Sikur bota të mungonte…

Lasgush Poradecit
në 20-vjetorin e Kthimit
Bukuresht, 12 nëntor 2007

Gjuha amtare e poetit ka një qarkullim aq të ngushtë, saqë jo pak vetë e pandehin dhe e shpallin të vdekur, ndërsa ajo i mban peng shumë nga bijtë e saj viganë, duke mbetur vetëm e lashtë dhe “e pamëshirshme” si vetë Përkryerja. Sa më mirë ta shkruash, aq më gjatë do të qëndrosh i mbyllur në të. Kjo gjuhë i ngjan një nëne e cila parapëlqen ta mbajë foshnjën në bark, që të mos ia shqyejë bota.

Varrosja për së vdekuri

Varrimi i Poradecit u zhvillua në më të rëndomtin mjedis plot gafa e situata të pakëndshme, tipike në të gjithë regjimet ku vrasja dhe shkatërrimi zenë vendin e vdekjes natyrore, derisa arrijnë ta shndrrojnë këtë të fundit gati në një vepër arti. Telefonatat u lidhën zinxhir gjatë gjithë ditës e natës: zyrtarët shqiptarë nuk vendosnin dot nëse Poradeci duhej varrosur me qivur ngjyrë blu, - si të gjithë njerëzit tanë dhe intelektualët e riedukuar, - apo me qivur të kuq: privilegj i luftëtarëve për ngadhnjimin e komunizmit. Pa qënë i vetmi paradoks i kësaj jete, e kuqja (që synohej njëheresh nga dashuria, e cila pat humbur një nga Kalorësit e saj më të hijshëm) dhe nga komunizmi (që mund të fitonte, në ditën e vdekjes, një idhtar, të cilit nuk ia kish dhënë të drejtën e zgjedhjes gjatë jetës), mbeti në anën e komunizmit, dhe Lasgush Poradeci u vendos në një arkivol ngjyrë blu, u rrethua me lule e kurora, dhe u ruajt nga të dy anët prej shkrimtarësh të realizmit socialist, me shirita të zinj në krah.

Pjesa tjetër e varrimit, sikurse fati i poetit në faqet e kritikës zyrtare, u udhëhoq po prej tyre. Në fakt, nuk kishin humbur pak. Drejt cilit do ta drejtonin ata tani e tutje atë heshtjen e sëmurë, rrënuese, e të mos merrnin asnjë përgjigje të të njëjtit lloj harbutllëku?! Cili mund të ishte tash e mbrapa aq elegant, i qetë ndaj makthit të tyre për t’i dëshmuar oreçast Lexuesit se ai nuk gjallon më, ka vdekur me kohë, njëheresh me poezitë e rinisë dhe me dashuritë e asaj kohe?! Kushedi sa u duhej të prisnin derisa toka shqiptare t’iu bënte dhuratë një tjetër të gjallë kaq të çmuar. Se vërtet komunizmi ishte i pavdekshëm, por ata ishin të vdekshëm. Matanë nuk i priste asnjë jetë tjetër, asnjë botë tjetër, prandaj asnjëri syresh s’mund të pranonte të humbte një fat të tillë: shkatërrimin e një poeti të lindur. Shkatërrimin e përditshëm, të ngadaltë, të vënë në jetë me më të mbrapshtin sadizëm stërgjyshor. E kanë varrosur aq herë me mend, sa tani s’janë më në gjendje ta varrosin nën tokë. Se cila është toka ku mund të varroset Poradeci?!

Në mungesë të një Mesie, shqiptarët janë përpjekur prore ta ngjizin atë gjysma në tokë / gjysma në qiell, në Yjor, në shpirtin e tyre, me copra nga hyjtë e letërsisë. Por asnjëri nuk pat ofruar një copë kaq të madhe, thelbësore dhe të shenjtëruar sa Lasgush Poradeci. Legjenda e tij ngrihet mbi një sërë shtresash e hollësish tronditëse. Poradeci nuk ka vdekur i ri, nuk ka vrarë veten, nuk është mposhtur nga politika. Goja e tij nuk ka zënë myk nëpër intervista, nëpër sherre mbledhjesh, nëpër spiunime apo helmim brezash shkrimtarësh a lexuesish. Poradeci është par excellence jo vetëm një këngëtor finosh i qiejve të lartë (nga ku s’e rrëzojnë dot as mëkatet më ulëritëse të fjalës së përdhosur nga të tjerët), por edhe shkencëtar. Ka një doktoratë të fituar jashtë shtetit, njeh me rrënjë disa gjuhë të huaja, është shqipërues i pazakontë, por mbi të gjitha është mistik. Teksa shumica e korifejve të shqipes vdesin në mërgim, Poradeci kthehet. E di se kthehet në njëfarë ferri, por atij nuk i shkon për shtat parajsa e huaj. Poradeci është njëri nga lirikët e mëdhenj të Evropës, por detyrohet të punojë si përkthyes me normë. Poradeci është njëri nga lirikët e mëdhenj të shekullit, por pak vetë e njohin përtej kufijve të shqipes. Ama atij nuk i bëhet vonë, sepse nuk ka shkruar që të përkthehet, po që të mos harrohet. Do të harrohet edhe ai njëherë, por vetëm në u harroftë gjuha shqipe!

Pas gjithë këtyre, mund të pranohet me plot gojën pandehma tashmë e njohur në mendësinë ballkanase dhe pikërisht: nëse etja jonë për të shtënë në dorë majat e shpirtit (apo të thellësive), nëse vesi stërgjyshor për ta dashur të afërmin vetëm pasi vdes dhe nëse nevoja për të shpëtuar nëpërmjet shkrimit nga hidhërimi i dështimeve do të ish dashur të mishëroheshin në një trup e në një jetë të vetme njeriu, do të duhej t’i quanim Llazar Gusho dhe t’i njihnim nën pseudonimin Lasgush Poradeci.

Në bark të nënës s’mund të kthehem më…

Letërsia shqiptare është mbase e vetmja në botë, ku nuk e ka vrarë veten asnjë poet. Pa cinizëm, madje me një ndjenjë krenarie të racës, ndoshta për t’i shtuar një gur kullës fetare krejt të veçantë të shqiptarëve, Poradeci thoshte se: “E vret veten gjermani, e vret rusi, e vret anglezi dhe italiani; shqiptari - jo! Ngordh e s’e vret!”. Vend për ndonjë poet të vetëvrarë metaforikisht, sikurse në të gjitha letërsitë e tjera, ka pasur dhe ka ende. Kurse në letrat shqipe, ku nuk ke ku hedh majën e penës, - aq i ngucur është ajri nga muzat, - i pari poet të cilin ngulmuan ta vetëvrisnin trupërisht e metaforikisht duke veshur smirën me heshtje, shpërfillje zyrtare dhe parime ideologjike, ka qënë Lasgush Poradeci.

I kryqëzuar mes dy heshtjeve, dy mërgimeve, dy jetëve krejt të ndryshme, i huaj në vendin e vet dhe i panjohur në vendin e huaj, Poradeci zgjedh përfundimisht mërgimin në Metafizikë, në oazin lindës të gjuhës amtare, në ligjërimin poetik burimor, ku koha tokësore, - ajo që e cfilit më egër se sëmundjet, më hidhur se humbja e të dashurave, më poshtërsisht se varfëria e skajshme, më tradhtisht se heshtja zyrtare e vendit të vet, - nuk ndahet në të shkuar, të tashme, të ardhme, por rrjedh e njësuar në Shpirt. Prandaj Poradeci jo rrallë ka përshtypjen se koha nuk ndodhet jashtë nesh, por vetëm ne gjendemi brenda saj, dhe vdekja, ose mërgimi në Shpirt, arrijnë të na nxjerrin nga koha, pra të na dhurojnë (të na shartojnë me) pjesën tjetër të qënies sonë, me atë që ka mbetur njëfarësoj peng në Yjor fill pas daljes sonë nga barku i nënës. (…).

Në të ritë e viteve të tij, kur fati e frynte zall më zall, sikur të qe i tëri frymë, Poeti i ardhshëm e sheh mërgimin si dënim, nuk e kupton se tashmë ka rënë në rrjetën e Poezisë së zgjedhur botërore dhe mundohet të zhbirojë, si shumica e mërgimtarëve anonimë, shkaqet e këtij ndëshkimi. Në lashtësi ndëshkimi me syrgjyn, udhëtimi drejt një tempulli, u jepej vrasësve, me të cilët këshilli i pleqve nuk ndynte shpatën dhe litarin. Nëse mbërrinin gjallë në një tempull të largët, më këmbë, duke u shpëtuar urisë së shtazëve me dy a më shumë këmbë, urisë së urisë, pabesisë së fatit etj, kjo dëshmonte se Zoti i kish falur. Më vonë, në syrgjyn dërgoheshin poetët, ose kundërshtarët politikë, që t’u humbte gjurma dhe emri nëpër skërkat e shkretuara apo përfund stomakut të egërsirave. Poetët, mes të cilëve Ovidi, Dantja dhe Hygoi, patën përshkuar, në fakt, një udhë të brendshme: që nga tempulli i tyre shpirtëror drejt Vetvetes, me ndërmjetësinë e një a më shumë tokave të huaja. Nuhatet lehtë se çdo mërgim ka në themel një faj, një mëkat, me prejardhje nga kjo apo nga ajo botë, ose nga thelbi i qënies që do të përballë mërgimin. Por Lasgushi nuk ishte veçse një i mitur dhe nuk pat bërë kurrgjë të keqe, ndaj askujt. Nuk e pati të vështirë të besonte se ky ndëshkim kishte prejardhje hyjnore. Dhe iu deshën disa vjet derisa të arrinte të besonte se ky ndëshkim ishte bekimi më i madh i jetës së tij.

Fëmija Llazar Gusho e kapërcen vetëtimthi moshën e vet trupore, shmang tiraninë e identitetit të përkohshëm dhe është në gjendje të mirëkuptohet përsosmërisht me secilin prej shqiptarëve të shekujve të shkuar, me hijet e tyre të tejdukshme, me fjalët e thëna, të menduara, të kënduara, të dëgjuara apo të pathëna prej tyre në epoka të tjera, madje edhe me njeriun që mbarti drejt shqipes zjarrin drithërues të ilirishtes.

Ai fillon të shkruajë pikërisht kur s’ka me kë të flasë. Gjuha e tij është shndërruar brenda natës në ligjërim poetik, është mbyllur ndaj së përditshmes, si një bark nëne, teksa të gjallët nuk e kuptojnë. Ai nis të shkruajë që të dëgjohet e të dëgjojë vetveten brenda shpirtit të vet prej fëmije dhe prej një vetmie të pamatë, kozmike, në të cilën vetëm Zoti ia di shqipen. Vetmia e Poradecit është një tjetër përmasë e heshtjes së tij, një përmasë e hyjnores brenda tij. Saherë hesht, duhet kuptuar se po kuvendon me Zotin, në gjuhën që vetëm ata të dy e dinë.

Ftesë në dijen e epërme

Gjithësia poetike e Poradecit është një tendosje e pafundme pagjumësie, vigjëlimi, njëfarë energjie e pakrijuar, në të cilën gjithçka shndërrohet, ndryshon pamje, kah, shprehi, kuptim, ndërsa maja e çdo mençurie nuk është veçse një tjetër gjendje-shprehi e Dashurisë. Secili lindet i vetëm, për t’u varrosur i vetëm. Kjo vetmi përfaqëson hullinë e hapur mes një vdekjeje të rëndomtë dhe një të natyrshmeje, dhe vdekje më të natyrshme për qënien krijuese se sa vdekja që le pas një vazhdë të ndritur, - në kujtim të njerëzve e ndoshta edhe të vetë Qiellit, - nuk ka.

Amëshimi vendos kushtet e veta; kësisoj, mes Krijuesit dhe krijesës, - qoftë kjo edhe një krijesë që krijon, - pakti nuk i ngjan një tregtie, një ujdie, por është thjesht kthimi i natyrës plangprishëse në Natyrë. Poradeci i mposht kufijtë frymëzënës të kohës së muzgët bodleriane. Muzgu i Poradecit është ai muzg i përhershëm, i falur nga Zoti: një hap në jetën e ditës, pjellor për njësimet e pashprehshme, të shenjta, pjellor për shkrirjen e një qënieje me tjetrën, përtej mureve të kohës, të trupit, të hapësirës. Vetë gjeni(a) i (e) Poradecit e lind/in atë mahnitje të pambaruar, atë dehje, atë ndjesi të epërme prej njeriu përjetësisht të falur - përjetësisht të sunduar nga lumturitë e thjeshta apo disi më të ndërlikuara: perla të shpirtit ballkanas, të cilit shumë i janë falur, se shumë ka dashuruar. Poradeci mbetet, pra, tmerrisht i lumtur dhe lumturisht i tmerruar, ndërsa tmerri dhe lumturia mbi e nënvendosen si dy përmasa-kyçe të qënies poetike të shajnitur nga fshehtësitë e vetëqënies.

Në një çast të caktuar, - vendimtar, - rituali përmbushet: Poeti flet me gojën e hyjnores, dhe anasjelltas. Përkryhet vetë Heshtja e Ekzistencës dhe e Universit. Është një kryqëzim mes Zotit dhe poetit, dhe njerëzve u mbetet të mbijetojnë vetëm duke pirë nga gjaku i rifitimit të shpirtit.

Ai s’ishte veçse një perandor

Në shekullin e hekurt as diktatorët nuk mbetën të papërsëritshëm. Barbaria e tyre, me shkuesinë e demagogjive bajalldisëse, bëri të mundur që shpërfillja jonë të rritej përtej çdo kufiri dhe t’i ngujonte në klishé, domethënë t’i zbuste sadopak, t’i bënte më të pranueshme, jetët e këtyre shtazëve me fytyrë njeriu. A mund të thuhet, vallë, se u rrekën të kapërcenin çdo përfytyrim të përgjakur vetëm për t’ua kaluar mjeshtërve të tyre të lashtë dhe për të flakur nga Udha në paudhësi sa më shumë qënie të vakëta?! A mund të arrihet në hamendjen se paranoja e tyre e përbindshme ishte një shprehje e hakmarrjes së disa geneve njerëzorë ndaj rënies së krijesës njerëzore në përgjithësi, njëfarë vetëvrasjeje në tufë, e përmbushur në mënyrë okulte?! Sidoqoftë, një gjë mund të thuhet me siguri: jo historia i pranoi diktatorët, por mospërfillja jonë. Mbyllja jonë në vetvete, përgjumja jonë, përqëndrimi i qënies sonë në çikërrima apo në ëndrra megalomane, qesharake, të mbështetura vetëm në pafuqinë tonë për ta mundur fatin si mbinjerëz.

Ardhja e komunistëve në fuqi e bind Poradecin se intelektualët shqiptarë që ishin formuar jashtë, ose brenda vendit mes dy luftrave botërore dhe që e patën pirë kupën sokratiane jashtë shtetit, ishin kthyer në atdhe si besimtari në kudhrën e flijimit, por nuk mundnin e mbase nuk donin të iknin, pavarësisht se për kë dhe sa vlerë do të kishte flijimi i tyre. Ata thua se janë dënuar të vuajnë në Shqipërinë e vogël për të mirën e ardhshme të Evropës së madhe.

Në mbi dyzet lirie të pakët e vazhdimisht të kërcënuar, me peshën e mallit të papërmbushur për të udhëtuar qoftë edhe një ditë jashtë shtetit, duke mbajtur barrën e heshtjes, me të cilën dështakët rropaten ta mbajnë mbuluar si në një varrim për së gjalli, Poradeci mbetej poeti lindor që kish më tepër të drejtë të ndjente ndaj diktatorit të vendit të vet atë që tronditshëm ndjeu Ovidi kur tha:

- Unë jam Poeti, ai s’është veçse një perandor!**

I shtënë në dorë përkohësisht nga një shpirt rrënues, populli shqiptar, duke bërë ç’thotë Partia dhe duke dashur vetëm ç’ka don të bëjë Partia, në atë gjysmëshekull përjeton një nga periudhat më të rënda të lajthitjes së vet, i bindur se, në fakt, kish kapur qiellin me dorë. Intelektualët e shquar të vendit mënjanohen, vriten, ose poshtërohen deri në dorëheqje nga shpirti. Etja për pushtet të pakufishëm e shtyn Hoxhën të ruajë në hije pushtetin e kufizuar, të mbikëqyrur, të disa klaneve të ish pasunarëve shqiptarë, dhe të kryejë, më anë tjetër, një lloj spastrimi racor. Prejardhja jo krejt e fisme e bind Hoxhën të shfrytëzojë idenë e vllazërimit në bazë të idealit dhe utopisë, jo të gjakut. Diletanti i pagdhendur, analfabeti, dështaku dhe ameba që merr trajtën e dorës që e shtrydh, ia zenë vendin intelektualit të ndershëm dhe ëndërrimtar, ndërkohë që shumica ka të drejtë edhe atëhere kur gabon, se jo më kot i thonë shumicë. Për më tepër: shumica nuk mund të lajthitë, sepse një grumbull kokash mendojnë shumë më mirë se sa një apo disa koka të veçanta. Batakçinj dhe të mashtruar të çdo lloji bëhen njësh me ngadhnjimin e shumicës. Ai që s’ka mundur të bëhet poet, thërret në ndihmë Muzën e Politikës. Të pagëzuar nga Poradeci thjesht Tyrymbetat dhe Nimfat e Partisë, këta poetucë të shumicës injorante nuk dinë ç’është mëshira. Ka ardhur dita e tyre. Dhe ata janë të pashpirt, sepse koha e tyre nuk do të zgjatë pa fund. Ajo do të kalojë shpejt, bashkë me lavdinë e tyre të rreme, me të ngrënat, me të pirat e me orgjitë. Nuhatja e tyre prej diletantësh i shtyn nga pas që të kapin ç’të mundin, pa u dalë dore asnjë kënaqësi sado e vogël qoftë, sepse një rast si ky nuk ka për të ardhur shpejt. Të lindur mes dy anonimatesh, sajues vargjesh dhe viktimash, dynden mbi arenën edhe ashtu jo pak të mallkuar të letrave shqipe, që të bëjnë spastrim. Ai që s’u mban ison, të zhduket. Ai që nuk këndon njëlloj si ata, aq njëlloj sa të mos shquhen as në Gjyqin e Mbramë, duhet të arrijë menjëherë në atë gjyq.

Kushedi kur do të dalin ata edhe nje herë në sipërfaqen e jetës për të fituar rrufeshëm, sa hap e mbyll sytë, një emër në Panteonin e poezisë?!

E jashtëzakonshmja e fatit të Poradecit nuk mund të jepet përveçse hamendësisht dhe me ndihmën e ezoterizmit. Besoj se është fjala për një këmbim të përkohshëm qëniesh. Në mjedisin parajsor të qytetit të Pogradecit, kur vjen për pushime, Diktatori ndihet më i përkryer, më pak i cfilitur nga mikrobi i përsosmërisë, dhe bindet se bukuritë e natyrës, ashtu si pothuajse të gjitha mrekullitë e tjera të kësaj bote, janë vepra të tij madhore. Lasgushi, vetmitar dhe i pafuqishëm për ta mbrojtur qytetin e lindjes nga prania e përvitshme e Bishës, ndjehet i revoltuar dhe i tunduar nga të gjitha përjetimet e mundshme të një diktatori. Enver Hoxha bëhet kësisoj një diktator i ngujuar në kullën e poezisë së pastër, ndërsa Poradeci - një poet i mbyllur në botën e diktaturës së mirëfilltë. Ajo që ka njëri i nevojitet tjetrit, por i mungon. Dhe anasjelltas. Këtij përkëmbimi të çuditshëm dhe të pavullnetshëm qëniesh, i shtohet, në favor të Lasgushit, fuqia magjepsëse e poezive të tij, gjuha e përkryer shqipe, e cila, nga thellësia e kohërave, i zgjon Diktatorit mallin e rinisë, të fëmijërisë, të jetës pa cene që pat kaluar para se të binte pré e një pushteti të tillë. Të paktë janë ata që mund të pranojnë sot se sa nevojë kishte Enver Hoxha për një Lasgush. Vetëm një Lasgush mund ta joshë me ndjesinë e pavdekësisë, ndjesi të cilën ajo pjesëz ende njerëzore e Diktatorit e dëshiron si drogën, çdo vit, për të mëkuar me pak frymë bindjen e ngrirë, të rreme, se nuk ka për të vdekur asnjëherë. Sa më shumë etet Diktatori pas këtij eliksiri të poezisë së kulluar, aq më pranë vdekjes ndodhet, aq më nën gjyq ka filluar të jetë. Loja à la pavdekësi i fal Diktatorit edhe një përmasë antike, e shëtit nëpër treva të mugëta të historisë, nëpër thellina të papërçueshme, të cilat llokoçitin në parfumin e krimeve të përkthyera në Lavdi, ku diktatorët e famshëm rinoheshin qoftë edhe falë pranisë së thjeshtë në Oborr të disa poetëve të mëdhenj. Jeta e kaluar në vampirizime të holla shpirtërore e mendore e shajnit Dikatorin, e bind se, po ta arrestojë, po ta torturojë, po ta vrasë Poetin, njëherazi me humbjen e këtij, ka për të humbur edhe baraspeshën e lumnueshme të lojës. Shpirti i Diktatorit nuk është i huaj ndaj Bukurisë. Por Lasgush Poradeci është kaq i vetvetishëm dhe i paparashikueshëm në gjithçka, - ndonëse së jashtmi duket të çojë një jetë të varfër, - saqë s’mund të cënohet. Përndryshe, origjinaliteti i tij është aq larg-e-mbi politikë, aq i shkrirë në poezinë e parme, saqë s’ka se si të zgjojë smirën lemeritëse të Diktatorit. Duket se Poradeci është i mbrojtur edhe nga përmasa e mallkimit të vet. Arti i pashëndetshëm i Enver Hoxhës nuk mund të ndërhyjë as për keq, as për më pak keq, as për mirë, as për më pak mirë, në fatin e gjithëkohshëm të Poradecit. Poeti rri i mishëruar dhe i mbrojtur në një zonë, në sinoret e padukshëm të së cilës, sytë e pamëshirshëm të “epokës së lavdishme” verbohen. Ndofta nuk është rastësi që në muzgun e jetës së tij plot kundërthënie, Enver Hoxha nis të verbohet përnjimend. Është njëlloj sikur Poradeci të përpiqej të ndryshonte fatin e Enver Hoxhës. Nga ky shkak, duke qënë secili perandor në vendin e vet, Poradeci mbetet më i gjalli ndër personazhet e Diktatorit, ndërsa Diktatori - më i paemri ndër poetë.

Letër e dhuruar – letër e marrë me vete…

Gjithkush mund të pyesë veten se ku ka gjetur kohë Lasgush Poradeci që të shkruajë qindra letra, nganjëherë dy a më shumë në ditë, të mbajë nga një kopje të secilës, kopje të shkruar po me dorë, sepse asokohe ende nuk qenë shfaqur shumëfishuesit? Ku ka gjetur kohë që njëheresh të dashurojë, të shkruajë, të mbajë ditar dhe të shndërrojë në letër shumë nga heshtjet e veta të ndritshme? Faqet e ditarit dhe letrat e dashurisë, pavarësisht për kë shkruhen e kujt i dërgohen, na zbulojnë anën njerëzore të Lasgush Poradecit. Disa nga letrat e dashurisë mbërrijnë gabimisht në qytete të tjera të Shqipërisë, disa madje edhe jashtë shtetit, sikur të donin të nxirrnin në pah sa e etur për një lloj të tillë dashurie është bota rreth nesh. Njësohemi, falë këtyre shënimeve, me rrëfimin marramendës të një fëmije, i cili, kushedi si, ka jetuar pothuajse një shekull në këtë tokë pa ia dalë mbanë të dashurojë përveçse ashtu siç dinë të dashurojnë fëmijët: fatalisht, me fund, jashtë çdo paragjykimi, perëndishëm. Ajo sasi letre që ka dalë nga Poradeci, pjesa që i dhurohet njerëzisë dhe pjesa që është marrë nga poeti në botën tjetër përbëjnë ndoshta shpjegimin më sipëror rreth papërkthyeshmërisë së Poradecit. Esencat nuk mund të përkthehen veçse një herë, në çastin kur përshkojnë udhën nga Yjori drejt brendisë së njerëzve. Ndërmjetësit, domethënë përkthyesit-krijues flijohen në kapërcyellin mes Esencës dhe Njeriut. Ata tashmë bëjnë pjesë në Esencë dhe bëhen të papërkthyeshëm. Poradeci, sikurse Eminesku, - që përktheu esencat në rumanisht, - është njëri prej ndërmjetësve të mëdhenj, falë të cilëve esencat iu dhuruan shqiptarit të epokës moderne. Në asnjë gjuhë nuk ka më shumë se një ndërmjetës të kësaj përmase, të lindur në një pikë të caktuar të zhvillimit të një kombi dhe të gjuhës së tij.

Të gjitha hollësitë e dashurive sado të papërfillshme, renditen në letër, shkurt, gjermançe, me saktësinë e atij që synon të jetë njëherazi i pandehuri dhe avokati mbrojtës i vetvetes në Gjyqin e Mbramë. Të marra sëbashku, këto hollësi ngjizin një vepër më vete, magjike, tronditëse, në të cilën orët, minutat, ora e saktë dhe sidomos numurat, janë shprehje e ekstazës apo e disa ndjenjave të përjetuara in extremis.

Pikat i ve, ose i fshin vetë Vdekja

Nëntor 1987. Sikur është më i moçëm edhe se vetë jeta tani, nuk e joshin më sarkazmat. Është më i moçëm se kuptimi i atypëratyshëm i fjalëve, por nuk është zbutur krejt, nuk ka hequr dorë. I butë është vetëm muti, thoshte në të ri. Shqiptari është nevrik, e nevriku është i zgjuar. Poradeci është tani më tepër se nevrik: është i mençur. Mund t’i shqiptojë lirshëm fjalët e paharrueshme të Brankushit: “Nuk jam më i kësaj bote, jam larg vetes sime, shkëputur nga trupi im. Ndodhem mes gjërave thelbësore”. Dhe një i mençur e sheh si pushkë në sy fatin e vet. Askush nuk është më aq i ri, askush nuk ka më kuptimin e dikurshëm. Shumë të fshehta janë zbërthyer, shumë gjëra të turbullta kanë dalë në dritë. I rrethuar nga gumëzhima e atyre që kanë mbetur, barét edhe ai, Poeti, por pa kthim, pa kurreshtje të tepërta, drejt ditës së ndarjes nga kjo jetë lumturisht e hidhur dhe tmerrisht e bukur. Pagjumësia e rinisë rikthehet, por tani pa dhembje stomaku, eshtrash, sysh. Rri në shtrat si ndonjë foshnjë, vështron përreth me sytë që patën shqipëruar aq esenca dhe hesht. Për herë të parë hesht falas, shqip, gati i shndrruar në shpirt. E tërë jeta i çmbështillet para vështrimit të mallëngjyer, të përmallur, dhe ai rënkon. E di se rënkon me bulat e fundit të ajrit, po si të mos rënkojë kur di se kjo jetë e mrekullueshme nuk do të përsëritet më?! Një Zot e di në ç’popull do ta rilindë tani, në ç’gjuhë do të përkthejë esenca, ç’femra do të dashurojë, ç’hyj do të turbullojë.

Para se të shkelë me të djathtën në jetën e vërtetë, bie nga shtrati dhe të gjitha eshtrat i thërrmohen. U dëshmua se paskësh qënë më i fortë se eshtrat e veta, se sa tuberkulozi, uria, varfëria dhe heshtja e dështakëve. Por a është, vallë, më i fortë se sa vargjet që s’e kanë kënaqur, se sa fjalitë ende të pakorrigjuara, se sa mikrobi i harresës, se sa shpejtësia me të cilën gjuha vyshket apo lodhet gjer në prishje; është, vallë, më jetëgjatë se sa gjërat e lëna përgjysmë, se sa poezia që po e shkruan në kokë mes dy botëve? Prandaj:

- Në ndodhtë të vdes, - u thotë të bijave, - të më varrosni në Poradec. Nëse…

Dhe ik në heshtje, menjëherë pas tri pikave të mësipërme.

Tundime për qënie që s’përsëriten

Ndërsa ne, ne që nuk jemi lindur në vendlindjen tonë***, u ndalëm secili ku mundi, sa më larg, vetëm larg, në Metafizikë po qe se mundet, që të shkarkohemi jo nga e shkuara, por nga e tashmja kafshërore, duke ndjekur si në një vegim gjithnjë të ndërprerë, se si Smira endet në kërkim të një rivali si Lasgush Poradeci. Smira nuk ngutet, nuk dëshpërohet. Ka gjithë përjetësinë në shërbim të saj. Lasgushi e ka edhe ai përjetësinë në shërbim: e ka që të mos lindet më mes nesh, të mos i nënshtrohet edhe një herë këtij syrgjyni. Kurse ne, pa ditur se me çfarë e meritojmë edhe një herë Lasgushin, bëjmë si smira, duke shkatërruar me vetmitë tona, me heshtjet tona, kyçur secili në fshikëzën mbytëse të himerave vetjake, kushedi ç’poet ende të papërkthyer apo të papërkthyeshëm. Nga raca e atyre që linden vetëm një herë, në një gjuhë të vetme.

_________________________________________________

Në fotografi: Lasgush Poradeci kur sapo kish mbërritur në Bukuresht.
Fotografia gjendet në arkivin vetjak të A-Ch. Kyçykut.

* Në këtë ese janë rimarrë copëza nga shkrimet në rumanisht: “Statujë për një zog të zhdukur” (ese, Bukuresht, Albanezul / Shqiptari, gusht 1994); “Hyu epigon”, monografi, botuar me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Lasgush Poradecit nga Sh. B. Presa Universitara Romana, Timishoara, mars 2000, sidhe nga “Ligjësimi i një pagjumësie” - pasthënie e antologjisë të prozës shqipe, me titull “Bukuria që vret”, zgjedhur e përkthyer në rumanisht nga Kopi Kyçyku, vëllimi I, Bukuresht, Librarium Haemus 2006

** Fjalët e poetit Ovidius në romanin “Zoti është lindur në mërgim” të shkrimtarit rumun Vintila Horia, Paris 1960.

*** Njëri nga personazhet e romanit “Viti kur u shpik mjellma” (A.-Ch. Kyçyku, Bukuresht 1997), kur mëson në qelí për ndryshimet që ka pësuar qyteti i vet i lindjes gjatë burgimit, - ose mërgimit, - të tij, arrin në përfundimin se nuk qënkësh lindur në vendlindjen e vet. - sh. a.