Arta Marku: “E kam të nevojshme të rrëfej histori. Është ide e ngulitur. Secila prej
tyre është një farë brenda meje që fillon të rritet e rritet, si tumor, dhe
herët a vonë duhet të merrem me të” - kështu përgjigjet Isabel Allende kur e
pyesin pse shkruan. Mendoj se duhet të jetë një përgjigje që vlen për të gjithë
shkrimtarët. Gjithçka duhet t’ia nisë nga nevoja për të rrëfyer. Por teksa këtu
jemi në një terren iracional, le të fillojmë bisedën nga një hapësirë më e
qartë dhe më lehtësisht e shpjegueshme: fillesat tuaja si shkrimtar. Se duhet
të ketë një moment zbulimi të kësaj nevoje të brendshme. Si mund ta përshkruani
momentin e zbulimit të shkrimtarit te vetja? Momentin kur e kuptuat nevojën për
të rrëfyer.
Ardian-Christian Kyçyku: Para se të jetë nevojë, është dëshirë gati fëminore, por jo për të mahnitur njeri. I ngjan një ftese për të zbuluar symbyllur, bashkë me dikë (të cilin shpesh as nuk e njeh, as nuk e sheh, as ke për ta takuar ndonjëherë) gjëra që janë tejet të gjalla e gjithaq të padukshme, lënë mënjanë për arsye krejt të rëndomta, ose edhe të padrejta. Fillesat e mia janë të hershme, por veçoj gjithmonë dimrin e 1985-ës në Poradec. Gjendja më kujton një vdekje të bukur, që sikur ia kapërcente në shumë gjëra e shije edhe vetë jetës… Këqyrur me sytë e përvojës, më duket se ngulmojnë të dalin përmes rrëfimit ato ngjarje që nuk e kanë të sigurtë „jetëgjatësinë” në kujtesë. Kjo zgjon edhe një dhimbsuri, pa të cilën letërsia s’jeton dot gjatë.
- Një nevojë për t’u rrëfyer e shkrimtarit a përputhet me nevojën
për të lexuar të lexuesit? A e keni parasysh lexuesin tek fokusoheni tek nevoja
juaj? Nëse po, çfarë tiparesh ka ai? Nëse jo, a nuk konsiderohet një
shpërfillje e, për pasojë, ai ka të drejtë të mbajë mëri dhe distancë?
- Përvojat e mia në marrëdhëniet me lexuesit janë aq të çuditshme, saqë
vërtet duhen shkruar, që të bëhen sadopak të besueshme. Po shkruaj më të
freskëtën. Para një muaji, dëgjoj se disa nga librat e mi rumanisht shiten
nëpër portale bukinistësh, por jo dosido. Disa miq, sivëllezër, apo të njohur,
- të cilëve ua pata dhuruar librat me firmë e me nga një urim rasti, - i kishin
shitur heraherës me kile, ose për dy aspra copa, siç ndodh këto kohë, teksa
bukinistët i shesin tani me çmime të piperosura, duke i përfshirë në
grupin ”Me firmën e autorit”. Përfytyroni se ç’pamje kanë brenda
meje ata lexues, të cilët i pandehja të paktën të vëmendshëm, në mos po të
zgjedhur. Për shumë arsye, të përligjura, ose jo, librat e tu shiten me kile,
pastaj me çmime si për autorë jo të famshëm botërisht, por gjithsesi „mjeshtra
të panjohur”, mbase të vdekur (se vdekja ua rrit çmimin ca librave), për së
gjalli a për së vdekuri etj… Dua të them se lexuesi është i pafundëm në
befasira. Ndaj edhe s’ka kuptim ta përfytyroj, por vetëm të mahnitem, edhe për
mirë, edhe për më pak mirë.
- Të shkruash për fëmijërinë, për liqenin, për lojrat e qytetit të
lindjes, për endjet në qytetin e rinisë, për programet e ndaluara të radios,
për vrapin te tekniku me “Sonra”-n e madhe të prishur në krah… është në një
farë mënyre si të ndezësh prozhektorin për të ndriçuar brendësitë e vetvetes.
Herë ka një përzgjedhje të vetëdijshme elementesh mes hapësirës së ndriçuar,
herë është një thirrje e pavetëdijshme e një detaji që gjithsesi është vetjak.
Por të shkruash për një histori që nuk të përket në mënyrë të drejtpërdrejtë,
të rrëfesh (për shembull) për një burrë që s’e ke takuar kurrë e s’ta ka
rrëfyer ai vetë historinë (apo ndoshta ka gjithnjë një personazh që të rrëfen i
joshur për t’u futur ne letërsi?), është tjetër gjë. Në një farë mënyre këtë
bëjnë të gjithë shkrimtarët, por gjithsecili ka studion e vet, kohën e vet të
shkrimit, marrëdhënien e vet me ngjarjen, personazhet, këndvështrimet e veta,
parapërgatitjen e vet. Si do ta përshkruani ju procesin tuaj?
- Besoj se e gjitha ndodh nën frymën e empatisë dhe të aftësisë për të
jetuar me “këste” në anën e padukshme të gjërave. Dhunti të rralla, por edhe
sprova tejet të rënda, gjatë të cilave kupton e bindesh se vërtet asgjë s’bëjmë
dot pa Zotin.
- Çfarë bëni, pra (para se të uleni të shkruani apo gjatë shkrimit)
për të qenë të sigurt se historia që rrëfeni, personazhi që ndërtoni, edhe pse
i trilluar, të qëndrojë fort me këmbë në tokë?
- Për mua pyetja shtrohet: a duhet vërtet t’ia bëj ndokujt të besueshëm
dikë? Nëse po, sa të besueshëm dhe pse? Më të besueshëm se në jetë, apo më pak
të gjallë se në një libër? Ndoshta duke iu përgjigjur çdo pyetjeje me të tjera
pyetje arrijmë të mos heqim dorë nga letërsia.
- Si ju vjen një detaj që do të shndërrohet më pas në libër? Çfarë
ka në gjenezë një tregim a një roman? Çfarë e dallon një detaj nga një tjetër
që nuk e meriton vëmendjen tuaj?
- Kur tregon / rrëfen, në fakt, zgjedh një lloj të epërm vetmie, nga ku
detajet maten e peshohen me të tjerë kritere. Jam stërvitur të ndahem sa është njerëzisht e mundur nga librat e botuar, edhe që të mund të jetoj
sa më natyrshëm, edhe që të mund të shkruaj gati si në fillesa. Ka qenë e
domosdoshme dhe vendimtare. Përndryshe unë do të ndihem oreçast më shkrimtar
nga ç’duhet, ndërsa pala tjetër – e vrojtuar, dhe kjo do ta mbushë marrëdhënien
me shtirje. Kuptohet: detajet që kanë zgjuar brenda meje një libër i mbaj mend
dhe nuk janë pak: fjalë, shprehje, pamje, tinguj, ndonjë ëndërr me sy hapur a
symbyllur, por sidomos copëza ngjarjesh, të cilat, në jetën e përditshme dukej
se do të vijonin, ose do të mbylleshin në(n) një mungesë të pamerituar poezie.
- “Një histori brenda letërsisë mund të mos jetë e vërtetë, por duhet
të ngjajë fort si e vërtetë”. A jeni në të njëjtën mendje? Apo është koncept i
vjetëruar?
- E Vërteta është gjendja para së cilës asnjë e vërtetë vetjake apo e
huazuar nuk na ndihmon. Është pakashumë si Vdekja. Ndaj edhe Shkrimet e Shenjta
përsërisin këshillën që njeriu ta mbajë sa më shpesh parasysh Vdekjen. Thënë
ndryshe, edhe në jetë, jo vetëm në letërsi (e cila sjell një përgjegjësi më të
madhe sesa ajo e të jetuarit, ngaqë u flet drejtpërdrejt shpirtrave) synimi
është të shprehim gjëra sa më në përputhje me të Vërtetën. Në një hapësirë
shpirtërore, ku nuk pranohet kushdo që di shkrim e këndim, letërsia (e
pajetuar) këmben vendin me jetën (e pashkruar) dhe nuk ke si përkufizon se cila
është njëra dhe cila tjetra.
- Disa nga librat tuaj ju kanë juve personazh. Duke qenë kështu, le
të rrimë për pak te personazhi i fëmijës. Te nevoja për të rrëfyer fëmijërinë
tuaj. E nxit distanca gjeografike nga vendet e fëmijërisë? Apo distanca kohore
nga fëmijëria?
- Më tepër se unë, janë copëza nga vetet e mia. Nuk shtrohet çështja për
t’u bërë sa më i dukshëm, aq më pak në këto kohëra që sundohen nga bindje të
tipit “Dukem, p(r)a jam”. Thjesht këto copëza të vetes i njoh më mirë
dhe ndaj tyre mund të shkruaj pa paragjykime apo stepje të ngulitura nga mendësia
e tanishme. Rikthehem në “gadishuj” kujtese edhe për t’u pastruar nga fjalët e
pamjet e tepërta („Njerëzit preokupohen për gjëra që nuk do t’u vlejnë fare
pas vdekjes”, thoshte poeti i shquar rumun Marin Soresku), por edhe për t’u
çmallur me një botë që po i ngjan gjithnjë e më pak së sotmes.
- “Na duket sikur përshtatja është shenjë mençurie, qëndresë,
epërsi, por më fort është dëshmi e rënies, e dorëheqjes. Në mos më keq: shenjë
se fëmijëria brenda vetes po fiket, hap pas hapi”. E thoni ju në një libër. Ama
krijohet përshtypja se një shkrimtar mundet të dorëhiqet pa hequr dorë. Pra e
humb fëmijërinë duke e mbajtur, në mos brenda, pranë, sepse e shkruan. A e
ndjeni këtë përparësi të shkrimtarit? A është kjo arsyeja pse fëmijërinë e keni
“zbardhur” në libra, madje edhe lajmëruar nëpërmjet togfjalëshit ROMAN ME
FËMINI?
- Ta jetoje fëmininë në Poradecin dhe Tiranën e viteve ’70-‘80 ishte një
mrekulli më vete. Më pas jam gjendur shpesh në makthet e prindit të
përkushtuar, që e mban fëmijën brenda kurmit, ku, për çudi, është më i
kërcënuar sesa jashtë. Një prind tejet metaforik, që ka për fëmijë fëmininë e
vet. Duke shkruar nga kjo zonë, jo vetëm që nuk e humb, por stërvitem me
humbjen e tij të mundshme, sepse ia zgjat jetën aq sa mundet në libra. Njëherazi,
është një mjet për t’u kujtuar lexuesve se, në fëmini, para se të kishim plane,
rroga, ofiqe etj, kishim jetë, njerëz e gjëra të domosdoshme, varfëri të
shenjtëruar, zemër sa na duhej, arsye sa të mos na fikej shpirti, e gati asnjë
paragjykim. Botimi i këtij lloji librash, duhet thënë, është i rrezikshëm për
shkrimtarin dhe jo çdo autor di apo guxon të rrezikojë. Deri tani kam nxjerrë një libër nga shtypi vetëm nëse mbajtja e tij në vete
u rrezikonte jetën librave pasardhës, ose edhe të shkruar më parë. Koha e
botimit më duket vendimtare. Përndryshe është si të marrësh një foshnjë të
sapolindur e ta mbyllësh të rritet në bordell… Togfjalëshi “Roman me fëmini”
është një ftesë, apo shenjë, se libri përkatës duhet lexuar pakashumë në frymën
me të cilën është shkruar.
- Meqë jemi këtu: si qëndrojnë bashkë romani (që teorikisht është
trillim) dhe fëmijëria (që teorikisht është realitet).
- Vjen një çast, pas të cilit ritmi i çuditshëm mall-çmallje bën të mundur
që disa ngjarje e njerëz të kenë qenë, ose bëhen në shkrim e
sipër ashtu siç i mban mend e siç i përshkruan / tregon / rrëfen.
- Në fakt, teksa shkruani për të shkuarën që ju përket, qoftë për
fëmijërinë apo qoftë për hapësira të tjera kohe, sa përputhen faktet me
interpretimet?
- Mundohem t’i rijetoj tek i rrëfej dhe anasjelltas, duke
u kujdesur që përmasa e trillit letrar të mos cënojë Bukurinë.
- Letërsia (ajo me elementë autobiografikë ose
jo), teksa e përmban trillimin, çfarë i bën kujtesës? E deformon apo gjithsesi,
e ruan?
- Besoj se e rishkruan bukur. Ajo jeta që s’na vjen të
besojmë se një ditë do të ndërpritet, bëhet më e hijshme, ndërsa e përditshmja
– më e rëndë. Dikur të dyja zëvendësohen nga librat.
- “Besoj se ka vdekur nga teprica e kujtesës.
Mbajti sa mbajti dhe plasi”- thotë një personazh në një tregim tuajin. Cili
është këndvështrimi juaj për kujtesën brenda njeriut. Si punoni me të? Si e
përzgjidhni për të shmangur “tepricat”. Si e përcaktoni atë që është harruar
apo e denjë për t’u harruar?
- Kujtesa mund të jetë një bekim, por edhe një kalvar.
Herë shkruaj për të mos harruar, herë të tjera, si tani, për të harruar (sepse
pesha e asaj jete që nuk ka mundur të hyjë në libra më lodh). Një kujtesë e
mirë më duket se të ndalon të jetosh i plotë atje ku ndodhesh trupërisht dhe
kjo mund të shtojë heshtje të panatyrshme mes shkrimtarit e miqve, apo edhe të
afërmve.
- I pata thënë një shkrimtareje shqiptare që
jeton jashtë prej vitesh: ju, kujtesën e merrni me vete dhe përditshmëria nuk
jua cënon se janë dy epoka të ndara. Pra e konservoni si në një frigorifer.
Përgjigjja e saj ishte: jo, kujtesa jonë, nuk ruhet në një frigorifer. Ne e
vëmë atë në një inkubator. Po ju?
- Të njohurit ngrijnë në çastin kur mërgon dhe nuk dihet nëse do të
kthehesh më, apo jo. Edhe ti ngrin në kujtesën e tyre. Kjo i vështirëson
marrëdhëniet e mëvonshme, por edhe i mban brenda një mirësie të veçantë, sepse
secila palë e mban mend tjetrën si në çastin e ndarjes. Gjatë ritakimeve, kur
ndodhin, është aq e hidhur të pranosh tjetërsimet që shpesh kanë qenë të
pashmangshme. Ndaj edhe të dyja palët kthehen mendërisht me ngut në çastin e
ndarjes dhe gjithçka rrjedh më lehtë, edhe kur s’para kanë ç’të thonë.
Kujtesën time e mbajnë gjallë dhe e pasurojnë parreshtur të afërmit, duke
nisur me prindërit, me tim vëlla e miqtë e pakët, e deri tek ime bijë, që
hereharës më kujton detaje nga rrëfenjat, me të cilat e vija në gjumë, ose i
afroja pagjumësinë krijuese. E gjitha mbështetet në ruajtjen e së natyrshmes, e
një baraspeshe, ku asnjë ngjarje, qoftë tejet e hidhur, apo tejet e ëmbël, nuk
trajtohet me përparësi në krahasim me të tjerat, po nuk ishte veçanërisht e
bukur e me humor.
- “Ka libra që rrënohen së brendshmi qoftë edhe nga emrat e disa
personazheve apo nga disa fjalë që nguliten në vende të papërshtatshme” thoni
diku te libri ANONIMA, që bën fjalë për Tiranën e fëmijërisë suaj. Le t’i
marrim me radhë: Çfarë do të thotë? Si e shkatërron letërsinë thjesht dhe vetëm
një emër personazhi? Si veproni ju me emrat e personazheve tuaj? Dhe pastaj: si
kujdeseni për fjalën, për një fjalë të vetme, që të rrijë siç duhet në
shoqërinë e të tjerave?
- Për mua letërsia është pakrahasimisht më pak zanat,
sesa dhunti. Nëse di ta ruash dhuntinë, nuk do të vuash për vendin ku ngulitet
një fjalë, një shprehje, një emër apo nofkë përsonazhi. Ato do të jenë vetëm
aty ku duhet të jenë. E kam pasur fjalën për shijen e mirë dhe për rëndësinë
thelbësore që ka mbajtja e letërsisë brenda sinorëve të saj të parmë si art. Të
paftuarit kanë bindjen se letërsia është han pa dyer e pa Zot dhe se mund t’i
lejosh vetesh ç’të të shkrepë në kokë. Dhe nuk mendohen dy herë, përkundrazi.
Në përgjithësi, nuk ke për të gjetur ndonjë mediokër të pakënaqur me atë që
shkruan dhe me mënyrat si e trymbeton. Por letërsia e plagosur asisoj i nxjerr
në pah gjurmët e përdhosjeve dhe ato gjurmë janë rrënjë të së keqes.
- “Çdo ditë më përforcohet bindja se perlat e vërteta letrare nuk
duhen lexuar me zë”. Në momentin që e thoni këtë, keni parasysh fëmijën e
dikurshëm që shkonte në kinema dhe ndihej i shqetësuar nga zërat e
papërshtatshëm të aktorëve. Por përtej kësaj, se zëri i aktorit mund të jetë
edhe i duhuri (a nuk varet gjithçka nga këndvështrimi): a do të ishte më mirë
gjithsesi që letërsia të LEXOHET NË VETMI? A është letërsia e bërë për të
ndërtuar kopshtet individuale të gjithsecilit lexues, të pangjashme nga njëri
tek tjetri?
- Nuk kam as zë, as vesh muzikor, por kam vesh poetik, metaforik, dhe zë
arsyeje, më saktë: këmbëngulje për shijet e zgjedhura. Meqë qysh herët kam
mbetur fort i lidhur me anën e dëgjueshme të jetës (e mërgimi ia shumëfishon e
mpreh dëgjimin njeriut, gjer edhe kur ky nuk e vëren) jam i bindur se zëri mund
të shndërrohet në një “kontekst” shkatërrimtar. Kam dëgjuar kryevepra të
Emineskut, ose të Lasgushit, për shembull, lexuar me të njëjtën rrjetë tingujsh
si edhe rreshta askushësh, dhe që do të kishin bindur çdo fëmijë apo dashamir
poezie se vlera e teksteve ishte e njëjtë.
- Çfarë mendoni për shumësinë e leximeve? A është e rëndësishme që
lexuesi dhe autori të jenë dy drejtëza të përputhura? Apo përkundazi?
- Zëri zgjedh dëgjuesin dhe ka jo pak lexime që nuk ia përvetësojnë këtij
zërin e brendshëm, por e joshin të lexojë më tej, në vetminë e nevojshme, ose
të domosdoshme.
***
- Keni tituj shumë të papritur: “Tregime të padukshme”; “Engjëjt e
tepërt”, “Diva ose ngrënësi i luleve”. “Puthmë skelet”, “Arti për të
vetëvrarë”... Titulli është takimi i parë i lexuesit me veprën, mund të jetë
shkatërrimtar për lidhjen e tij me librin, mund të jetë joshje e
parezistueshme. Mund të jetë i rëndomtë dhe aspak gjurmëlënës. Mund të jetë i
thjeshtë e njëkohësisht metaforë e fuqishme… Si veproni ju me titujt? Çfarë
është titulli për ju?
- Nuk ndihem në garë me njeri dhe shoh se mbijetoj edhe sikur askush të mos
i hyjë leximit të një libri për shkak të titullit. Nuk i kërkoj titujt.
Ndonjëherë titulli më vjen para librit, duke qenë më i rëndësishëm edhe se e
famshmja fjali e parë.
- Disa herë librat i përcaktoni si romane, disa herë si romane me fëmijëri
e të tjera herë si rrëfime. Për çfarë specifikash bëhet fjalë? Ku dallon një
roman me fëmijëri nga një rrëfim? Disa shkrimtarë mendojnë se librat nuk mund
të përcaktohen, nuk mund të përkufizohen…
- Kur libri del në arenë, çdo përcaktim i shkrimtarit e humb
peshën. Përcaktimet e mia janë vetëm disa dëshira që librat të lexohen si rrëfime, romane
me fëmini, me dashuri e konspiracion etj, ose si dëshmi që në atë
frymë i kam shkruar. Tek “Anonima, ose Tirana në hijen e një kalimtari”,
kam shënuar “rrëfilm”, fjalë që m’u vegua gjatë kohës kur po e bëja
film. Në thelb, marrëdhënia e thellë e lexuesit me një tekst nuk para i mban
parasysh përcaktimet e përkufizimet.
- Çfarë nënkupton në pseudonimin tuaj fjala CHRISTIAN? Pse një
pseudonim që në të vërtetë nuk jam e sigurt se është një pseudonim i
mirëfilltë, përsa kohë që jeni kaq i lidhur me emrin tuaj real?
- Po, është pseudonimi im letrar (meqë rumanishtja nuk ka “y”, përdor edhe
Ardian-Christian Kuciuk). Rrjedh nga emri im i pagëzimit. Si pjesëtar i një
breznie, së cilës i ndalohej me ligj pagëzimi, mbaja ndarë kundër dëshirës sime
qindra anëtarë të farefisit dhe prindërit (pagëzuar sipas traditës) nga
pasardhësit që do të lindeshin prej nesh. Rilidhja ndodhi në Bukuresht kur isha
25 vjeç. Gjatë pritjes për t’u pagëzuar dhe menjëherë pas pagëzimit, kuptova se
ishte shumë më tepër se shpëtim jete (në popull ka qenë zakon t’u vihej nga një
emër tjetër foshnjave që rrezikonin të vdisnin) dhe se thelbi i shkrimeve të
mia tashmë kish ndryshuar rrënjësisht. Do të kish qenë tejet e
ulët, krejt jashtë qënies sime, që, të paktën me kaq, të mos shprehja një
mirënjohje të papëshkrueshme. Në vend të aq papërshkrimi është
qysh atëhere emri Christian, me një vizë mes tij dhe Ardian-it.
- Cilat janë manitë tuaja prej shkrimtari? Kur shkruani? Si
shkruani? A keni orare shkrimi, vende të dedikuara dhe të tjera të
papërshtatshme?
- Ndonjë personazh hokatar i imi do të qe shprehur se “Kur mbërrita unë,
s’kishin mbetur mani të pa-marra”. Nuk kam mani. Tani po kuptoj se
koha kur shkruaj është edhe vendi ku shkruaj. Por s’mund të le pa përmendur, me
mirënjohje të plotë, dy shtëpitë e gjyshërve në Poradec, apartamentin e Rrugës
“Arkitekt Kasemi” në Tiranë, konviktet ku jetova për disa vjet në Bukuresht,
shtëpinë ku banoj, trenat, disa qytete ku jam ndalur heraherës, dhe një kafene
bukureshtase si qëmoti, “Nicola”, që nuk gjendet në hartat e internetit, dhe ku
shkruaj pa letër.
- Fakti që jeni një shkrimtar prodhimtar a do të thotë se jeni
sistematik?
- Duke gjykuar nga numri i librave të botuar deri tani, mbase krijohet
përshtypja se jam dyndur të pushtoj ndonjë kështjellë, në stilin e Skënderbeut;
të rifitoj ndonjë kohë të humbur, apo të shtie në dorë ndonjë fron në Panteon.
Thjesht ky është ritmi im i të shkruarit dhe nuk di si do të kish qenë ndryshe.
Përkushtimi, - sidomos në mungesë të një jete më të “lexueshme”, me të cilën të
mund të krahasoj jetën e rregullt që bëj, nuk më jep kohë të gjykoj me terma
nga të kritikës apo të historisë së letërsisë. I vetmja togfjalësh që më vjen
ndërmend në kaq shkrim është “Letërsi paralele”, ku kam parasysh vonesat e
shoqërisë së sotme për të njohur e përhapur letërsinë e pavarur, mungesën e
kritikëve që nuhatin e madje gjuajnë librat e mirëfilltë, pa i zgjedhur vetëm
nga shtypi, bujën e librave mesatarë etj.
- Letërsia juaj është një oaz i gjerë, në kuptimin e titujve të
shumtë. Libra të botuar në shqip e libra të botuar në rumanisht, gjuhë që prej
vitesh ju përket në përditshmërinë tuaj. Cila është gjuha juaj e letërsisë?
- Gjuhën e zgjedh secili libër. Nuk ndërhyj, jo se s’dua, por se s’mundem.
- Në të njëjtën hapësirë diskutimi: nga vijnë më së shumti
historitë tuaja, personazhet, cilës hapësirë gjeografike i përkasin terrenet ku
lëvizin ata? A ia ka lënë Shqipëria, me lëndën që ofron, vendin Rumanisë apo
tjetërkundi?
- Do të përmend si shembuj “Një fis i lavdishëm e që jep shpirt – eposi
i një harrese” (rumanisht, 1998) dhe “Sy” (shqip, 2003), libra ku
ndodh zgjerimi në letra dhe rigjetja brenda një Qënieje Ndërballkanike,
ta quajmë, e tipareve të disa trevave e popujve, por jo në frymën e
globalizimit. Secila hapësira ruan tjetrën, gjer edhe kur përzihet me të, si në
një dashuri.
- A e marrin vendlindjen gjithnjë me vete, kudo që shkojnë,
shkrimtarët?
- Besoj se po: vendlindjen që ka për hije vend-vdekjen.
- Ka në bibliotekën e çdo shkrimtari, ndonjëherë jo mirëfilli në
raftin ku janë renditur librat, disa tituj dhe autorë, që kanë mbetur
përgjithnjë, ose që mund t’u përkasin periudhave të ndryshme, por që kanë
luajtur rolin e mentorëve. Cilët janë librat dhe autorët që ju kanë formuar?
- Autorët e mi kryesorë mbeten gjyshërit, me dhunti të jashtëzakonshme
rrëfimi. Mbaj mend se mezi prisja të rrëfeja si ata. Besoj se fryma e tyre
lëvrin fuqishëm brenda shkrimeve të mia, ndërsa në jetën e përditshme, zbuloj
me gëzim gjeste, lëvizje, shkëndija humori që i kam trashëguar, ose huazuar
vetiu, falë adhurimit, prej tyre. Veç shkrimtarëve që janë “pronë e
përbashkët”, si të thuash, dua të kujtoj Luigi Pirandellon-n, Pär
Lagerkvist-in, Paul Heyse-n dhe Heinrich Böll-in. Ndër librat, renditur sipas
kohës së leximit, janë “Eposi i Kreshnikëve” dhe "Filocalia"
(φιλοκαλία, përkthyer rumanisht në 12 vëllime). E meqë kinemaja ka pasur e ka
një vend të pazakontë në jetën time dhe ka ndikuar jo rrallë më tepër se disa
libra, duhet të përmend medoemos Ingmar Bergman-in (me “Vula e shtatë”, “Manaferrat e egra”, “Persona”, “Skena nga një martesë”, “Sonata e Vjeshtës”,
“Fani dhe Aleksandri”, me kryeveprën letrare “Pila magjike” dhe
me skenarët “Qëllimet më të mira” dhe “E pabesa”), Fellini-n (me
“Netët e Kabirias”, “Amarcord”, “La dolce vita”), Edgar
Reiz-in (me “Heimat”), Krzysztof Kieślowski-n (me “Dekalog” dhe “Tri
ngjyra”) dhe Ernst Lubitsch-in (me “To be or not to be” dhe “Ninotchka”).
- Si kanë këmbyer vendet librat dhe autorët nga koha në kohë?
- Për shumë arsye, mbaj pak libra në bibliotekë. Po nuk i kishe në kokë e
në shpirt, kot i ke në letër. Rilexoj rrallë, vetëm copëza, për ndonjë studim
apo për leksionet në universitet. Ndoshta është e rëndë ta pranojmë, por me
librat ndodh si me njerëzit: gjer edhe më të shtrenjtit vdesin një ditë. Për
fat, shija e pranisë dhe roli që kanë luajtur mbeten derisa edhe ne “shkojmë
për libra”.
- Gjatë një bisede me një tjetër shkrimtar, Rudolf Markun, i cili
prej vitesh jeton larg Shqipërisë, më pati thënë: “nganjëherë mendoj se po të
kisha jetuar këtu, në Shqipëri, nuk do ta kisha njohur aq mirë sa e njoh nga
distanca prej vendit ku jetoj aktualisht. Pikërisht, kjo lloj distance më jep
mua një lloj mundësie për ta parë qytetin jo në rrugët e veta, por sikur jam në
një kodër dhe e shoh të shtrirë më mirë se sa kur ec nëpër rrugët e tij.” Për
me tepër, pasi e ke njohur nga brenda qytetin, rrugët e tij, ke mundësinë ta
vëzhgosh së largëti. Ky, gjykoj, duhet të jetë rasti i shkrimtarëve që e kanë
njëlloj të gjatë kohën e të jetuarit në Shqipëri e atë të jetuarit në distancë.
A ju ka shërbyer distanca për njohjen? Për çfarë njohjejeje konkrete bëhet
fjalë?
- Nuk ndruhem të them se duhet ta kem dashur vërtet shumë thellë e shumë
pastër Tiranën, për shembull, përderisa asnjëherë nuk jam ndjerë lart, poshtë,
anash, afër, larg etj, por në brendësi. Ndoshta ka qenë një dhuratë
e rrallë e Tiranës ndaj një fëmije që e përjetonte shpërnguljen nga vedndlindja
si një mërgim. Tirana sikur më ka zbuluar atëhere, në shenjë ngushëllimi a
mirënjohjeje paraprake, jo vetëm gjërat që nuk ndryshojnë, por edhe gjëra që do
të ndodhnin shumë vite më pas.
- Sipas Orhan Pamukut: “Shkrimtarët turq, më të
shumtit ndër ta, e shkatërruan dhuntinë e tyre, me qëllim që t’i shërbenin
atdheut, një ideologjie apo një qëllimi të mirë. Nuk bënë romane të mirë
pikërisht sepse i vunë vetes një mision”. Nëse mbështesni Pamukun, si e
argumentoni?
- Nuk e kam në natyrë të gjykoj shkrimtarët edhe ngaqë vlera e librave e
bën vetë gjyqin, në kohën e duhur, me mjete që nganjëherë duken tepër të
ashpra. Ndoshta disa shkatërruan dhuntinë për t’i shërbyer atdheut, një
ideologjie, apo një qëllimi të mirë, por, kur dihet se jo pak të tjerë
shkatërruan atdheun, ndërgjegje brezash të tërë dhe çdo dhunti, për t’i
shërbyer vetëm vetes… Mes mëdyshjesh të tilla, më kujtohet një pyetje që pleqtë
poradecarë u bënin plangprishësve të shumëfishtë: “Po ku do të të vejë
shpirti, o i gjorë?!” Ndalem te kjo pyetje, ndërsa përgjigjet zakonisht
përmblidhen në dy fjali: Ka një dallim të madh mes vendeve ku politika
përcakton ideologjinë dhe atyre ku ideologjia përcakton politikën; sa
më tepër politikë të pranojë një letërsi, aq më fat e jetëgjatësi politike do
të ketë.
- Në këndvështrimin tuaj, a ka letërsia një mision?
- Fakti që s’po e shfarosin dot, dëshmon se po.
- A e ndjeni shkrimtarin që lexoni si një misionar?
- I besoj shprehjes “Kur të gjithë ulërijnë, dëgjohet vetëm ai që hesht”.
- A e ndjeni misionarin brenda jush?
- Aq sa të mos më tjetërsojë të shkruarën.
Tiranë-Bukuresht, shtator 2020