për një funksion të caktuar a të ri të këtij lloji të letërsisë?

Ardian-Christian Kyçyku: Njëheresh me falenderimin që më ftuat në këtë bisedë, dua t’ju them se për mua deizmi nuk është një rrymë e caktuar letrare, ose shoqërore, që ka lindur dhe varet, si zakonisht, nga mangësitë e rrymave të tjera. Deizmi në letërsi përfaqëson vetë Frymën. Mund të thuhet pa drojë se disa nga shkrimtarët e sotëm të shqipes rilidhin përmes veprës së tyre fillin e këputur dhunshëm të një fryme që solli kulme artistike në vitet ’30 të shekullit të shkuar. Ose: përpiqen të mjekojnë mushkëritë. Për më tepër, çështja e Frymës ka mbetur po aq e thjeshtë sa edhe më parë, ndonëse zënkat varfëruese dhe krenaritë e sëmura përpiqen ta koklavitin. Gjer edhe historia ka shembuj të panumurt: mosbesimi në Zot e bën njeriun gjithnjë e më të shitshëm, ia ul çmimin, duke e mbajtur në një pezullí që mund të emërtohet “ankand mishtor”. Në mungesë të besimit, të gjitha janë dëngla, edhe sikur përkohësisht të krijojnë përshtypjen se po i dhurojnë njeriut liri të pazakonta. Sigurisht, është rraskapitëse t’i sqarosh ata që s’duan të dëgjojnë se besimi në Zot mbetet, sidomos për ne shqiptarët, zgjatimi hyjnor i Besës. Si mund të bindësh dike, për shembull, se vetëm falë besimit çelësat që i ke humbur diku në terr mund t’i gjesh jo vetëm ku i ke humbur, por në radhë të parë atje ku ka dritë?! Është punë thelbi: disa e dinë se rrahjet e zemrës e kanë prejardhjen nga qielli, të tjerët rropaten të dëshmojnë se vijnë nga sahati…

Nuk e kam fort për zemër shumësin akademik dhe nuk mund të flas në emër të një brezi. Në letërsi fuqinë nuk e bën bashkimi, por nderimi ndaj vetmisë dhe “ferrit” prodhimtar të sivëllait. Për sa më përket, përmasa deiste e letërsisë nuk është polemikë apo këmbëngulje për të mrekulluar ndokënd, por një trajtë e mallit për fëmininë, për botën e kahershme në përgjithësi. Por është edhe një dhembje që përsosmëria e asaj bote nuk mund të rikrijohet e të rijetohet më veçse në letër. Pogradeci i viteve ’70-’80, pleqtë e asaj kohe, rrugicat, ndërtesat, muzika prej sferash të epërme që dilte nga krojet dhe dallgët e liqenit, dëborërat dhe ngjyrat mbinjerëzore të stinëve, por sidomos etja që tiparet e veçanta të të tjerëve t’i adhuroje dhe t’i shihje si pasuri të jetës sate e kurrsesi jo si gjëra që duhet t’i zhdukje a t’i shndërroje, rrënjosën brenda meje një mirëkuptim dhe hapje të mirëfilltë ndaj gjithçkaje që s’pranon të ndryhet në kafazin shkëlqimtar të modernes e postmodernes pikërisht ngaqë ruan kufijtë e bekuar të së lashtës. Deri në moshën 12 vjeçare nuk e kisha idenë ç’ishte politika, diktatura, demokracia etj dhe as më mungonin. Iu mbetem mirënjohës prindërve dhe gjyshërve që u kujdesën të shoh vetëm qëniet dhe gjërat e domosdoshme. Njerëzit ishin stërvitur të shkëpusnin nga një e keqe e madhe që u pat rënë kryesh si saç ato pak të mira, të cilat çdo e keqe i shfrytëzon për të zgjatur jetën e vet. Pastaj m’u faneps e përditshmja që ngulmonte të politizonte gjer edhe gjakun. Njëra botë ishte tejet shqiptare, plot hijeshi e mirësi; tjetra - e internacionalizmit proletar. E para e linte Zotin të qetë, që të punonte brenda secilit prej nesh; tjetra rropatej të skaliste njeriun e ri, shembte tempuj e hante koka, derdhte gjak që ta shkruante historinë nga zeroja – të gjitha në emër të së ashtuquajturës barazi, domethënë: ngritja e së rëndomtës në rangun e gjeniales. E ndonëse bota stërgjyshore nuk e pat lindur atë komuniste, por ia kishin ngulur në gji si ndonjë thithlopë kancerogjene, kjo e fundit vërsulej të fshihej në bark të nënës së tjetërkujt. Kështu ndodh gjithmonë: e rremja ngulmon të ketë prindër ata që s’i ka.

Ajete Zogaj: Në kohën e trandjeve të mëdha, jo vetëm në vendet e lindjes, të një përballjeje me thyerje të mëdha, me situata traumatike dhe vakuume ekzistenciale, letërsia në përgjithësi dhe lloji që e krijon brezi juaj i shkrimtarëve në veçanti, sa mund të luajë rolin e njëfarë llogoterapie (sipas Viktor Franklit) në përmbushjen e kuptimit të jetës?

Ardian-Christian Kyçyku: Njeriu ngutet të kursejë kohë dhe pastaj çmeritet se si jeta është kaq e shkurtër. Duke kursyer, ai, në fakt, nuk fiton kohë, por ha kohën e vet dhe vërtitet si ai guri i shahut që për kuti të zeza ka hijen e vet, jo kutitë e vërteta. Ai thurr plane sikur do të jetonte të paktën treqind vjet. Prandaj lufton të mos pranojë, nëse është e mundur, asnjë mendim, bindje a trajtë besimi të tjetrit. Po si mund të jesh i ndryshëm nga dikush kur nuk pranon veçse mendimet dhe trajtat e tua? Si mund të kesh jetë të gjatë, kur ti e hirnos atë jetë duke u stërmunduar të ndryshosh të tjerët, përfshi të vdekurit? Në kohën e studimeve, mendësia e realizmit socialist synonte të ndreqte botën. Truri i të rinjve duhej të merrte përmasat e ushqimit shpirtëror që u jepej me forcë. Duhej të përgatiteshim t’u mbanim ison mallkimeve ndaj reaksionarëve të mëdhenj si Dostojevski, Prusti, Kamyja, Fishta, Konica etj dhe të zvarrisnim drejt qelive të hetuesisë apo edhe drejt murit të pushkatimit ata që mendonin ndryshe. Sipas profesorëve të asaj kohe, shkrimtarët e paudhë hidhnin nga një pikëzë helmi ideologjik në çdo dy-tri faqe. Pas një vëllimi, pa e ndjerë, gdhiheshe i helmuar. Prandaj s’duheshin lexuar. Mund të duket çudi, por pikës së helmit nuk i bëhet ballë lehtë as kur kupton cili është helmi i vërtetë. Librat e të munxosurve ndaloheshin. Për fat, ndodhi që të mundja të lexoja fshehurazi disa syresh dhe të më hapej para sysh një kuptim edhe më i gjerë i jetës. Librat ishin shqipëruar dhe qenë botuar në Kosovë. Ishte një tërmet që më bindi se çakërri vërtet është mbret në vendin e të verbërve, por as drita e syve të tij s’para e ka të gjatë po nuk lëvizi. E unë lëviza që të shpëtoja në fillim dritën dhe fjalët e mia. Me përjashtim të romanit «Mortët», librat që shkrova në atë kohë ende nuk e kanë parë dritën e botimit. Kurse çështja e fatit të çakërrit mbeti e njëjtë, megjithëse ndërkohë ndodhën kaq shembje e ndryshime. E nëse nevoja e dikujt për të mos humbur dritën e vet është jetike, ai ka për të gjetur gjithmonë letërsi që t’i zgjasë dritën dhe t’i pastrojë fjalët e brendshme…

Ajete Zogaj: Edhe përkundër kësaj nevoje a domosdoshmërie, është një konstatim i përgjithshëm se ka edhe një krizë të leximit, veçmas në botën shqiptare. Pse ndodh ky korrespondim i pamjaftueshëm ndërmjet autorit e lexuesit? A do të duhej të lexohej (e mbase edhe të shkruhej) vetëm për kënaqësi e kulturë apo edhe për nevoja të tjera (jo) vetëm intelektuale?

Ardian-Christian Kyçyku: Ka një rënie të numurit të lexuesve në gjithë botën, jo vetëm në shqip. Kjo është e pashmangshme për kohërat kur prirja dhe aftësia për ta ndarë vuajtjen me të afërmin, i ndan të ftuarit nga të zgjedhurit. Globalizimi nënkupton edhe shumimin e njerëzve që mendojnë gati njëlloj, prandaj edhe thuhet se kur shumë koka mendojnë njëlloj, ato nuk mendojnë shumë. Nga i njëjti kah mund të këqyret edhe numuri jashtëzakonisht i madh i lexuesve në epokën e realizmit socialist. Lexohej shumë, por tani del se lexohej kryesisht kot, në një marramendje dëshpërimi e vetëhelmimi që vazhdojmë t’i paguajmë të paktën me rinitë tona. Vendin e idhujve të asaj kohe e kanë zënë idhuj ndërkombëtarë, që prodhojnë me shumicë letërsi të dorës së dytë, por që mbështetet nga një marketing e mediatizim çarmatosës. Ndoshta është pak patetike të besojmë se letërsia shëron shpirtra, por ajo padyshim zgjeron vështrimin njerëzor dhe vonon vdekjen e shpirtrave. Ose lehtëson kalimin e tyre nga një përmasë e realitetit në të tjerat. Nga kjo pikëpamje, roli dhe fuqia e letërsisë varen kryekëput nga dialogu mes shkrimtarit dhe lexuesit të panjohur që përjeton një kalvar të ngjashëm, jo rrallë binjak, me autorin. Ky dialog ndonjëherë mund të jetë terapeutik, por në parim mbetet miqësim i shkallëzuar, ose me lexim të parë, i dy botëve që e kërkojnë njëra-tjetrën mes kaosit. Pas rigjetjes, marrëdhënia mes tyre duhet të ruajë kthjelltinë, sepse letërsia nuk është tregti, ku klienti ynë është zoti ynë. Lexuesi im duhet të jetë njeri krejtësisht i lirë dhe, po të mos i pëlqejnë ato që shkruaj, le të lexojë çfarë të dojë, ose le t’i futet të shkruarës. Lexuesit janë pakësuar ngaqë nuk duan ta shquajnë shpirtin nga stomaku a nga gjëra të tjera më të poshtme. Një pjesë e mediave i ndihmojnë t’i shohin të gjitha me sy të huajsuar.

Ajete Zogaj: Në këtë katrahurë të shndërrimeve shoqërore në botën shqiptare, ju keni sjellë një prodhimtari të pasur letrare (si tregimtar, novelist, romancier, dramaturg, eseist etj) të barasvlershme me vlerat etike e estetike. Ku e gjeni shtytjen a motivimin dhe mbështetjen për një krijimtari aq të pasur?

Ardian-Christian Kyçyku: Katrahura e sotme të kujton shprehjen e kinezit të mençur: «Fundi i ditës është afër kur njerëzit e vegjël lëshojnë hije të mëdha» - e kjo mund të zbërthehet në mjaft mënyra. Jo vetëm në botën shqiptare sundon kaosi dhe jo vetëm vlerat tona tiranizohen nga mjegulla e mëdyshjeve. Mirpo kaosi sundon vetëm mbi të dukshmet, sepse në këto kushte zgjohet e vepron me fuqi njëri nga ligjet themeltarë të letërsisë. Letërsia ushqehet pikërisht me kaos, me thërrime e copëra të mëdha absurdi, himerash, grotesku, dramash e tragjedish që njeriu s’është në gjendje t’i përfytyrojë ashtu siç arrin ta bëjë jeta. Letërsia, veçanërisht në zonën tonë, i ngjason atij detarit që është gëlltitur apo është kredhur në barkun e një përbindëshi dhe që, për të mbijetuar e për të mos u tjetërsuar, nis të ushqehet me rropullitë e përbindëshit. Koha ka dëshmuar se përbindëshi ka kujtesë dritëshkurtër dhe nuk di kë mban në bark. Ai nuk e vjell dot shkatërruesin e vet dhe as nuk është aq i fortë sa të vrasë veten për të vrarë njëherazi edhe ngrënësin e vet.

Njëra nga shtytjet e shkrimeve të mia është se nuk besoj që rrahjet e zemrës vijnë nga sahati. Mbështetja kryesore është puna dhe flijimet që më kanë mbrojtur qysh në fëmini, - fillimisht flijimet e përditshme të prindërve që lanë shtëpi e katandi për të mos më lënë vetëm as në mërgim; durimi dhe mirëkuptimi i të afërmve dhe miqve të vjetër e të rinj, të humbur a të rigjetur, - e sidomos mirënjohja e thellë ndaj Kosovës që më ka botuar deri më tash kaq libra. Arritjet janë të pamundura me flijimin e një njeriu të vetëm.

Ajete Zogaj: Me qëllim që të ndahet, siç thuhet, shapi nga sheqeri, çka do të duhej bërë që në shoqërinë shqiptare vlerat serioze letrare ta marrin primatin?

Ardian-Christian Kyçyku: Varet se si e sheh secili prej nesh këtë gjendje. Ngaqë rëndom besojmë se pushteti i vërtetë është atje ku duket, në këtë periudhë gjërat na shfaqen si të pashpresa. Nuk e pranoj dot. Siç thuhet me të drejtë, pushteti duket vetëm kur përdoret keq. Por kaq pushtet i dukshëm sa na rrethon dhe pandeh se po mbrujt fatet tona, të shqipes, të letërsisë etj s’duhet të na i errë zemrën sa të mos shohim se kryet e vendit kanë mbetur dhe do të mbeten pronë e patjetërsueshme e vlerave. Është vetëm çështje kohe – dhe ndonjë ngut të veçantë s’kemi. Orët dhe vitet duken mëse të çmuara dhe zgjojnë shtylysh lakmish e hasmërísh vetëm kur i mendojmë sikur të qënkëshin vetëm tonat. Po t’i shohim pak më gjerë, thjesht, ashtu siç i sheh populli, vitet kalojnë shpejt… Prandaj mundohem të gjej dhe të bëj ato që duhen bërë brenda librave të mi deri në çastin kur i dorëzoj për shtyp.

Ajete Zogaj: Edhe çka do të duhej bërë me qëllim që të njihet letërsia shqipe edhe në gjuhë të tjera? Sipas jush, edhe cilët autorë do të duhej të përktheheshin në gjuhët e mëdha botërore?

Ardian-Christian Kyçyku: Shkrirja e disa kufijve dhe rënia aq e diskutueshme e komunizmit u shoqërua nga ideja se tokat do të bashkohen, por kultura do të na shquajë nga njëri-tjetri. Bashkimi tokësor pra, do të pasuronte shkëlqimin kulturor. Mirpo nëse shpirti i një kombi rrënohet dalngadalë nga politika, vjen një çast kur shanset që ky komb të arrijë maja kulturore pakësohen. Historikisht ne kemi pasur pak miq, të cilët, ca falë numurit të pakët, ca falë halleve, i kemi shenjtëruar. Anashkalojmë synimet jashtëletrare dhe mangësitë e tyre të natyrshme, duke harruar se një pjesë e këtyre miqve mbase do të kishin qenë askushë po të mos qenë marrë me përhapjen e kulturës sonë jashtë kufijve. Për fat të keq a të mirë, pritjet e mjaft artistëve të mirëfilltë shqiptarë u zhgënjyen. Çlirimi i fjalës nuk u pasua nga përkthimi i saj aq sa duhet. Disa prej «agjentëve» të shqipes u sollën si puna e atyre fatzinjve që duruan vite burgu për hir të një ideje e që pastaj mbështetën pó atë ide vetëm për të mos mohuar qëndresën, vuajtjen, jetët e tyre, ndonëse ideja qe kthyer nga shpëtimtare në shkatërrimtare. Vetëm se në rastin e tyre nuk bëhej fjalë për therrorizëm. Edhe ata janë njerëz, kanë planet dhe kufizimet e tyre. Kjo e përforcon të vërtetën se askush s’fiton përjetë të drejtën të luajë symbyllas me përkushtimin tonë dhe të bëjë diplomaci në lëkurë të librave tanë. Është më e drejtë që pyetja të mos shtrohet më se «edhe cilët autorë duhen përkthyer», por se «edhe cilët do të përkthejnë nga shqipja?». Me sa duket, atë që s’e bëri dot dashamirësia, nuhatja e përpiktë letrare, ndershmëria dhe mençuria, do ta bëjë ndaj tiranisë klanore biologjia. Përkthimi në një gjuhë tjetër nuk është fletëleje për Parajsë. Kush mund të thotë se Lasgushi, Naimi, Konica, Kuteli, Pashku, Camaj janë më pak viganë dhe nuk ndodhen në Parajsë vetëm ngaqë nuk janë përkthyer sa duhet?! Cilat janë gjuhët e mëdha botërore? Sa na nevojitet një gjuhë e madhe me lexues të vegjël dhe sa duhet të bëjmë për një gjuhë të vogël me lexues ende të parobotizuar? Do të ishte e padrejtë që këto të tingëllonin si përçartje të një mllefi vetjak, sepse janë çështje që mbushin me dëshpërim shumë shkrimtarë të lindur në Lindje. S’kemi pse të mësojmë di- e triplomacinë në dëm të artit dhe të karakterit vetëm se filan miku të madh a të mesëm nuk po i vjen për mbarë të përkthejë njërin a tjetrin. Si ta ketë punën! S’jam kritizer, por as arsye për t’u magjepsur e për të shenjtëruar s’kam. Mbahem në shprehjen biblike se “Po heshtën këta, gurët do të bërtasin!» dhe përvoja më ka bindur të kem besim jo aq tek ata që na duan dhe dinë shqipen, por tek shqiptarët që dinë dhe përsosin gjuhët e huaja të kulturave ku jetojnë. Vetëm kështu Fryma e vërtetë e letërsisë shqipe do të rigjejë vetveten në Evropë e më gjerë. E si rrjedhojë e natyrshme e kësaj do të shfaqet edhe një program afatgjatë kushtuar njohjes ndërkombëtare, bashkë me njerëzit e paanshëm që do ta venë në jetë.

Ajete Zogaj: Revista evropiane “HÆMUS”, që botohet në Bukuresht, çfarë mbështetje gëzon aktualisht, me qëllim që ta kryejë funksionin e vet kulturor për të cilin botohet? Bashkë me babain tuaj, akademikun Kopi Kyçyku keni themeluar edhe shoqërinë kulturore në Bukuresht. A mund të thoni se cili është funksioni dhe pikësynimi i saj?

Ardian-Christian Kyçyku: Po të thoja se Revistën Haemus në thelb e mbështet vetë Zoti, ndonjëri mund të qeshte nën buzë. Prandaj, meqë nuk e kam zakon të ndërpres as edhe nënqeshjet, po them “Vetë Zoti!”. Pas Tij janë shumë miq e dashamirë, të cilët, pa bujë, kanë ndihmuar e ndihmojnë me sa munden. Ndodh mrekullia e shumimit të gjërave që bëhen me gjithë shpirt. Sa i përket Shoqërisë Kulturore Shqiptare Haemus, padyshim nuk është fjala për ndonjë klan e as për ndonjë kafene. Historia e shqiptarëve të Rumanisë duhet rishkruar, qoftë edhe për ta njohur më mirë vetveten. Me atë rast do t’i gjendet rrënja edhe mllefit absurd, smirave dhe çikërrimave që shpërthyen veçanërisht në këta pesëmbëdhjetë vjet. Pikësynimi kryesor i Shoqërisë Haemus është puna që sjell paqen dhe anasjelltas. Deri tani, siç mund të kuptohet, puna ka qenë e mbështjellë me shumë thashetheme, mosbesim e memecllëk diplomatik. S’para i mban mend njeri dhe ne s’kemi kohë t’i kujtojmë. Mjerisht, në diasporë ende ka njëfarë pushteti paragjykimi sipas të cilit ai që bën diçka të veçantë o është i shitur, o nuk është patriot sa duhet. Pas dyzet vjetësh propagandë, shumë nga banorët e Shqipërisë së dikurshme, ndonëse kishin të afërm jashtë kufijve e trojeve, i shihnin mërgimtarët jo vetëm si ca pasunarë që s’donin t’ia dinin për hallet tona, por edhe si ca mishërime të mallkimit. Mërgimtarët ishin shumica “tradhtarë, hafije, ziliqarë ndaj arritjeve komuniste, bukëshkalë, diversantë, komplotistë” etj. Me epitete të ngjashëm u damkosëm edhe ne, mërgimtarët e tanishëm, nga disa bashkëkombas që e pandehin mërgimin si çiflig të trashëguar nga të parët… Prandaj u sollën ndaj nesh sikur të mos ekzistonim. Mbështeteshin e trymbetoheshin gjithmonë individët e flashkët, ose të rëndomtë, që s’linin gjë pas, por që sidomos nuk rrezikonin rehatinë e askujt. Ecej pas logjikës “S’kemi të tjerë, prandaj…” Mbase ishte një mënyrë e tërthortë për të bekuar vdekjet e mijra shqiptarëve që i kanë eshtrat jashtë. Në këtë gjendje, ne i binte të ishim ata që s’janë, gjë që po del gjithnjë e më e pavërtetë (...)

Bukuresht-Prishtinë, tetor 2006