(Disa dëshmi rreth romanit “Lumenjtë e Saharasë”)
Glob.al
“Lumenjtë e Saharasë”
është romani im i parë krejt i lirë. Edhe nga ana historike, edhe gjeografike, edhe
letrare, edhe estetike. Ndohti që më ishte krijuar asokohe nga e ndaj klisheve të
realizmit-socialist, por jo vetëm të tij, më ndihmuan të ecja në fije të perit.
Nuk ishte qëllim në vetvete, aq më pak reagim hakmarrës, përndryshe nuk do të
qe shkruar. Me një lehtësi të pasynuar e të pakontrollueshme, romani u ndërron
vendet pyetjeve e përgjigjeve, duke i shtruar të parat si përgjigje dhe të
dytat si pyetje. Kjo gjendje nuk ka ndryshuar as pas mbi tridhjetë vjetësh: herë
më duket sikur nuk jam larguar asnjëherë nga ajo kohë e hapësirë; herë të tjera
– sikur nuk kam jetuar kurrë atje dhe atëhere.
Gozhda e katërt
“Lumenjtë e Saharasë” ishte gati për shtyp në dimrin e vitit 1988, shoqëruar nga shtatë
proza, me titullin “Rrëshqitazi mbi rrathë”.
Pak muaj më parë pata dorëzuar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” vëllimin “Bravat e vjetra” (4 romane: “Demi i zi”, “Mortët”, “Triumfi
i Proteut” dhe “Ditët prej qelqi”).
Gjatë pritjeve rraskapitëse për të marrë vesh nëse do të botohej, në oborrin gati
prej burgu, një mëngjesi nga ata që sikur këmbëngulin të ta zëvendësojë palcën,
ose edhe gjakun, me brymë, dëgjova zërin e zvargur të një muratori a
zdrukthtari të padukshëm që i tha dikujt po aq të padukshëm:
- Ngulja mirë gozhdët; edhe unë do
t’ia ngul mirë...
Në botën e letrës, mendova, ndoshta për inat të drurëve nga
vjen letra, u ngulkan gozhdë. Rrënimi i vendit ishte batërdisës sidomos ngaqë
anembanë bëhej sikur punohej, me një përkushtim më të madh sesa ai i shkatërrimeve
që do të pasonin.
U ngulën diku tri gozhdë. Zhurma dhe grahmat e punëtorit
të bindnin se janë gozhdë nga ato që mbërthejnë njerëz. Gozhda e katërt, e cila
nuk u ngul, pata përshtypjen se ma krisi kafkën, duke ma shpërthyer brenda saj
romanin. E përjetova si shpërthim, jo si rrjedhje të diçkaje. Krisa – ika, si thotë populli, duke
shkruar me mend e heraherës me zë, aq i frymëzuar, sa nuk më vinte rëndë që
ndokush mund të pandehte se më kish rënë pika e po flisja me vete. Ra shi e
breshër kur u ula para letrave. Pallatet me tulla të bardha e të kuqërremta të
lagjes u mbushën me harta lagështie. Fusha e Ballvorve qe shndërruar në pellg, ndërsa oxhaqet e strehimit
ushtarak nëntokësor të kujtonin një anije të mbytur. S’para kishe ku mbyteshe
jashtë letërsisë.
Ngjyra për magjitë
Duke pritur çelësin për bravat e vjetra, çova dorëshkrimin e “Lumenjve të Saharasë” tek
daktilografistja dhe u përgatita për korrigjimet e mundshme. Për çudi, ose
pikërisht ngaqë haste gjithë kohën shkrime dore që s’i sqaroje dot as me heqëse
vetullash, shkrimi im tejet i lexueshëm i hapte telashe dhe numri i gabimeve të
saj, pas ndreqjeve të mia, u jepte fletëve pamjen e dokumenteve të qëmotshme,
ose të letrave me shkrime të dyfishta si të hafijeve.
E dorëzova librin e dytë ende pa marrë përgjigje për “Bravat...”. Disa nga redaktoret më njihnin tashmë për fytyrë, ndërsa me rojet isha miqësuar
dhe pinim kafe e cigare të dredhura.
Nuk u befasova që “Lumenjve të
Saharasë” iu hapën dyert e botimit, madje para bravave. Kritika zyrtare dhe
cenzura qenë stërvitur ta gjuanin të ashtuquajturën disidencë vetëm në idetë
kryesore të një vepre, në dykuptimësinë e ndonjë paragrafi, në tiparet dhe
sjelljet e personazheve, në shkaqet dhe mënyrat pse e si vdisnin, por kurrsesi
jo në hijeshinë e tekstit, apo në forcën magjepsëse të stilit. Aq magji të zezë
mbartnin librat e realizmit socialist, saqë çdo libër i lirë, si “Lumenjtë e Saharasë”, vepronte me forcën
e magjisë së bardhë (lexo: çmësyshjes).
E bardhë, por që mund të ta mbushte jetën me zi, ty dhe të afërmve, në pak
minuta. Ndërkaq, me sa dija, letërsitë rreth Shqipërisë merreshin me të tjera
çështje, por që ishin po aq larg frymës së romanit tim.
Boja jote u shtua
Sihariqin për botimin e menjëhershëm
të romanit e pasuan plot treqind të gdhira në oborrin e “Naim Frashëri”-t, që
të merrja firmën e drejtorit, - ndërkohë u ndërruan tre të tillë, - dhe ky më
mbajti me gënjeshtra derisa më kumtoi, pa e fsheur dot gëzimin, se qënkej
mbaruar letra. Nuk besoja të m’i kish lexuar librat, por dija se në këto gjëra
nuhatja e dështakëve nuk gabonte. Plumb kishte sa të hanin qentë, vetëm letër
jo. Me frymën dhe humorin e protagonistit të “Lumenjve të Saharasë”, ndërpreva
endjet nëpër oborr dhe eca më tej (në kohë a në fat), se pesë romanet nuk dukej
të qenë shkruar për t’u botuar atëhere dhe atje. Letra mbaroi – kjo për mua
tingëllonte: boja jote u shtua… Mirpo
lodhja e pritjes paskësh qenë aq e thellë, sa nisa të dyshoja rëndë për vlerën
e romanit. Fatmirësisht, e dashura ime e asaj kohe, pasi lexoi dorëshkrimin, më
tha se ”me këtë të paemrin[1] e jashtëzakonshëm do të kisha guxuar të të
tradhëtoja”. Pra, pjella letrare e kokës sime, nxjerrë në jetë nga një
gozhdë e padëgjueshme, por e ngulur mirë, ishte gjithaq i gjallë sa edhe unë,
madje i aftë të ma hidhte në erë dashurinë. Jeta e Ginedit dhe e imja ua shtronin
udhën: smirës së atyre që kuptonin, ngurtësisë së atyre që bëjnë sikur kuptojnë
dhe shpërfilljes së atyre që mbeten të burgosur në shije snobësh.
Forca e natyrës, natyra e forcës
Romani duket i shkruar
jashtë kohës së zymtë të Shqipërisë së atyre viteve, por ruan krejt hidhërimin
lartues, zhgënjimet, fjalorin, revoltat e ballkanasve të asaj periudhe. Kjo
thjesht përmes stilit dhe humorit, mbështjellë me një lirizëm që për mua mbetej
i papërsëritshëm, sepse, në kohët kur e shkruaja, njëherazi e përjetoja dhe e
humbja, pra më shndërrohej në kujtim. Një kujtim i dyfishtë: i jetës dhe i të
shkruarit. Për fat, ka një letërsi që mbahet në përsëritjen e
gjërave dhe një tjetër që mbahet në të papërsëritshmen e tyre. ”Mbaj mend se isha gati i ngujuar nga shirat e Tiranës, ndërsa
shpirtërisht endesha brenda e rreth një Pogradeci të gjithëkohshëm, me më shumë
shpirtra se njerëz. Zgjati më pak se një javë dhe ishte një lloj i çuditshëm
tërbimi, si e ndonjë shpirti të kapur në rrjetë, por në rrjetën e Bukurisë se
Epërme, kur kupton se aq bukuri
s’e përballon, s’e tret dot, dhe njëherazi nuk ndalesh së ëndërruari, në mos po
së luturi, që ajo të zgjerohet e të kapërcejë çdo cak. Nuk është aspak lojë
fjalësh kur them se doja të tregoja gjëra që s’rrëfehen lehtë dhe të rrëfeja
gjëra që s’tregohen lehtë.”[2]
Jo rrallë e
kam parë këtë roman si përqëndrim të një bote ku absurdi, në kundërshti me ato
që jemi mësuar të dëgjojmë e pranojmë, nuk rrënon, por bëhet pjellor, hap sytë
e mendjes e madje edhe të zemrës. Ky absurd mbetet një lojë e hollë e shpirtit
që është zvjerdhur nga një realitet i caktuar dhe nuk kursen asgjë, në radhë të
parë fshehtësitë e pazbuluara të Fjalës, për të ushqyer vetveten, në mos me
shpresë, - se mjaft shpresa dalin të rreme dhe u ngjasojnë drogave, - të paktën
me humor. Pak njerëz, vërtet të zgjedhur, ndonëse shpesh në hije, larg vëmendjes
së shtypit, e bartin dhe e përcjellin këtë absurd që mund të lëvizë malet sikur
të ishte një lloj i panjohur gjaku, ose boje e paçmueshme. Në fakt, nuk është aq dalje e dhunshme nga
rregullat, apo përçartje, se sa përkëmbim i trurit me zemrën, me qëllim që njerëzit
dhe bota në përgjithësi të përjetohen me zemër, jo me arsye. Mund të quhet edhe
mbiarsye. Është befasues, i hollë,
plot poezi, pa mëshirë për hir të mëshirës,
njëlloj si poezia e epërme, dhe shprehet përmes humorit të shumëfishtë, ndonjëherë
edhe të pavullnetshëm. Humori – si mjet i shpirtit për të shmangur e madje
mposhtur butë të përditshmen; si zhdërvjelltësi e shpirtit; si reagim ndaj
skllavërive të fshehta dhe si gëzim i përkorë që na vjen nga bota tjetër, e
atyre që dinë ç'ndodh pas vdekjes; si
ruajtje në kujtesë e qënieve dhe gjërave që vërtet meritojnë të mos zhduken.
Por humori edhe si veprim ezoterik (ftesë
e të jashtëmve për Brenda, në thellësi, në lartësi, ose mes dy botëve). Duke u ngjitur a zbritur nga një shtresë
e humorit në tjetrën, bartësi shndërrohet në njëfarë force të natyrës, saherë
natyra arrin të jetë motërzim i logos-it. Dhe nuk tjetërsohet edhe falë humorit
që përdor ndaj gjithçkaje të bymyer e të drunjtë, ndaj fjalëve e shprehjeve të
braktisura nga thelbi, ndaj vetes dhe ndaj këmbënguljes së njerëzve për t’u
dukur siç ëndërrojnë të jenë, jo siç janë, mbështetur shpesh në vargje folklori
poradecar të tipit “O, Filan, të keqen motra / Trutë e tu s’i
nxinte shporta”
Vdekje – ruhet nga shteti
Një humor i tillë më pat zbuluar tashmë se
nuk shkruaja dot për vdekjen si të tjerët. Deri atëhere, vdisnin si me lé vetëm
heronjtë e popullit e të punës, teksa ne, hijet me dy sy, joheronjtë,
dridheshim purtekë para Zonjës me Kosë, sajonim shfajësime e bënim çudira për
t’i hedhur hi syve. Qëndrimi ndaj vdekjes caktohej e varej nga shteti, ndihmuar
prej shkrimtarëve e artistëve. E meqë shteti nuk pranonte se na ka krijuar
Zoti, vdekja kishte shumë më pak rëndësi në krahasim me partishmërinë, me punën
e palodhur për vitin 2000 e tutje, vetmohimin e paskaj për të mirën e pasardhësve,
ndërtimin e socializmit me forcat tona, ndëshkimin me vdekje, ose me jetë pa
jetë, të armiqve të brendshëm e të jashtëm etj. Në atë mjedis shkretinor, pak
vetë ishin të vetëdijshëm se pakësimi i frikës nga vdekja, në vend që të na
afronte me Krijuesin, na bënte skllevër të guximit të shfrenuar, na tufëzonte, na
mbante peng vetëm në mish, duke na larguar shpirtërisht nga njëri-tjetri – gjë
që doli dhunshëm në shesh pasi frika nga vdekja fitoi lirinë dhe i la vendin makthit
nga e sotmja dhe e nesërmja.
Stërvitja
dhe pasojat e saj
Ndërkaq, në atdheun që nuk ishte as Lindje, as Perëndim; që as nuk lindej dot krejt, as
nuk vdiste dot i tëri, në një perëndim përgjumës shpresash e shpresash
marramendëse për Perëndim, ndodhnin ngjarje me shtresa profetike, të paktën për
të ardhmen e afërt: qendra po sundohej hap pas hapi nga
mendësi province, teksa provinca po mbushej varg pas vargu e roman pas romani me
krenarinë e qendrave të pakuptuara, ose të pavlerësuara sa duhet. Si stërvitje
e gjatë për globalizim, veçmas përmes letërsisë zyrtare, diktatura i kish
bindur tashmë askushët se janë të pazëvendësueshëm dhe se fjala e tyre ka peshë
vendimtare. Sundimi i tyre mbi letërsinë e dukshme ishte i plotë, që nga
“Nimfat e Partisë” (siç i quante Lasgushi) e deri tek dështakët (“të gënjyerit”).
Drama e madhe e popullit (që ishte shumë më lexues nga ç’mund të jetë sot lexuesi
popull) nuk buronte nga fakti që korifenjtë e realizmit socialist kishin apo jo
talent, ishin apo jo kundër tiranisë, bënin më pak nga sa mundnin a nga sa pritej
prej tyre etj, por që ishin politikanë undercover,
në role shkrimtarësh. Disa e dinin e përfitonin, disa s’e dinin e përfitonin;
disa të tjerë vdesin e nuk pranojnë; disa e luajnë rolin duke paditur sivëllezërit,
në njëfarë sherri binjakësh, ku fytyra e atij që bërtet më shumë e më shpesh
duhet ta bindë njerëzinë se ndryshon kryekëput nga e të vëllait. Më të mençurit
ndër ta shpresonin qysh atëhere që, pikërisht falë asaj loje të errët, lexuesit
t’i qe shkurtuar kujtesa aq sa ndaj ngjarjeve politike dhe, në rast se shembej
ngrehina, asnjë zëdhënës i Partisë të mos kish nevojë për vrima nga t’ia
mbathte. Me aq prani e pushtet sa kishin mbi letra, dha Zoti e nuk thanë: “Të bëhet terr!” e terr s’u bë. U
mungonte vetëm interneti. Ky lulëzoi furishëm si zgjatim i smirës së shprehur
me paraqitje sa më heroike të secilit para e ndaj gjithë të tjerëve, me sajesa
e kundërthënie që, duke u përsëritur si në torturën e pikës së ujit, bëri t’u
binte pika armiqve të djeshëm (tashmë të
përhershëm) dhe i shkartisi aq herë motërzimet e të njëjtave ngjarje, saqë
gjer edhe krimet intelektuale po dukeshin trajta të një qëndrese elitare, të
cilën mileti nuk e treste dot me trurin e tij të drobitur nga diktatura. Në
kushte të tilla, nuk bëhej dot shaka me të vërtetën zyrtare sipas së cilës
kryeveprat e letërsisë shqipe tashmë ishin shkruar e botuar të gjitha, boja ia
kishte përpirë asaj vajin e kandilit, dhe çdo vepër që shquhej sadopak nga
tonelatat e letrës së shtypur nuk mund të ishte veçse një rastësi. Kështu humori
i pastër mori hu(rin) në vend të vlerësimit dhe u detyrua të mërgonte (sërish)
drejt librash të pakët që nuk ankohen, nuk zbulojnë a fshehin krime, nuk bërtasin
për drejtësi, jetë më të begatë etj.
Klishéja si
lavdi e patundshme
Nuk e kuptoj sot se nga vinte aq liri në
mendimet dhe fjalët e të paemrit Gined Enkelana, që ende nuk kish dalë jashtë
shtetit, madje as e ëndërronte, dhe që ishte mishërim i imi në letërsi aq sa ç’isha
unë hija e tij në jetën e përditshme. Pata kuptuar gjatë të shkruarit se liria
e vërtetë nuk kishte asnjë marrëdhënie bindëse me politikën apo me gjendjen e
përditshme të një shoqërie. Sepse ajo liri e qënies ishte dhunti nga Zoti dhe,
si e tillë, thelbin nuk mund t’ia përdhoste apo shpërdoronte askush. Jemi të
robëruar në masën me të cilën e kërkojmë lirinë tonë nga të tjerët. Ndaj edhe
pata vendosur që lirinë e të shkruarit të mos e kërkoja më nga librat apo nga autorët
e kohës, të cilët, me një ngulm të pashëndetshëm, shpesh vrastar, njëlloj sikur
të ishte dhëmbi i prishur, po i shkulnin letërsisë misterin themeltar. Ndaj
edhe letërsisë së tyre i mbeti goja plot me klishé, të cilat autorët i shpallnin
dhe i çmonin si postulate. Edhe sot, më mënyra të tjera, synohet e njëjta gjë. Fatmirësisht, si në kohën
kur shkruaja “Lumenjtë e Saharasë”, Letërsia është edhe diçka
tjetër, madje në shumicën e rasteve: vetëm kjo diçka tjetër.
Shkatërrimi
që duket jetik
Më vonë, në romanin “Ki$land”,
- i pari që shkrova pas zhvendosjes në Bukuresht, - pó ai Gined Enkelana shtron
pyetjen nëse, pas vitit 1990, “Erdhi
liria, apo vetëm u zmadhua burgu”. Brenda heshtjes që hapet në vend të përgjigjes,
mund të hyjë një histori e shkurtër e betejës për hapësirë, që duket jetike. Kjo
betejë vijon pavarësisht nga kushtet historike, në luftë e paqe, në atdhe e në
mërgim, kudo, kurdo. Kjo ndodh ngaqë, në fakt, nuk është kurrfarë beteje për
hapësirë jetike, por rrjetë sulmesh të pamëshirshëm për zgjerimin e krenarisë
së sëmurë, për ngadhnjimin e lakmisë së tij të shumëfishtë, e cila, jo
rastësisht, mbështetet në një kopraci të ngjashme. Është kaherë ves i bashkëkohësve që gjërat vdekjeprurëse
t’i emërtojnë e t’i trajtojnë si jetike. Një degëzim i këtij vesi është edhe
nevoja për të tërhequr medoemos vëmendjen e të tjerëve me çmimin e jetës, të
cilën smirëzinj të panumërt rreken të ta marrin për hir të idealizmit a të përkushtimit
tënd ndaj artit. Jo rastësisht në shtypin e sotëm, kërcënimi i njohur “me vdekje” është zëvendësuar nga kërcënimi
“me jetë”. Falë rregullit të treshit
(lakmi e dorës së parë për famë, me mjete të dorës së dytë, për ngjarje të dorës
së tretë) mund të gjehet qartë se sa vdekje a jetë kanë të mësipërmit.
Kur i kalon fëmininë dhe rininë e hershme në një mjedis
liripakët, i nuhat me të parën mendjet e ngushta dhe sheh qartë stërmundimin e
tyre për të ndërtuar e sunduar një botë të vocërr, tiranike, me të cilën duan
të nënshtrojnë gjithkënd, sidomos ata që nuk u ngjasojnë. Tek “Lumenjtë e Saharasë”, kjo anë e botës vetëm ravijëzohet, ose duhet nuhatur
nga mendimet e Gined Enkelanës, por edhe të fqinjit që përsërit si pikë uji,
boje a gjaku shprehjen „Merre me mend...“.
Thonjëzat e
misionit
Tingëllon disi e stisur, por absurdi që mbarështojnë qëniet
e zgjedhura si Gined Enkelana mund të shndërrohet në një mjet me fuqi të pamata
për ta kthyer botën në gjendjen e parme, në baraspeshën tashmë të humbur mes
Shpirtit e lëndës. Qëniet e mësipërme janë të zgjedhura vetëm për sa kohë e hapësirë realiteti rrethues është
armiqësor, ose të paktën jomiqësor. Në të kundërt, qëniet janë të natyrshme,
lindur ku e kur duhet. Prandaj marrëdhënia e tyre me realitetin ka edhe një dhemshuri
e ankth të fshehur, fëminor e komik, shpesh të padukshëm për sytë e shumëkujt.
Në thellësi të qënieve që mishëron Gined Enkelana, - tek ndajnë qartë lëvozhgat
nga thelbi apo shija, - kjo është një botë tejet e bukur, gati një pasqyrim i gjallë
i Parajsës, mjafton të dish të mos u japësh vetes, ngjarjeve dhe sivëllezërve
një pushtet dhe një vlerë që nuk e kanë. Qëniet e zgjedhura nuk e pranojnë këtë
botë, por nuk duan, nga ana tjetër, që ajo të rrënohet krejt, sepse ai rrënim ua
heq kuptimin e madje edhe “misionin”.
Mes O-së e Ndihmo-së
Mes pluhurave, pëlhurave e mjegullinave të apostazisë
zyrtare, në një cep të Ilirisë së poshtme, - shpallur e trymbetuar si i pari
vend ateist i rruzullit, - një djalosh ndjen gjer në palcë se diku duhet, madje
mund të kërkojë ndihmë. Diku, dikujt, por kujt, se Zoti ndalohet me ligj?! Sapo
ka ndodhur një vrasje, një kryqëzim, me gozhdë të ngulura mirë.
- “Kkeni harruar… të… ma… mbërtheni… njër-rën
dorë… - thotë (I kryqëzuari – sh. im)
Dhe flet keq, pakuptueshëm, turbull.
Ata stepen për një çast, vonohen një
grimë, derisa dëgjimi ua përkthen të gjithë fjalinë.
Ha! Ha! Ha-a-a! - gajasen më pas. Pas... paskemi ha-harruar një… një-rën… do-dorëëë!
Ai lëviz nga kryqi dorën e majtë, e valvit lodhshëm, sa për t’i bindur.
Ata grinden atje poshtë se cili të ngjitet t’ia mbërthejë. Pastaj platiten,
i thonë njëri-tjetrit si s’përton që flet, le të përkëdhelë korbat, le të
përshëndetë avionët, le të krruajë veshin. Njëshi nuk e hedh çekiçin. Ne nuk
jemi aq të mbrapshtë, aq zemërgur sa na pandeh ti, i thotë. E sheh se si ta
falëm njërën dorë?! Të tjerët ia krisën së qeshurës. Ti mund të bësh gjëra të
mëdha me atë dorë, tallet Katra. Ti mund të vazhdosh të bësh mrekullira, të
shërosh leprozë, të falësh kurva, t’ua japësh vështrimin të verbërve, dëgjimin
shurdhëve, etj, etj, etj. Ti duhet të bësh diçka me atë dorë, nuk ta lamë kot
të lirë.
I mbërthyeri u buzëqesh lehtë, si fëmija një hap para se të bëhet burrë:
- Po, po, - rënkon me sytë drejt qiejve. Po jua bëj
Lamtumirë!”[3].
Nuk kisha hasur vrasje të tilla, për një llaf goje, në
letërsinë e kohës. Atje vriteshin qençe armiq, tradhëtarë, spiunë, - dhe
ngadhnjyeshëm: komisarë, komandantë, njerëz të thjeshtë, bij e bija, por jo për
një llaf të rëndomtë pijetoreje, jo ngaqë njëri nuk pranon të pshurret me shokët.
Tek sheh vrasjen nga kufiri mes-dy-botësh ku gjendet befas, Gined Enkelana përjeton
vetminë më të thellë të njeriut, atë ku mishi plaket pandalshëm, ëndërrat
hirnosen e nuk përmbushen, mirpo ty kjo nuk ta ngjeth më mishin, as shpirtin;
vetminë ku të gjithë e kanë nga një vrimë shpëtimi e ia mbathin jo për të shpëtuar
kokën, por që të të lenë sa më vetëm. Rrjedhimisht, ti paske qenë tersi,
mallkimi, sjellësi i shkatërrimit.
- O... më ndihmo...
– rënkon Tersi.
Dhe nga mes o-së
e ndihmo-së nuk vjen përgjigje.
Nuk kam synuar që lexuesi të (ri)gjejë veten në këtë
roman, por që të mësojë se ka edhe njerëz që, në kohëra krejt çnjerëzore, kanë
hirin dhe guximin (për të mos thënë: dëshpërimin
e epërm) t’i shohin gjërat ndryshe, nga një kah krejt i papërfillur, - e që,
madje, sado hidhur të tingëllojë, mund të jetë i vetmi kah i vlefshëm – dhe pikërisht
këta njerëz të jenë të aftë ta çojnë gjallë specien
matanë Apokalipsit.
Gined Enkelana kupton se vetmia e njeriut pa Zot është si
Krijuesi pa vetminë, pra e papërfytyrueshme e sidomos e pamundshme, sepse
krijesa që shkëputet krejt nga Krijuesi nuk
është.
Në Shkrimet e Shënjta lindore gjendet edhe shprehja: “Njeriu i vetmuar është shumë afër njeriut të lig”. Në shumicën dërrmuese të
rasteve, në mungesë të një ideali, vetmia poshtëron pandijshëm, keqëson ditë
pas dite shpirtin, shton krenarinë e sëmurë, përbuzjen e fshehtë ndaj të tjerëve,
ndaj tokës së lindjes apo Të Premtuar, ndaj vetë jetës. Si zëdhënës i ”gojëve të
liga”, Gined Enkelana nuk është i vetmuar, sepse dashuron si pakkush femrën
dhe, përmes saj, mbetet i dashuruar (dhe i lidhur) me Bukurinë e Epërme, me atë
që, po të bekoi, të çliron nga pesha e panevojshme e emrit dhe e numurit. Mbase
etja e parreshtur drejt asaj Bukurie përshfaq nevojën e Gined Enkelanës për t’u
arratisur sa më shpesh nga përmasa e errët dhe e vdekshme e vetes, nga vetmia
pa Zot. Dhe nuk është afër të ligut,
por thjesht nuk pranon të shitet. Mban mëdyshje kështu (sipas togfjalëshit: mban burg) për vite me radhë, derisa
askush nuk e ble dot më.
Lutja si përjetësim
i trupit
Pikërisht gjetja e vetmisë së shëndetshme, kur nuk ka synime
të larta e asnjë ideal bindës, kur nuk bën letërsi veçse gojarisht e duke
jetuar, e mbush Gined Enkelanën me një nevojë tronditëse për dashuri, por edhe
për t’u njësuar sa më shpesh, edhe në trup, me femrën. Thelbi i erotizmit të romanit
është i thjeshtë: ngado që të kthehet njeriu, çfarëdo metode të zgjedhë e të
përdorë, sado të veçanta të jenë krijesat me të cilat njësohesh, shpëtimi as
nuk është në trup e as nuk mund të vijë nga trupi. Më e madhja arritje e trupit
në këtë jetë, çka mbetet edhe më i vogli dëshpërim, mund të jetë vetëm kthimi i
qënies ndaj Lutjes.
Sa i përket gjuhës dhe të folmes...
“Më
lindën probleme të koklavitura. Flisja me vete, kushedi që kur, dhe pas çdo
fjale mësoja fjalë të reja. Mësova fjalën lind,
fjalën probleme, fjalën të koklavitura, fjalën flas, fjalën kushedi, togfjalëshin që kur,
togfjalëshin me vete, lidhëzën dhe, fjalën lidhëzë, fjalën pas,
fjalën çdo, fjalën fjalë, fjalën kështu, fjalën mësoj,
fjalën të reja, fjalën togfjalësh, fjalën më e plot të tjera e plot të tjera. Ndryshe si do të mund të
flisja, qoftë edhe me vete?! Në të vërtetë, fjalët ishin po ato, por mua më
dukeshin të tjera, krejt të tjera, dhe i mësoja nga e para, njëlloj sikur të
ishin krejt të tjera.
Hapa
sytë, - se si i hapa, - dhe shqova pesë mure të bardhë. Përjashto dyshemenë, së
cilës i kisha kthyer shpinën, sepse rrija shtrirë, në dhomë ishin pesë mure të
bardhë, dhe ishte fat që nuk ishin më shumë se pesë, sepse edhe po të ishin më
shumë, ata prapë mure ngeleshin”[4].
Përmes gjuhës dhe të folmes që ka, Gined Enkelana e
risheh, por edhe e rikupton botën, duke ditur se çdo lloj ligjërimi, përfshi atë
më të rëndomtin, mezi pret të ngrihet një
qiell më lart, edhe ngaqë më poshtë s’ka ku bie. Përkundrazi: ligjërimi i
koklavitur, i tharë sëbrendshmi, pseudo-filozofik, gjuha e drunjtë e çdo epoke,
nuk ka më thelb, sepse ka përjashtuar veten nga Thjeshtësia e Parme. Bëhet
fjalë për një pamundësi të zemrës së njeriut të sotëm, jo të mendjes, apo
dhuntive të tij.
Një buzëqeshje e pavarur
Ka diçka të
thellë e shtangëse për mua ky roman, mbase jo aq në arkitekturën e brendshme, -
pasqyrim i një sahati që rikrijon rrahjet e zemrës së protagonistit në varësi
të gjendjeve e ngjarjeve, - se sa në “fat”. Rrjedha e hollësive që nuk i harroj
ruajti ritmin e “Lumenjve të Saharasë”:
shinat e trenit rrëshqitën pak javë pasi pata shkruar romanin. Ndodhesha në
Pogradec, një grimë para se të shembej e bukura Kinema “Pojska” dhe para se shtëpitë
ku isha rritur, bashkë me sendet aq të shpirtëzuara (gjer në zhdukje ruajtën
gati po aq dhembshuri sa edhe gjyshërit që i patën përdorur) t’i merrte lumi
(jo ai “i madhi” i Kutelit, por njëri nga ata të saharasë mendore). Sikurse
Gined Enkelana, edhe unë mund të largohesha nga vendlindja me ndonjë makinë të
rastit, apo me autobuzin e linjës, por prita ndreqjen e shinave dhe u ktheva në
Tiranë me një tren pa çati, pa dritare, mes një thëllimi që sikur më shtynte të
ikja sa më shpejt në mërgim.
- Beauty
is the story, - do të thoshte vite më vonë ime bijë. Ajo story kish mërguar e ruhej tashmë brenda
romanit, teksa jashtë, lumi mori edhe postën e dikurshme, atë me kabina si
qivure të ngritur më këmbë dhe ku, pas një tekeje fërneti me konjak
“Skënderbeu” e kafeje pa sheqer, vërtet të dukej se flisje me botën tjetër, nga
ku të përgjigjej e dashura me pseudonimin “Ela”.
Romani
u botua për herë të parë në në Tiranë, në fund të vitit 1999, nga ”Onufri”. Për
arsye të kuptueshme, falë guximit të botuesit dhe gëzimit që romani dilte në
letër, nuk u mërzita që, veç pseudonimit të shkruar tri herë ndryshe në tri
faqe, tekstit i qe krasitur një “pa”, por “pa”-kyçe:
“Ahu, - kërceu, - më çmende. Ti je fare [pa]
kryesore.
Ose e kam një të madhe, - thashë”.
Kthehesha në Tiranën
time të shtrenjtë pas shtatë vjetësh mungese, i ftuar në promovimin e “Lumenjve të
Saharasë”. Në avion, mbi kufij trojesh e letërsish, m’u mbush koka me lotë
e zemra me s’di çfarë, por bashkudhëtarët ishin aq të tjetërsuar në krahasim me
shtatë vjet më parë, sa m’u duk se nuk dinin aq shqip, që ta përqeshnin me vete
mallëngjimin tim. Poshtë, një polic shqyrtoi pasaportën për disa minuta dhe më
tha jo pa njëfarë butësie, si ndaj atyre që lirohen nga burgu:
- Paskeni munguar gjatë, i nderuar zotni...
Përgjigjen e
mori përsipër Gined Enkelana, hije ime në letërsi:
- Ma ka thyer
njeri notën në sjellje?!
- Mirseerdhët në shtëpi… (Një shumës
kuptimplotë).
Nuk kisha shtëpi prej vitesh, as brenda, as jashtë. Ndërsa
hija ime kishte një vilë të ndërtuar si nga ëndrrat dhe nuk ndeshej qysh prej dy
romanesh me kurrfarë varfërie.
Një natë e gdhiva në shtëpinë e Lasgush Poradecit, përbri
lagjes ku dikur pat banuar Ela.
Paraqitja e librit kaloi si në libra, ndonëse thuhej që
tubime të tilla ishin bërë tashmë bajate dhe mblidhnin kryesisht ardhacakë nga
ata që i ka lënë treni (i historisë,
por edhe i letërsisë). Mjedisi qe i ngjethur dhe plot mjegull poezie e humori
të pavullnetshëm, aq sa pakkujt ia merrte mendja se çfarë sasie harrese e
heshtjeje do të përdorej së shpejti mbi arritjet letrare të viteve ’90. Të
ishte, vallë, etja e njerëzve për të harxhuar sa më shumë kohë brenda së
njëjtës kohë, duke synuar fëmijërisht dëbimin e hidhërimit dyzetvjeçar?!
Pandehnin se, duke mbështjellë me harresë disa ngjarje letrare vendimtare, do
të mbërrinin më shpejt në mrekullinë që besohet se bëhet hak pas vuajtjesh të
gjata? Por pas vuajtjesh të tilla mrekulli mund të jetë edhe vetëm aftësia për
të vuajtur më me kuptim, më epërsisht. Ose arritjet thjesht ngriheshin në qiell
aq sa edhe vetë shkrimtarëve u dukeshin bajalldisëse, me qëllim që vëmendjen ta
sundonin sërish korifenjtë e vjetër e të rinj, hasmër të papajtueshëm me
njëri-tjetrin, por gati binjakë në nevojën për famë.
Buja e romanit “Mortët”
në Prishtinë dhe e “Viti kur u shpik
mjellma” në Bukuresht më kishin regjur tashmë që çdo sukses shtypi ta këqyrja
njëfarësoj si thashethem pa të keq, i cili e shton vetminë gati sa shpifjet. Sa
më shpesh hasja emrin dhe fytyrën nëpër gazeta, revista e televizione, aq më
qartë kuptoja se libri kishte prej kohësh jetën e vet, dhe unë pata ardhur vetëm
për të pirë një kafe krejt i vetëm, mundësisht gjatë një mbrëmjeje me shi
Tirane. Por më parë u desh të përballoja shtatë-tetë kafet e domosdoshme, që miq
e të njohur të nisnin të dyshonin se isha kthyer përfare dhe të më lironin një
cep në pavëmendjen e përditshme. Kësisoj dha Zoti e u bë mbrëmja me gjyma shiu,
në një kafene të lagjes së vjetër, i vetëm, por jo afër njeriut të lig, thjesht
një qiell më lart si njeri e një qiell më poshtë si shkrimtar. Por edhe
anasjelltas. Ndoshta jo rastësisht një gazetë me quante ”Dygjuhëshi”.
Më mbetën edhe disa shëtitje çmalljeje. Nuk kisha sosur në gjendjen që të flisja me Gined Enkelanën
udhëve, por ndonjë shaka pa zë e bënim, sidomos kur ndonjë perrí na i mbushte
sytë me shkëndija dhe hidhnim short se me cilin prej nesh do të guxonte ta
tradhëtonte tjetrin. Unë – atje ku mbaron Hija; ai –
a Genius without a cause, pa i sjellë
shoqërisë asnjë të mirë tjetër veç ndonjë buzëqeshjeje të pavarur[5]. Por gjer edhe kur kjo zgjat sa një pulitje sysh, nuk
është krejt pak. Sepse aq zgjat edhe mbjellja e shpirtit tek disa kur linden,
kur bien në dashuri, ose (për disa fatlumë) kur japin shpirt. Merre me mend,
do të qe shprehur Fqinji i tij i dhimbsur.
Qyteti ku ndërrohet bota
Këto
doja t’i thoja, me të folmen prej dygjuhëshi, gjatë një takimi kushtuar letërsisë
bashkëkohore shqiptare në Sallonin Ndërkombëtar të Librit në Torino. Mora vesh nga shtypi se do të isha i pranishëm atje. Asnjë
ftesë, asnjë hollësi nuk më erdhi derisa shinat e dëshirës sime rrëshqitën, u bënë
nyje, dhe qëndrova në Bukuresht. Festat e botës letrare ishin shtuar tejmase
dhe më dhimbte që, tek frynin gjer në ndoht libra e autorë tejet të rëndomtë, harronin
pashmangshëm gjëra thelbësore, siç ishte mikpritja e disa qyteteve. Në asnjë
shkrim nuk kam hasur deri më sot ndonjë vlerësim a mirënjohje ndaj qyteteve ku
shkrimtarët e mëdhenj kanë dhënë shpirt. Qyteti i lindjes sundon gjithçka,
trajtohet si hapësirë magjike, e bekuar, vendimtare, teksa qyteti i vdekjes këqyret
me njëfarë zemërimi, qejfmbetjeje; ai është fajtor e i pabesë. Kam bindjen se askush
nuk vdes atje ku s’duhet. Ndër aq vdekje e përkujtime shkrimtarësh, ikja e
Migjenit pikërisht në e nga Torinoja, ma bënte atë qytet të dhembshur,
bujar, plot përkushtim të pabujë, qytet që nuk e mori, por e dhuroi, duke shpejtuar
përndritjen e pseudonimit Migjen për
të paemrin djalosh të paplakshëm, e njësoi me veprën e tij krejt të panjohur në
gjallje. Do të kisha folur vërtet pa fund për këtë vëlla shpirtëror të Gined
Enkelanës, me humorin e atyre që mësojnë herët, ndonjëherë edhe pa ndërruar jetë,
se si është bota tjetër. Ose të paktën ajo bota që, në shumë jetë e në shumë
gjuhë, ndoshta për të mos rënë mësysh, mban pseudonimin Letërsi.
Bukuresht, pranverë 2019
[1] Gined Enkelana – emri rrjedh
nga Gloria In Exelsis Deo – Lavdia është në Emrin e Zotit – sh. im, A. K.
[2] Revista Saras dhe Gazeta Shqiptare, Tiranë, gusht, 2015
[3] “Lumenjë e Saharasë”, kapitulli Mund të merret edhe si e martë.
[4] “Lumenjtë e Saharasë”, kapitulli Dita e Lamtumirës
[5] Në vitin 2014, ime bijë,
Iulia-Maria Kyçyku, zgjodhi pseudonimin artistik Iulia Enkelana edhe si nderim
ndaj Pogradecit të përhershëm. Pak kohë më vonë, kur i tregoja njërën nga bëmat
e Gined Enkelanës në romanin “Ki$land”,
bëri shaka: “Nga një pikëpamje, i bie të
jem fëmija e një personazhi”. Saktësimi doli nga historia e “Lumenjve të
Saharasë”: “... sidomos po të të kish
lindur ajo që qe gati të më tradhëtonte me të...”.