Letërsia paralele - bisedë

 

Arta Marku“E kam të nevojshme të rrëfej histori. Është ide e ngulitur. Secila prej tyre është një farë brenda meje që fillon të rritet e rritet, si tumor, dhe herët a vonë duhet të merrem me të” - kështu përgjigjet Isabel Allende kur e pyesin pse shkruan. Mendoj se duhet të jetë një përgjigje që vlen për të gjithë shkrimtarët. Gjithçka duhet t’ia nisë nga nevoja për të rrëfyer. Por teksa këtu jemi në një terren iracional, le të fillojmë bisedën nga një hapësirë më e qartë dhe më lehtësisht e shpjegueshme: fillesat tuaja si shkrimtar. Se duhet të ketë një moment zbulimi të kësaj nevoje të brendshme. Si mund ta përshkruani momentin e zbulimit të shkrimtarit te vetja? Momentin kur e kuptuat nevojën për të rrëfyer. 

 

Ardian-Christian Kyçyku: Para se të jetë nevojë, është dëshirë gati fëminore, por jo për të mahnitur njeri. I ngjan një ftese për të zbuluar symbyllur, bashkë me dikë (të cilin shpesh as nuk e njeh, as nuk e sheh, as ke për ta takuar ndonjëherë) gjëra që janë tejet të gjalla e gjithaq të padukshme, lënë mënjanë për arsye krejt të rëndomta, ose edhe të padrejta. Fillesat e mia janë të hershme, por veçoj gjithmonë dimrin e 1985-ës në Poradec. Gjendja më kujton një vdekje të bukur, që sikur ia kapërcente në shumë gjëra e shije edhe vetë jetës… Këqyrur me sytë e përvojës, më duket se ngulmojnë të dalin përmes rrëfimit ato ngjarje që nuk e kanë të sigurtë „jetëgjatësinë” në kujtesë. Kjo zgjon edhe një dhimbsuri, pa të cilën letërsia s’jeton dot gjatë.

 

- Një nevojë për t’u rrëfyer e shkrimtarit a përputhet me nevojën për të lexuar të lexuesit? A e keni parasysh lexuesin tek fokusoheni tek nevoja juaj? Nëse po, çfarë tiparesh ka ai? Nëse jo, a nuk konsiderohet një shpërfillje e, për pasojë, ai ka të drejtë të mbajë mëri dhe distancë? 

 

- Përvojat e mia në marrëdhëniet me lexuesit janë aq të çuditshme, saqë vërtet duhen shkruar, që të bëhen sadopak të besueshme. Po shkruaj më të freskëtën. Para një muaji, dëgjoj se disa nga librat e mi rumanisht shiten nëpër portale bukinistësh, por jo dosido. Disa miq, sivëllezër, apo të njohur, - të cilëve ua pata dhuruar librat me firmë e me nga një urim rasti, - i kishin shitur heraherës me kile, ose për dy aspra copa, siç ndodh këto kohë, teksa bukinistët i shesin tani me çmime të piperosura, duke i përfshirë në grupin ”Me firmën e autorit”. Përfytyroni se ç’pamje kanë brenda meje ata lexues, të cilët i pandehja të paktën të vëmendshëm, në mos po të zgjedhur. Për shumë arsye, të përligjura, ose jo, librat e tu shiten me kile, pastaj me çmime si për autorë jo të famshëm botërisht, por gjithsesi „mjeshtra të panjohur”, mbase të vdekur (se vdekja ua rrit çmimin ca librave), për së gjalli a për së vdekuri etj… Dua të them se lexuesi është i pafundëm në befasira. Ndaj edhe s’ka kuptim ta përfytyroj, por vetëm të mahnitem, edhe për mirë, edhe për më pak mirë. 

 

Të shkruash për fëmijërinë, për liqenin, për lojrat e qytetit të lindjes, për endjet në qytetin e rinisë, për programet e ndaluara të radios, për vrapin te tekniku me “Sonra”-n e madhe të prishur në krah… është në një farë mënyre si të ndezësh prozhektorin për të ndriçuar brendësitë e vetvetes. Herë ka një përzgjedhje të vetëdijshme elementesh mes hapësirës së ndriçuar, herë është një thirrje e pavetëdijshme e një detaji që gjithsesi është vetjak. Por të shkruash për një histori që nuk të përket në mënyrë të drejtpërdrejtë, të rrëfesh (për shembull) për një burrë që s’e ke takuar kurrë e s’ta ka rrëfyer ai vetë historinë (apo ndoshta ka gjithnjë një personazh që të rrëfen i joshur për t’u futur ne letërsi?), është tjetër gjë. Në një farë mënyre këtë bëjnë të gjithë shkrimtarët, por gjithsecili ka studion e vet, kohën e vet të shkrimit, marrëdhënien e vet me ngjarjen, personazhet, këndvështrimet e veta, parapërgatitjen e vet. Si do ta përshkruani ju procesin tuaj? 

 

- Besoj se e gjitha ndodh nën frymën e empatisë dhe të aftësisë për të jetuar me “këste” në anën e padukshme të gjërave. Dhunti të rralla, por edhe sprova tejet të rënda, gjatë të cilave kupton e bindesh se vërtet asgjë s’bëjmë dot pa Zotin. 

 

Çfarë bëni, pra (para se të uleni të shkruani apo gjatë shkrimit) për të qenë të sigurt se historia që rrëfeni, personazhi që ndërtoni, edhe pse i trilluar, të qëndrojë fort me këmbë në tokë? 

 

- Për mua pyetja shtrohet: a duhet vërtet t’ia bëj ndokujt të besueshëm dikë? Nëse po, sa të besueshëm dhe pse? Më të besueshëm se në jetë, apo më pak të gjallë se në një libër? Ndoshta duke iu përgjigjur çdo pyetjeje me të tjera pyetje arrijmë të mos heqim dorë nga letërsia. 

 

Si ju vjen një detaj që do të shndërrohet më pas në libër? Çfarë ka në gjenezë një tregim a një roman? Çfarë e dallon një detaj nga një tjetër që nuk e meriton vëmendjen tuaj? 

 

- Kur tregon / rrëfen, në fakt, zgjedh një lloj të epërm vetmie, nga ku detajet maten e peshohen me të tjerë kritere. Jam stërvitur të ndahem sa është njerëzisht e mundur nga librat e botuar, edhe që të mund të jetoj sa më natyrshëm, edhe që të mund të shkruaj gati si në fillesa. Ka qenë e domosdoshme dhe vendimtare. Përndryshe unë do të ndihem oreçast më shkrimtar nga ç’duhet, ndërsa pala tjetër – e vrojtuar, dhe kjo do ta mbushë marrëdhënien me shtirje. Kuptohet: detajet që kanë zgjuar brenda meje një libër i mbaj mend dhe nuk janë pak: fjalë, shprehje, pamje, tinguj, ndonjë ëndërr me sy hapur a symbyllur, por sidomos copëza ngjarjesh, të cilat, në jetën e përditshme dukej se do të vijonin, ose do të mbylleshin në(n) një mungesë të pamerituar poezie. 

 

- “Një histori brenda letërsisë mund të mos jetë e vërtetë, por duhet të ngjajë fort si e vërtetë”. A jeni në të njëjtën mendje? Apo është koncept i vjetëruar? 

 

- E Vërteta është gjendja para së cilës asnjë e vërtetë vetjake apo e huazuar nuk na ndihmon. Është pakashumë si Vdekja. Ndaj edhe Shkrimet e Shenjta përsërisin këshillën që njeriu ta mbajë sa më shpesh parasysh Vdekjen. Thënë ndryshe, edhe në jetë, jo vetëm në letërsi (e cila sjell një përgjegjësi më të madhe sesa ajo e të jetuarit, ngaqë u flet drejtpërdrejt shpirtrave) synimi është të shprehim gjëra sa më në përputhje me të Vërtetën. Në një hapësirë shpirtërore, ku nuk pranohet kushdo që di shkrim e këndim, letërsia (e pajetuar) këmben vendin me jetën (e pashkruar) dhe nuk ke si përkufizon se cila është njëra dhe cila tjetra. 

 

Disa nga librat tuaj ju kanë juve personazh. Duke qenë kështu, le të rrimë për pak te personazhi i fëmijës. Te nevoja për të rrëfyer fëmijërinë tuaj. E nxit distanca gjeografike nga vendet e fëmijërisë? Apo distanca kohore nga fëmijëria? 

 

- Më tepër se unë, janë copëza nga vetet e mia. Nuk shtrohet çështja për t’u bërë sa më i dukshëm, aq më pak në këto kohëra që sundohen nga bindje të tipit “Dukem, p(r)a jam”. Thjesht këto copëza të vetes i njoh më mirë dhe ndaj tyre mund të shkruaj pa paragjykime apo stepje të ngulitura nga mendësia e tanishme. Rikthehem në “gadishuj” kujtese edhe për t’u pastruar nga fjalët e pamjet e tepërta („Njerëzit preokupohen për gjëra që nuk do t’u vlejnë fare pas vdekjes”, thoshte poeti i shquar rumun Marin Soresku), por edhe për t’u çmallur me një botë që po i ngjan gjithnjë e më pak së sotmes. 

 

“Na duket sikur përshtatja është shenjë mençurie, qëndresë, epërsi, por më fort është dëshmi e rënies, e dorëheqjes. Në mos më keq: shenjë se fëmijëria brenda vetes po fiket, hap pas hapi”. E thoni ju në një libër. Ama krijohet përshtypja se një shkrimtar mundet të dorëhiqet pa hequr dorë. Pra e humb fëmijërinë duke e mbajtur, në mos brenda, pranë, sepse e shkruan. A e ndjeni këtë përparësi të shkrimtarit? A është kjo arsyeja pse fëmijërinë e keni “zbardhur” në libra, madje edhe lajmëruar nëpërmjet togfjalëshit ROMAN ME FËMINI? 

 

- Ta jetoje fëmininë në Poradecin dhe Tiranën e viteve ’70-‘80 ishte një mrekulli më vete. Më pas jam gjendur shpesh në makthet e prindit të përkushtuar, që e mban fëmijën brenda kurmit, ku, për çudi, është më i kërcënuar sesa jashtë. Një prind tejet metaforik, që ka për fëmijë fëmininë e vet. Duke shkruar nga kjo zonë, jo vetëm që nuk e humb, por stërvitem me humbjen e tij të mundshme, sepse ia zgjat jetën aq sa mundet në libra. Njëherazi, është një mjet për t’u kujtuar lexuesve se, në fëmini, para se të kishim plane, rroga, ofiqe etj, kishim jetë, njerëz e gjëra të domosdoshme, varfëri të shenjtëruar, zemër sa na duhej, arsye sa të mos na fikej shpirti, e gati asnjë paragjykim. Botimi i këtij lloji librash, duhet thënë, është i rrezikshëm për shkrimtarin dhe jo çdo autor di apo guxon të rrezikojë. Deri tani kam nxjerrë një libër nga shtypi vetëm nëse mbajtja e tij në vete u rrezikonte jetën librave pasardhës, ose edhe të shkruar më parë. Koha e botimit më duket vendimtare. Përndryshe është si të marrësh një foshnjë të sapolindur e ta mbyllësh të rritet në bordell… Togfjalëshi “Roman me fëmini” është një ftesë, apo shenjë, se libri përkatës duhet lexuar pakashumë në frymën me të cilën është shkruar. 

 

Meqë jemi këtu: si qëndrojnë bashkë romani (që teorikisht është trillim) dhe fëmijëria (që teorikisht është realitet). 

 

- Vjen një çast, pas të cilit ritmi i çuditshëm mall-çmallje bën të mundur që disa ngjarje e njerëz të kenë qenë, ose bëhen në shkrim e sipër ashtu siç i mban mend e siç i përshkruan / tregon / rrëfen. 

 

Në fakt, teksa shkruani për të shkuarën që ju përket, qoftë për fëmijërinë apo qoftë për hapësira të tjera kohe, sa përputhen faktet me interpretimet? 

 

- Mundohem t’i rijetoj tek i rrëfej dhe anasjelltas, duke u kujdesur që përmasa e trillit letrar të mos cënojë Bukurinë. 

 

Letërsia (ajo me elementë autobiografikë ose jo), teksa e përmban trillimin, çfarë i bën kujtesës? E deformon apo gjithsesi, e ruan? 

 

- Besoj se e rishkruan bukur. Ajo jeta që s’na vjen të besojmë se një ditë do të ndërpritet, bëhet më e hijshme, ndërsa e përditshmja – më e rëndë. Dikur të dyja zëvendësohen nga librat. 

 

“Besoj se ka vdekur nga teprica e kujtesës. Mbajti sa mbajti dhe plasi”- thotë një personazh në një tregim tuajin. Cili është këndvështrimi juaj për kujtesën brenda njeriut. Si punoni me të? Si e përzgjidhni për të shmangur “tepricat”. Si e përcaktoni atë që është harruar apo e denjë për t’u harruar? 

 

- Kujtesa mund të jetë një bekim, por edhe një kalvar. Herë shkruaj për të mos harruar, herë të tjera, si tani, për të harruar (sepse pesha e asaj jete që nuk ka mundur të hyjë në libra më lodh). Një kujtesë e mirë më duket se të ndalon të jetosh i plotë atje ku ndodhesh trupërisht dhe kjo mund të shtojë heshtje të panatyrshme mes shkrimtarit e miqve, apo edhe të afërmve. 

 

I pata thënë një shkrimtareje shqiptare që jeton jashtë prej vitesh: ju, kujtesën e merrni me vete dhe përditshmëria nuk jua cënon se janë dy epoka të ndara. Pra e konservoni si në një frigorifer. Përgjigjja e saj ishte: jo, kujtesa jonë, nuk ruhet në një frigorifer. Ne e vëmë atë në një inkubator. Po ju? 

 

- Të njohurit ngrijnë në çastin kur mërgon dhe nuk dihet nëse do të kthehesh më, apo jo. Edhe ti ngrin në kujtesën e tyre. Kjo i vështirëson marrëdhëniet e mëvonshme, por edhe i mban brenda një mirësie të veçantë, sepse secila palë e mban mend tjetrën si në çastin e ndarjes. Gjatë ritakimeve, kur ndodhin, është aq e hidhur të pranosh tjetërsimet që shpesh kanë qenë të pashmangshme. Ndaj edhe të dyja palët kthehen mendërisht me ngut në çastin e ndarjes dhe gjithçka rrjedh më lehtë, edhe kur s’para kanë ç’të thonë.

Kujtesën time e mbajnë gjallë dhe e pasurojnë parreshtur të afërmit, duke nisur me prindërit, me tim vëlla e miqtë e pakët, e deri tek ime bijë, që hereharës më kujton detaje nga rrëfenjat, me të cilat e vija në gjumë, ose i afroja pagjumësinë krijuese. E gjitha mbështetet në ruajtjen e së natyrshmes, e një baraspeshe, ku asnjë ngjarje, qoftë tejet e hidhur, apo tejet e ëmbël, nuk trajtohet me përparësi në krahasim me të tjerat, po nuk ishte veçanërisht e bukur e me humor. 

 

“Ka libra që rrënohen së brendshmi qoftë edhe nga emrat e disa personazheve apo nga disa fjalë që nguliten në vende të papërshtatshme” thoni diku te libri ANONIMA, që bën fjalë për Tiranën e fëmijërisë suaj. Le t’i marrim me radhë: Çfarë do të thotë? Si e shkatërron letërsinë thjesht dhe vetëm një emër personazhi? Si veproni ju me emrat e personazheve tuaj? Dhe pastaj: si kujdeseni për fjalën, për një fjalë të vetme, që të rrijë siç duhet në shoqërinë e të tjerave? 

 

- Për mua letërsia është pakrahasimisht më pak zanat, sesa dhunti. Nëse di ta ruash dhuntinë, nuk do të vuash për vendin ku ngulitet një fjalë, një shprehje, një emër apo nofkë përsonazhi. Ato do të jenë vetëm aty ku duhet të jenë. E kam pasur fjalën për shijen e mirë dhe për rëndësinë thelbësore që ka mbajtja e letërsisë brenda sinorëve të saj të parmë si art. Të paftuarit kanë bindjen se letërsia është han pa dyer e pa Zot dhe se mund t’i lejosh vetesh ç’të të shkrepë në kokë. Dhe nuk mendohen dy herë, përkundrazi. Në përgjithësi, nuk ke për të gjetur ndonjë mediokër të pakënaqur me atë që shkruan dhe me mënyrat si e trymbeton. Por letërsia e plagosur asisoj i nxjerr në pah gjurmët e përdhosjeve dhe ato gjurmë janë rrënjë të së keqes. 

 

“Çdo ditë më përforcohet bindja se perlat e vërteta letrare nuk duhen lexuar me zë”. Në momentin që e thoni këtë, keni parasysh fëmijën e dikurshëm që shkonte në kinema dhe ndihej i shqetësuar nga zërat e papërshtatshëm të aktorëve. Por përtej kësaj, se zëri i aktorit mund të jetë edhe i duhuri (a nuk varet gjithçka nga këndvështrimi): a do të ishte më mirë gjithsesi që letërsia të LEXOHET NË VETMI? A është letërsia e bërë për të ndërtuar kopshtet individuale të gjithsecilit lexues, të pangjashme nga njëri tek tjetri? 

 

- Nuk kam as zë, as vesh muzikor, por kam vesh poetik, metaforik, dhe zë arsyeje, më saktë: këmbëngulje për shijet e zgjedhura. Meqë qysh herët kam mbetur fort i lidhur me anën e dëgjueshme të jetës (e mërgimi ia shumëfishon e mpreh dëgjimin njeriut, gjer edhe kur ky nuk e vëren) jam i bindur se zëri mund të shndërrohet në një “kontekst” shkatërrimtar. Kam dëgjuar kryevepra të Emineskut, ose të Lasgushit, për shembull, lexuar me të njëjtën rrjetë tingujsh si edhe rreshta askushësh, dhe që do të kishin bindur çdo fëmijë apo dashamir poezie se vlera e teksteve ishte e njëjtë. 

 

- Çfarë mendoni për shumësinë e leximeve? A është e rëndësishme që lexuesi dhe autori të jenë dy drejtëza të përputhura? Apo përkundazi? 

 

- Zëri zgjedh dëgjuesin dhe ka jo pak lexime që nuk ia përvetësojnë këtij zërin e brendshëm, por e joshin të lexojë më tej, në vetminë e nevojshme, ose të domosdoshme. 

 

*** 

 

Keni tituj shumë të papritur: “Tregime të padukshme”; “Engjëjt e tepërt”, “Diva ose ngrënësi i luleve”. “Puthmë skelet”, “Arti për të vetëvrarë”... Titulli është takimi i parë i lexuesit me veprën, mund të jetë shkatërrimtar për lidhjen e tij me librin, mund të jetë joshje e parezistueshme. Mund të jetë i rëndomtë dhe aspak gjurmëlënës. Mund të jetë i thjeshtë e njëkohësisht metaforë e fuqishme… Si veproni ju me titujt? Çfarë është titulli për ju? 

 

- Nuk ndihem në garë me njeri dhe shoh se mbijetoj edhe sikur askush të mos i hyjë leximit të një libri për shkak të titullit. Nuk i kërkoj titujt. Ndonjëherë titulli më vjen para librit, duke qenë më i rëndësishëm edhe se e famshmja fjali e parë. 

 

Disa herë librat i përcaktoni si romane, disa herë si romane me fëmijëri e të tjera herë si rrëfime. Për çfarë specifikash bëhet fjalë? Ku dallon një roman me fëmijëri nga një rrëfim? Disa shkrimtarë mendojnë se librat nuk mund të përcaktohen, nuk mund të përkufizohen… 

 

- Kur libri del në arenë, çdo përcaktim i shkrimtarit e humb peshën. Përcaktimet e mia janë vetëm disa dëshira që librat të lexohen si rrëfimeromane me fëmini, me dashuri e konspiracion etj, ose si dëshmi që në atë frymë i kam shkruar. Tek “Anonima, ose Tirana në hijen e një kalimtari”, kam shënuar “rrëfilm”, fjalë që m’u vegua gjatë kohës kur po e bëja film. Në thelb, marrëdhënia e thellë e lexuesit me një tekst nuk para i mban parasysh përcaktimet e përkufizimet. 

 

Çfarë nënkupton në pseudonimin tuaj fjala CHRISTIAN? Pse një pseudonim që në të vërtetë nuk jam e sigurt se është një pseudonim i mirëfilltë, përsa kohë që jeni kaq i lidhur me emrin tuaj real? 

 

- Po, është pseudonimi im letrar (meqë rumanishtja nuk ka “y”, përdor edhe Ardian-Christian Kuciuk). Rrjedh nga emri im i pagëzimit. Si pjesëtar i një breznie, së cilës i ndalohej me ligj pagëzimi, mbaja ndarë kundër dëshirës sime qindra anëtarë të farefisit dhe prindërit (pagëzuar sipas traditës) nga pasardhësit që do të lindeshin prej nesh. Rilidhja ndodhi në Bukuresht kur isha 25 vjeç. Gjatë pritjes për t’u pagëzuar dhe menjëherë pas pagëzimit, kuptova se ishte shumë më tepër se shpëtim jete (në popull ka qenë zakon t’u vihej nga një emër tjetër foshnjave që rrezikonin të vdisnin) dhe se thelbi i shkrimeve të mia tashmë kish ndryshuar rrënjësisht. Do të kish qenë tejet e ulët, krejt jashtë qënies sime, që, të paktën me kaq, të mos shprehja një mirënjohje të papëshkrueshme. Në vend të aq papërshkrimi është qysh atëhere emri Christian, me një vizë mes tij dhe Ardian-it. 

 

Cilat janë manitë tuaja prej shkrimtari? Kur shkruani? Si shkruani? A keni orare shkrimi, vende të dedikuara dhe të tjera të papërshtatshme? 

 

- Ndonjë personazh hokatar i imi do të qe shprehur se “Kur mbërrita unë, s’kishin mbetur mani të pa-marra”. Nuk kam mani. Tani po kuptoj se koha kur shkruaj është edhe vendi ku shkruaj. Por s’mund të le pa përmendur, me mirënjohje të plotë, dy shtëpitë e gjyshërve në Poradec, apartamentin e Rrugës “Arkitekt Kasemi” në Tiranë, konviktet ku jetova për disa vjet në Bukuresht, shtëpinë ku banoj, trenat, disa qytete ku jam ndalur heraherës, dhe një kafene bukureshtase si qëmoti, “Nicola”, që nuk gjendet në hartat e internetit, dhe ku shkruaj pa letër. 

 

- Fakti që jeni një shkrimtar prodhimtar a do të thotë se jeni sistematik? 

 

- Duke gjykuar nga numri i librave të botuar deri tani, mbase krijohet përshtypja se jam dyndur të pushtoj ndonjë kështjellë, në stilin e Skënderbeut; të rifitoj ndonjë kohë të humbur, apo të shtie në dorë ndonjë fron në Panteon. Thjesht ky është ritmi im i të shkruarit dhe nuk di si do të kish qenë ndryshe. Përkushtimi, - sidomos në mungesë të një jete më të “lexueshme”, me të cilën të mund të krahasoj jetën e rregullt që bëj, nuk më jep kohë të gjykoj me terma nga të kritikës apo të historisë së letërsisë. I vetmja togfjalësh që më vjen ndërmend në kaq shkrim është “Letërsi paralele”, ku kam parasysh vonesat e shoqërisë së sotme për të njohur e përhapur letërsinë e pavarur, mungesën e kritikëve që nuhatin e madje gjuajnë librat e mirëfilltë, pa i zgjedhur vetëm nga shtypi, bujën e librave mesatarë etj. 

 

Letërsia juaj është një oaz i gjerë, në kuptimin e titujve të shumtë. Libra të botuar në shqip e libra të botuar në rumanisht, gjuhë që prej vitesh ju përket në përditshmërinë tuaj. Cila është gjuha juaj e letërsisë? 

 

- Gjuhën e zgjedh secili libër. Nuk ndërhyj, jo se s’dua, por se s’mundem. 

 

Në të njëjtën hapësirë diskutimi: nga vijnë më së shumti historitë tuaja, personazhet, cilës hapësirë gjeografike i përkasin terrenet ku lëvizin ata? A ia ka lënë Shqipëria, me lëndën që ofron, vendin Rumanisë apo tjetërkundi? 

 

- Do të përmend si shembuj “Një fis i lavdishëm e që jep shpirt – eposi i një harrese” (rumanisht, 1998) dhe “Sy” (shqip, 2003), libra ku ndodh zgjerimi në letra dhe rigjetja brenda një Qënieje Ndërballkanike, ta quajmë, e tipareve të disa trevave e popujve, por jo në frymën e globalizimit. Secila hapësira ruan tjetrën, gjer edhe kur përzihet me të, si në një dashuri. 

 

- A e marrin vendlindjen gjithnjë me vete, kudo që shkojnë, shkrimtarët? 

 

- Besoj se po: vendlindjen që ka për hije vend-vdekjen. 

 

Ka në bibliotekën e çdo shkrimtari, ndonjëherë jo mirëfilli në raftin ku janë renditur librat, disa tituj dhe autorë, që kanë mbetur përgjithnjë, ose që mund t’u përkasin periudhave të ndryshme, por që kanë luajtur rolin e mentorëve. Cilët janë librat dhe autorët që ju kanë formuar? 

 

- Autorët e mi kryesorë mbeten gjyshërit, me dhunti të jashtëzakonshme rrëfimi. Mbaj mend se mezi prisja të rrëfeja si ata. Besoj se fryma e tyre lëvrin fuqishëm brenda shkrimeve të mia, ndërsa në jetën e përditshme, zbuloj me gëzim gjeste, lëvizje, shkëndija humori që i kam trashëguar, ose huazuar vetiu, falë adhurimit, prej tyre. Veç shkrimtarëve që janë “pronë e përbashkët”, si të thuash, dua të kujtoj Luigi Pirandellon-n, Pär Lagerkvist-in, Paul Heyse-n dhe Heinrich Böll-in. Ndër librat, renditur sipas kohës së leximit, janë “Eposi i Kreshnikëve” dhe "Filocalia" (φιλοκαλία, përkthyer rumanisht në 12 vëllime). E meqë kinemaja ka pasur e ka një vend të pazakontë në jetën time dhe ka ndikuar jo rrallë më tepër se disa libra, duhet të përmend medoemos Ingmar Bergman-in (me “Vula e shtatë”, “Manaferrat e egra, “Persona”, “Skena nga një martesë”, “Sonata e Vjeshtës”, “Fani dhe Aleksandri”, me kryeveprën letrare “Pila magjike” dhe me skenarët “Qëllimet më të mira” dhe “E pabesa”), Fellini-n (me “Netët e Kabirias”, “Amarcord”, “La dolce vita”), Edgar Reiz-in (me “Heimat”), Krzysztof Kieślowski-n (me “Dekalog” dhe “Tri ngjyra”) dhe Ernst Lubitsch-in (me “To be or not to be” dhe “Ninotchka”). 

 

- Si kanë këmbyer vendet librat dhe autorët nga koha në kohë? 

 

- Për shumë arsye, mbaj pak libra në bibliotekë. Po nuk i kishe në kokë e në shpirt, kot i ke në letër. Rilexoj rrallë, vetëm copëza, për ndonjë studim apo për leksionet në universitet. Ndoshta është e rëndë ta pranojmë, por me librat ndodh si me njerëzit: gjer edhe më të shtrenjtit vdesin një ditë. Për fat, shija e pranisë dhe roli që kanë luajtur mbeten derisa edhe ne “shkojmë për libra”. 

 

Gjatë një bisede me një tjetër shkrimtar, Rudolf Markun, i cili prej vitesh jeton larg Shqipërisë, më pati thënë: “nganjëherë mendoj se po të kisha jetuar këtu, në Shqipëri, nuk do ta kisha njohur aq mirë sa e njoh nga distanca prej vendit ku jetoj aktualisht. Pikërisht, kjo lloj distance më jep mua një lloj mundësie për ta parë qytetin jo në rrugët e veta, por sikur jam në një kodër dhe e shoh të shtrirë më mirë se sa kur ec nëpër rrugët e tij.” Për me tepër, pasi e ke njohur nga brenda qytetin, rrugët e tij, ke mundësinë ta vëzhgosh së largëti. Ky, gjykoj, duhet të jetë rasti i shkrimtarëve që e kanë njëlloj të gjatë kohën e të jetuarit në Shqipëri e atë të jetuarit në distancë. A ju ka shërbyer distanca për njohjen? Për çfarë njohjejeje konkrete bëhet fjalë? 

 

- Nuk ndruhem të them se duhet ta kem dashur vërtet shumë thellë e shumë pastër Tiranën, për shembull, përderisa asnjëherë nuk jam ndjerë lart, poshtë, anash, afër, larg etj, por në brendësi. Ndoshta ka qenë një dhuratë e rrallë e Tiranës ndaj një fëmije që e përjetonte shpërnguljen nga vedndlindja si një mërgim. Tirana sikur më ka zbuluar atëhere, në shenjë ngushëllimi a mirënjohjeje paraprake, jo vetëm gjërat që nuk ndryshojnë, por edhe gjëra që do të ndodhnin shumë vite më pas. 

 

Sipas Orhan Pamukut: “Shkrimtarët turq, më të shumtit ndër ta, e shkatërruan dhuntinë e tyre, me qëllim që t’i shërbenin atdheut, një ideologjie apo një qëllimi të mirë. Nuk bënë romane të mirë pikërisht sepse i vunë vetes një mision”. Nëse mbështesni Pamukun, si e argumentoni? 

 

- Nuk e kam në natyrë të gjykoj shkrimtarët edhe ngaqë vlera e librave e bën vetë gjyqin, në kohën e duhur, me mjete që nganjëherë duken tepër të ashpra. Ndoshta disa shkatërruan dhuntinë për t’i shërbyer atdheut, një ideologjie, apo një qëllimi të mirë, por, kur dihet se jo pak të tjerë shkatërruan atdheun, ndërgjegje brezash të tërë dhe çdo dhunti, për t’i shërbyer vetëm vetes… Mes mëdyshjesh të tilla, më kujtohet një pyetje që pleqtë poradecarë u bënin plangprishësve të shumëfishtë: “Po ku do të të vejë shpirti, o i gjorë?!” Ndalem te kjo pyetje, ndërsa përgjigjet zakonisht përmblidhen në dy fjali: Ka një dallim të madh mes vendeve ku politika përcakton ideologjinë dhe atyre ku ideologjia përcakton politikënsa më tepër politikë të pranojë një letërsi, aq më fat e jetëgjatësi politike do të ketë. 

 

- Në këndvështrimin tuaj, a ka letërsia një mision? 

 

- Fakti që s’po e shfarosin dot, dëshmon se po. 

 

- A e ndjeni shkrimtarin që lexoni si një misionar? 

 

- I besoj shprehjes “Kur të gjithë ulërijnë, dëgjohet vetëm ai që hesht”. 

 

- A e ndjeni misionarin brenda jush? 

 

- Aq sa të mos më tjetërsojë të shkruarën. 

 Tiranë-Bukuresht, shtator 2020