Shpërblimi me metafora
Për letrarët, Historia ka trajtën e një ditari apokrif që s’mbyllet kurrë, e një miniere të vërtetë metaforash e të dhënash të çmueshme, me të cilat mund të ringjizen universe të tëra. Letërsia e mirëfilltë i avitet kësisoj Historisë ashtu sikurse toka i avitet farës. Nga ky shkak, Historia, - në përpjekjet e saj shumëshekullore për t’u bërë ose për të qënë sa më e besueshme, - ia del mbanë të shndërrohet në majë të apokrifit apo në atdhe të përfytyrimit, të një përfytyrimi që nuk e kërcënon me absurd baraspeshën jetike, por përkundrazi: e mbron, duke dëbuar motërzimet e mangëta apo të rreme. Tekstet apokrife që nuk janë përpiluar për të rikrijuar copëza të së shkuarës në emër të ndonjë fushate mediatike, sjellin një përmasë mistike në perceptimin e Historisë.
Tradicionalisht, Historia është shkruar nga fitimtarët, ndërsa Letërsia nga të mundurit. Po, etruskët nuk na kanë lënë historinë e tyre të shkruar / ndërsa atë të përjetuarën e shkruan për ne / ata që i shfarosën…[1]
Është tronditëse të zbulosh në kohë se si pasioni dhe euforia kanë nxjerrë nga historia e fituesve një letërsi të dobët, ndërkohë që i njëjti pasion ka shërbyer si shtysë dobiprurëse për shkrimtarët e mundur, duke i falur letërsisë së tyre besueshmërinë dhe harmoninë e një historie reale. Kjo e vërtetë nuk na detyron ta dobësojmë rregullin për hir të përjashtimit, por të pranojmë se nganjëherë autori i një teksti apokrif pozitiv, i prirë nga kërkimi, shkoqitja dhe zhbirimi i Së Vërtetës, nuk ia ze vendin ndokujt, duke i zhvatur identitetin apo frymën jetike, por përfshihet në një proces empatie të epërme dhe ndonjëherë mund të themi: në metempsikozë.
Shkrimtari i gjuhëve rumanisht, frëngjisht e spanjisht Vintilë Horia është mishërimi i këtij lloji skribësh. Lindur më 18 dhjetor 1915 në qytetin Segarçea, në krahinën rumune të Dolzhit, qysh në mituri mësoi nga një plakë thuajse e verbër gjuhën frënge, në të cilën do të shkruante më pas kryeveprën „Zoti është lindur në mërgim”. Pas përfundimit, në vitet 1940-1944, të studimeve në Fakultetin e Drejtësisë dhe në atë të Letërsisë e Filozofisë të Universitetit të Bukureshtit, u emërua atashe shtypi pranë ambasadave rumune në Romë e në Vjenë. U arrestua nga nazistët dhe u mbajt një vit në burg, për t’u liruar nga trupat angleze më 1945. Fill paskëtaj zgjodhi mërgimin apo më saktë: u zgjodh nga mërgimi. Jetoi disa vjet në Itali, pastaj në Argjentinë e në Francë, për t’u vendosur përfundimisht në Spanjë, ku edhe vdiq më 1992, pa mundur ta rishihte vendlindjen. E meqënëse të panjohura janë udhët e mërgimit, falë një paradoksi fatlum, në moshën 42-vjeçare Vintilë Horia fiton të drejtën të flasë në emër të Ovidius Publius Naso-s[2] si rrjedhojë e takimit vendimtar të autorit me veprën e mërgimtarit të madh të Tomis-it. Ndërkaq, mes shkrimtarit të sapopërmendur latin të shekullit I dhe atij rumun të shekullit XX krijohet një lidhje krejt e veçantë, „një lidhje e mbinatyrshme, që buronte nga një ngjashmëri misterioze”, beson akademiku francez Daniel-Rops. Tek shfleton Të trishtmet dhe Pontiket e Ovidius Naso-s, Vintilë Horia e gjen veten në to dhe realizon në nivel shpirtëror e tekstual shndrrimin e gjeografisë në Shpirt. Aspak rastësisht, më vonë do të shprehej se „Që të mbijetoja pa u çmendur nga dhembja, shumë vite më parë vendosa t’i zgjeroja kufijtë e vendit tim dhe ta këqyrja Evropën si një atdhe më të madh”[3].
Mërgimi dhe një grimcë vitaliteti
Por ç’domethënë në thelb mërgim, dukuri që disa i qetëson, qoftë edhe përkohësisht, duke u krijuar hapësira të lira falë ikjes, çrrënjosjes, - të detyrueshme, të vullnetshme, ose të dyja bashkë, - të të tjerëve, ndërsa disa i rilind, duan s’duan?! Dukuri me të cilën disa bëjnë publicitet gjoja-atdhetar, mburren me një drojë të shtirur, ose nuk arrijnë të ngrihen në një të folme të besueshme, e cila mund të na e lehtësonte pjesëmarrjen në vuajtjen e tyre mirëfilltë; dukuri me të cilën të tjerë luftojnë dhe bashkëpunojnë që të gjejnë një përligjje, një ideal, duke kuptuar më në fund se një njeri pa ideale i ngjan një koke pa mendime dhe se për një ideal meriton ta flijosh jetën po aq sa ai ideal e ka hak të jetosh në emër të tij - dhe të gjitha këto vetëm e vetëm sepse jeta e njeriut është tepër e shkurtër për dy vdekje dhe dy lindje. Gjë që s’është e pamundur për Perëndinë.
Mërgimi nuk është sëmundje, por as nuk shërohet ndonjëherë. Mund të thuhet se mërgimi është ajo aureolë, ajo bërthamë drite, ajo shkëndijë që përshfaqet në çastin e papërsëritshëm kur një jetë zëvendësohet nga një jetë tjetër, e re dhe pa të drejtë kthimi, jetë e mbjellë me ndihmën e një vdekjeje kalimtare, e një vakuum-i – është shkëndija që kryen jo vetëm këmbimin e një trualli me një tjetër, e një gjuhe me një tjetër, e një fati me një tjetër, por në radhë të parë: e një shpirti me një tjetër, e një ëngjëlli mbrojtës me një tjetër. Nuk është e vështirë të pranojmë se gjatë këtij çasti të epërm mërgimtari i ardhshëm vdes dhe rilindet, duke kaluar nëpër gjendjen e kufomës, kurse shkëndija kthehet në frymë jete në flegrat e tij.
Në kuptimin klasik e të dukshëm, mërgimi mund të jetë ekonomik, politik dhe kulturor. Por vendimin për të mund ta marrë dhe ta zbatojë kryekëput Yjori, e këtu duhet theksuar se, përmes mërgimit hyjnorja risjell parajsoren, qoftë edhe pjesërisht, baraspeshimin shpirtëror, vitalitetin, përvuejtninë, duke përftuar, me çmimin e shumë flijimeve dhe shqetësimeve, vetë „ekzorcizimin” e disa bashkësive njerëzore. Në parim, mërgimtarët shkojnë (në fakt: përthithen nga, nxiten, joshen) drejt hapësirash ku hahet më mirë, më lirë dhe ku liria nuk do të thotë pafuqi për të bërë atë që është e palejueshme, por fuqi e pakufizuar për të bërë atë që s’ngre peshë. Por ka edhe mërgues që shkojnë drejt zonash ku hahet më pak mirë, mirpo ku Fjala mund ta zëvendësojë bukën, ndërsa kjo bukë - përjetësinë. Të syrgjynosur të tillë, me sa duket të zgjedhur, u shfaqën njëheresh me zgjerimin e Perandorisë Romake. Qysh atëhere vitaliteti ballkanas u bë dhe mbeti ngasje dhe joshje, - ndonjëherë fatale, - fyerje e rafinuar dhe element thelbësor për vazhdimësinë e një jete e cila nuk dëshiron të bjerë pré e idhujtarisë dhe e shthurrjes, sepse pafuqia e individit për ta rigjetur veten në kushte të caktuara shoqërore i hyn në hise kohës që është dhënë për përsiatje, dhe e kërkon shërimin në mishtor.
Në kohën e Ovidit, Roma dhe Dakia[4] përfaqësonin dy hapësira tejet të ndryshme. Roma gjendej në rënie të plotë morale për shkak të tejngopjes lëndore, politeizmit, hedonizmit dhe luftrave për pushtet (që mund ta venitin krejt shoqërinë, pavarësisht nga hapësira dhe koha), ndërsa Dakia përpiqej ta ruante të pacënuar monoteizmin e zbuluar nga Zamolksi, sidhe strukturën arketipale të jetës, pranë Zotit. Kur romakët ende i luteshin, si me thënë, me këste e me radhë, një morie hyjnish, kulti i Zamolksit, sipas dijetarit Mirçea Eliade[5], forconte në trevat dake monoteizmin, duke krijuar kushtet për përqafimin e krishterimit, sepse Zamolksi i përshtatej, më fort se tek çdo hyjni pagane, krishterizimit thuajse të plotë. Për qytetarët e zakonshëm të Romës, gjithçka që nuk ishte Romë, ishte Syrgjyn. Çdo gjë që nuk ishte e tashme, e shitshme, e konsumueshme, pushtet, ndere etj, ishte Syrgjyn. Por kjo s’donte të thoshte se gjithçka që s’ishte Syrgjyn ishte Romë. Shihet qartë se në kapërthimin e të dyja hapësirave, - perandorake dhe arketipale, - mbetet gjithmonë një bërthamë e lirë, e papushtuar nga mendja dhe fuqia e njeriut.
Shartimi i dhimbshëm, apo ligjet e mbijetesës
Në çastin që mund ta quajmë Ovidius, - Ovid jemi të gjithë, shprehet kritiku Piero Cimatti, jemi ne tek kalojmë nga mospranimi i Yjorit në mospranimin e sëmundjes së të qënit plangprishës, - Roma dhe Dakia zhvillonin një luftë të padukshme edhe në rrafsh gjuhësor. Latinishtja, e cilësuar edhe matematikë, jetoi dhe u imponua për një farë kohe njëlloj sikur të qënkej ende gjuhë e gjallë. Ajo u harmonizua përsosmërisht me synimet globalizuese të Perandorisë Romake, por nuk mundi ta pushtonte realitetin e epërm të hapësirës ballkanike. Sot ajo është një gjuhë e vdekur. Në thelb, latinishtja ka qënë mbase e para gjuhë informacionale, ndërsa dakishtja del të ketë qënë një gjuhë ritualesh. Dhe informacional nënkupton rënie të të iniciuarit. Megjithëse të dhënat shkencore janë të pakta, ekzistenca e gjuhës së dakëve nuk mund të mohohet. Në mungesë të saj, sipas një logjike të thjeshtë, latinishtja sovrane nuk kish çfarë të përthithte, ndërsa gjuha rumune me siguri do të kish qënë krejt e ndryshme nga ç’është sot. Duke iu referuar ekzistencës së një shkrimi danubian, të zhvilluar njëherazi me gjuhën e dakëve, hulumtuesi Marco Merlini pohon se fuqia e këtij shkrimi për t’u lidhur me sferën konceptuese është shumë më e madhe se sa lidhja e tij me sferën fonetike (…) Një nga veçoritë e shkrimit danubian është përdorimi i tij në liturgji dhe për të shprehur besime magjike-fetare. Nuk është përdorur për marrëveshje tregtare, ose për të regjistruar dokumente administrative, po për të komunikuar me Perëndinë[6]. Dakologu Adrian Bucurescu është i mendimit se pllakat prej plumbi të qytetit rumun Sinaja, - që të përmendim një shembull, - janë me siguri geto-dake[7], sepse përmbajnë: një alfabet identik me të rumanishtes së vjetër, të quajtur cirilik; emra hyjnish, mbretërish, qytezash, ujrash etj, që janë pjesë e historisë së njohur të Dakisë; pamje me personazhe të veshur njëlloj si dakët në Kolonën e Trajanit[8] dhe në monumentin e Adamklisi-së[9]. Një tjetër argument në dobi të mendimit se pllakat iu përkasin dakëve është gjuha në të cilën janë shkruar, e ngjashme me gjuhën rumune dhe me shqipen[10], të dyja pasardhëse të gjuhës së hamendësuar të pellazgëve.
Duke e ndryshuar me themel strukturën e jetës shoqërore dhe administrative të Ballkanit, Perandoria Romake i rrëmbeu gjuhës dake hapësirën publike dhe e detyroi të përshtatej, por të përshtatej deri në shndrrimin në një gjuhë tjetër, të ndërmjetme, e cila do të bëhej e pavarur - rumanishtja. Ndoshta ka qënë një ujdi jetike, e diktuar nga ligjet e mbijetesës, të cilët, rëndom, kur ujdia nuk pranohet, imponojnë dëbimin nga Historia. Kësisoj gjuha e dakëve u tërhoq në tempuj, në zonat gjeografike të pashkelshme, sidhe në shtëpitë e njerëzve.
Shkalla drejt Gjuhës së Qiellit
Romani i Vintilë Horias nis me fjalitë tronditëse të Ovidit: I mbyll sytë që të rroj. Dhe që të vras[11]. Në botën e padukshme nganjëherë hyhet përmes një mllefi që është i dënueshëm për moralin, por i mërguari, qoftë edhe në gjendje foshnjore, i nënshtrohet tashmë një morali tjetër, ngaqë nis një dialog mëse prindëror e miqësor me Yjorin, një dialog të fshehtë, në njohjen e të cilit ata që nuk e kanë përjetuar s’mund të depërtojnë veçse pjesërisht, me ndihmën e një tufe paragjykimesh. Një çështje vetjake, e cila si rregull shtjellohet brenda cakut të së shprehëshmes, i bën jehonë përmbysjes së parë që ndodh në mërgim dhe pikërisht mohimit të gjeografisë dhe të politikës në përgjithësi. I mbyll sytë dhe vras, dëshmon Ovidi, poeti rrënjëshkulur. Sa të gjalla janë këto përfytyrime, më të gjalla dhe më të kthjellta se sa vetë kujtimi i kësaj pasditeje… I mbyll sytë dhe jetoj. Unë jam poeti, ai[12] s’është veçse një perandor. Ndërsa më vonë: Ndodhem këtu prej dhjetë ditësh; e kam braktisur Romën para tre muajsh, por jam në Romë... Por në këtë çast, kur shkruaj këta rreshta, ndjehem i pushtuar nga një dyshim i tmerrshëm. Roma është larg, në cepin tjetër të tokës, e përjetuar, si të thuash, e shkëputur prej meje si një fakt i çuditshëm, të cilin mund ta rindërtoj me përfytyrimin, por asnjëherë saktësisht. E kaluara ime ka një emër, por sa pará bën? Qaj. Ndjej frikë dhe të ftohtë, por hyjnitë janë bërë copë e çikë… Jeta ime dhe vargjet e mia flisnin ndryshe, sepse jetoja nga një iluzion që e këndoja për kënaqësinë e të tjerëve… Të trishtmet, kështu do të quhet libri im i ardhshëm[13]…
Poeti është i bindur se ka humbur gjithçka, ndërsa fakti që, në këmbim të kësaj gjithçkaje, mund të presë Vetë Zotin, nuk e ngushëllon. Hëpërhë ai bën çmos të nuhatë shkaqet e syrgjynosjes, të cilat do t’i zbulojë me saktësi befasuese alter-egoja e tij, Vintilë Horia, afro dymijë vjet më vonë. Jo përligjja dhe përkrahja e rënies morale të romakëve përmes botimit të vëllimit „Ars amandi” e syrgjynosën Ovidin, por joshja nga qarqet neopitagoriane, monoteiste, nga mësimet e Pitagorës që predikonin ekzistencën e një Zoti të vetëm, maturia në kënaqësitë e dashurisë trupore, mospranimi i çdo ushqimi me prejardhje shtazore. Edhe ai ishte i mërguar, njëlloj si Ovidi, sepse e pat zgjedhur kurbetin në Krotana. Ndër skllevërit, pohon Ovidi, ndodhej edhe Zamolksi, prifti që u bë më vonë pontifex maximum dhe hyu i vetëm i getëve[14]. Pikërisht kur hyn në lidhje me pitagorizmin, ze fill për Ovidin edhe përshfaqja e Zotit të vetëm. Ky vegim paraprihet nga asgjësimi i iluzioneve. Lënda, e mishëruar deri atëhere në hyjni me grada dhe zanate të ndryshme, detyrohet të pranojë se nuk është krijuese, por vetëm e krijuar. Në fazën e parë, Ovidi sheh dhe shijon vetëm pjesën e hidhur të mërgimit, ngrirjen fizike, pafuqinë për të qënë atje ku ia ka ënda. E cfilit pa masë humbja e një jete të suksesshme, plot ndere, pasuri etj, humbja e saj brenda një çasti të vetëm, sa një pulitje sysh; e bren detyrimi për ta pranuar shkallë-shkallë jetën e vet të re, mjedisin e ri, pritjen e ankthshme dhe kapitëse të „faljes” perandorake… Pejsazhi në të cilin gdhihet, e lebetit. Vallë a ka zogj më tragjikë se sa këta sgalemë me fluturim të harmonishëm, klithmat e të cilëve ma coptojnë zemrën sikur të parathënkan një fatkeqësi, sikur dashkan të ringjallin kujtimin e disa qëniesh të kaluara, që përulen para krimesh nga më të urrejtshmet[15]? Banorët që mund t’i bëhen fqinjë dhe miq, ose armiq gjer në vdekje, mbahen më këmbë në ca kushte të cilat poeti nuk i ka hasur as në ankthe. Ata hanë verë të kuqe, të gurëzuar nga dimrat e tmerrshëm, dhe e presin verën në trajtë kubash, me thika, martohen, vdesin, vuajnë, luten, zbaviten. Ata qajnë kur lindet dikush dhe kremtojnë sa herë ndonjëri syresh (ri)mërgon në Të Padukshme. Hedhin djelmosha të pafajshëm në gropa plot me shigjeta, që, përmes shqyerjes së tyre të marrin përgjigje nga Perëndia dhe, në rast se përgjigjja vonon, do të thotë se i flijuari nuk ka qënë i pastër sa duhet, ndaj përgatisin një tjetër…
Falja e ëndërruar nga Ovidi nuk po vjen. I qarkuar tani nga ngricat e Pontit[16] dhe nga dëborat e Haemusit[17], për muaj të tërë asnjë lajm nga Roma nuk do të mundë të më vijë, vëren ai. Madje edhe falja, nëqoftëse perandori do të ma jepte, do të duhej të priste shkrirjen e akujve. E di se askush në Romë nuk e vret më mendjen për mua dhe as për mundësinë e një faljeje[18]. Në fakt, Ovidi s’ka si ta marrë me mend se, pikërisht përmes mosfaljes së tij nga Augusti, filloi të fitojë faljen nga Jezusi. Ai përjeton njëfarë trefishimi të shikimit, për të mos thënë ngritje të shikimit në fuqi kubike; i jepet dhuntia e kapjes së thelbit të qënieve dhe të sendeve dhe, në rastin më të keq, kjo përbën një shenjë rinie apo rinimi, një mposhtje, qoftë edhe të dhunshme e të trishtë, e vesit të rehatisë, që i thellon rrënjët tek njeriu njëherazi me kalimin e viteve. Ndoshta tingëllon kërshëritëse, dëshmon dikur Ovidi, por nuk kam frikë prej getëve. Kam dëgjuar se janë tejet besimtarë dhe i falen një hyu të vetëm, emri i të cilit në këtë çast nuk më kujtohet. Si mundet një hy i vetëm ta mbushë krejt qiellin? Po qe se qielli është i zbrazët, sikurse besojmë, ky hy duhet të jetë tepër i vogël dhe fillikat në mes të një heshtjeje dhe të një vetmie bezdisëse. Ky hy i vetëm, në të vërtetë duhet të ngjajë me mua, të paktën nga ky këndvështrim[19].
Ndër shqetësimet lidhur me mbushjen e qiellit, larg lavdisë së përditshme, i shqitur nga shfrenimet trupore dhe nga qetësia lëndore, Ovidi zbulon se s’është edhe aq keq të jesh anonim. Fillimisht ndërgjegjëson lumturinë që nuk shkruan më ashtu siç qe mësuar, ose detyruar. Nga proza ime, thotë, janë zhdukur hyjnitë, janë zhdukur heronjtë dhe metaforat mitologjike. Jam i lirë, në fshehtësi, të shkruaj siç mendoj dhe si jetoj. Thjesht[20]. Më pas kupton se Malana, gjella e mërgimit, i pëlqen. U mësua me ushqimin njëlloj si edhe me gjuhën e atyre viseve. Latinishtja ime e ka humbur pastërtinë, ngaqë e flas vetëm me Honoriusin e me Dokian, ligjërata e së cilës është një përzierje e latinishtes me getishten, të cilën e kuptoj fare mirë, pra getishten e njoh po aq mirë sa edhe latinishten. Jam madje i joshur të shkruaj vargje në këtë gjuhë në të cilën, doradorës që ia zbuloj të fshehtat, ia shijoj ëmbëlsinë dhe harmoninë. Është një gjuhë e gatuar për poezinë, ngaqë, nëse në fillim duket e ashpër dhe barbare, si e strukur mes mjekrave të njerëzve të këtushëm, ka një tingëllimë krejt tjetër kur e shkruan… Jam gjithashtu i prirur t’i përkthej Gjeorgjiket[21] në getisht, sepse kjo gjuhë është krijuar për të zbuluar magjitë e natyrës dhe fjalët e saj rrokin shpeshherë jehonën e dukurive që përfaqësojnë. Këtu askush, ose pothuajse askush nuk i kupton poemat e mia… Përderisa s’kam lexues, ç’kuptim ka të shkruaj më? Por padyshim pa shkruar s’mund të rroj. Do të vdes në ditën kur nuk do të mund të mbaj më në dorë stiletin[22].
Por nuk mund të shkruhet në gjuhën e tjetërkujt pa ndërhyrjen e Dashurisë. Edhe udhët e saj janë gjithaq të panjohura, sa edhe të mërgimit. Një bashkëkohës dak i Ovidit, e lut poetin e madh perandorak ta ndihmojë. Dhe pikërisht të shkruajë në emër të tij disa letra dashurie. Daku është i përshkuar keqas nga shigjeta e Kupidonit dhe do të dëshironte t’i tregonte së dashurës tepër të re se ndjenjat e tij të flakta nuk janë shndërruar në informacione të akullta. Çështja është se e dashura e dakut nuk di latinisht. Atëhere Ovidi i jep zemër: „Do t’i shkruajmë në getisht, Herimon!” dhe bëhet kësisoj shkuesi (mblesi) i huaj dhe i padukshëm i një dashurie që ndodh e shteret në dhé të huaj, mes dy njerëzish të lindur në gjuhë tjetër! Ovidi përsiat pikërisht rreth mortjes para-vdekje, rreth fikjes së jetës brenda njeriut para se ky të japë shpirt. Dashuria e të dyve bëhet në një farë mënyre mjaft e panjollë, dashuri e të treve, një gjendje shpirtërore ku Ovidi është zgjedhur të përmbushë detyrën e zëdhënësit të Shpirtit. Ai rifillon të jetojë, domethënë pushon së vdekuri tash e mbrapa dhe e lëmon në heshtje gjuhën e dytë. Kështu nisi të bjerë lart: nga poet i politeizmit, bëhet bir i paemër, por i lumtur, i Perëndisë. Këtij Uni i përgjigjet një gjuhë tjetër, me qarkullim të kufizuar, por me një fuqi vigane për të folur me Zotin. Ish-poeti e nuhat se matrica e thelbësuar kodër-luginë-kodër e kësaj hapësire prodhon në kohë qetësinë, mënçurinë, përsiatjen, ose, më saktë, vetëzotërimin, çka do të thotë zotërim i botës.
Pamëshira e historisë shpeshherë tërheq mëshirën e Perëndisë
Vendimtar për fatin e mërgimtarit të madh është udhëtimi me varkë, një dalje e thjeshtë për peshk[23]. Gjumi e zgjon në një tjetër udhëtim, në qëndër të hemisferës së lëngët të detit, mes peshqsh me trajta, ngjyra e madhësi të ndryshme. Një peshk i ndritshëm nis të rrëshqasë në të njëjtin kah me poetin. Nuk kish ndonjë ngjyrë të caktuar dhe asnjë shënjë s’e dallonte nga të tjerët, por diçka përtej arsyes dhe shqisat e mia, më thoshin se ky ishte peshku, një krijesë që i përfaqësonte të gjithë peshqit, simboli zanafillor i species apo i jetës në përgjithësi. Ky simbol e prin drejt hijes së një njeriu. Ovidi dëshmon se tek përparonte drejt asaj hijeje, po e kuptoja që ishte e bërë nga një dritë më e fuqishme se sa e rrezes dhe e bërthamës që më rrethonte. Ajo dritë e përqendruar ia krijon trupin vetvetes, po mendoja: Ja, më në fund. Mbërrita në skaj të udhëtimit tim të gjatë dhe po gatitesha të zbrisja, tamam sikur ajo hije, desha të them dritë, të qënkej limani ku do të gjeja gjithçka që pata kërkuar më kot deri atëhere. Ndoshta e kishte fjalën tek Liria. Zbulon se, çuditërisht, dakët janë të lirë. Zamolksin e zgjedhin vetë, nuk i detyron kurrkush. Vetë e zgjedhin truallin dhe gruan. Kjo lumturi është e perëndishme. Dakët askush s’i ka detyruar të mërgojnë këtu, në këtë trevë, të cilën ende s’e marr vesh, por që nuk e urrej më[24]. Libri i ri i tij do të titullohet „Pontiket”, nderim i përvuejtshëm për vendim tim të mërgimit[25].
Afrimi tek Zoti ia zbulon sërish të fshehtën e Gjuhës. Kuvendon me fshatarin Komozous dhe ky nuk beson se romakët flasin latinisht. Ç’është ajo, latinishtja?! Në heshtje dhe në dyshim të shenjtë Komozousi i ngre një himn gjuhës së shpirtit, gjuhës në rrafshin e dritës shpirtërore, jo si një sistem mendimi të organizuar, por si një sistem ndjesie dhe mëshire që i nënështrohet hyjnores. Si është e mundur që një fshatar, qoftë edhe nga një vend tjetër, të flasë një gjuhë të ndryshme. Kafshët s’do të mund ta kuptonin. Si ka mundësi që gjëra si toka, pema, zogu, të thirren ndryshe, kur ato gjithkund janë të njëjta[26]?!
Para se të lindej në mërgim, Ovidi kuvendon me një prift të mistershëm dak. Të dhemb largësia që të ndan nga të dashurit, nga qielli dhe nga toka e fëminisë, i thotë ky. Ta dish që një qiell i vetëm ndehet përmbi viset tona të përgjakura dhe mërgimi të është dhënë vetëm si parapërgatitje. Mos rri i trishtuar në Tomis dhe bëhu gati për jetën tjetër, të amëshuarën, të afërtën, ku dhembja nuk njihet, sepse koha s’ka kuptim përveçse brenda caqeve të dhembjes... ke për të qënë ose s’ke për të qënë fare. Ata që do të jenë nuk do të njohin gjë tjetër përveç gëzimit, sepse do të gjenden në dritën e Zotit dhe kjo dritë nuk është gjë tjetër veçse mirësi… Mendo që shpirti është fryti i vetë mundimit tënd, që e ngjiz ditë për ditë me bëmat e tua të mira dhe që shpirti është i pavdekshëm… Para se të vdesësh, do të mësosh edhe shumë gjëra të tjera, sepse shpirti yt është gjithnjë e më i hapur ndaj frymës së vetme[27].
Në Romën e largët, nga ku të rinjtë romakë vazhdonin të vinin në Daki, për të gjetur një qiell të ri, i pamëshirshmi Perandor August vdes, por çështja e faljes dhe e kthimit në Romë nuk e shqetëson më Ovidin përveçse si njëfarë plogështie e kujtesës. Në ç’Romë do të doje të ktheheshe pasi je bërë qytetar i Qiellit?!
Ovidi mban fjalimin e parë në gjuhën e dytë, ndërsa folësit e lindur njëheresh me të, e përshëndesin me thjeshtësi, me një rrahje të daulleve, sipas zakonit, ndonëse fjalimi i Ovidit ishte një laudatio kushtuar perandorit të ri. Por ata ndoshta përshëndetën gjuhën që përdori, jo kuptimin e fjalëve.
Në një çast të ndritshëm, në jetën e të syrgjynosurit shfaqet mjeku Teodor i cili, aspak rastësisht, - sepse rastësia është njëfarësoj e pranueshme vetëm në mungesë të Besimit, - pat qënë dëshmitar pamor në lindjen e Jezus Krishtit, në Guvën e Shenjtë të Bethleemit, madje u këqyr nga sytë e foshnjës së sapolindur, nga sytë e Atij që u lind në mërgim. Në guvë pat mbërritur tepër vonë, sepse Mesia tashmë qe lindur, mbase një tjetër dëshmi se Perëndia s’ka nevojë për mjekë dhe as për mamí. Ndërkaq, të tjerët, me përjashtime të pakta, ende hyjnizoheshin dhe ia preknin kurmin, që të bëheshin të pavdekshëm, njëlloj si ai doktoruci i zymtë romak që çante e grryente me thika vrasës e gjallesa të tjera për të gjetur se ku pikërisht, në ç’organ fshihet përjetësia…
Ish-poeti i Romës, poet fillestar në gjuhën e dakëve, vdes në mërgim dhe në paqe, duke kuptuar edhe pse Mesia nuk mund të lindej në ato treva. Cili do ta kryqëzonte këtu?! Ai vdes i qetë, sepse për bijtë e Perëndisë të vdesësh diku është njëlloj si të vdesësh në hapësirën ku je lindur - gjithsesi ringjallesh në Të Padukshme. Nëse ndokush do t’i zbulojë këto shënime, beson i sapolinduri, do të mundë të marrë pjesë në shqetësimet dhe në shpresat e këtyre kohëve të pashoqe në të cilat jetojmë: kohë pritjeje dhe sigurie. Nuk është fjala veçse për një çast, por - e di, ama, - për një nga më të bukurit e historisë, sepse Zoti ndodhet mes nesh dhe ende s’e ka bërë të njohur praninë e Vet. Ky çast do të kalojë dhe nuk do të na mbetet tjetër gjë veç sigurisë[28]. Ndoshta është çasti që na fryn në flegra mundësinë për të mos pritur një botë tjetër me shpërfilljen me të cilën të vdekurit pranojnë ngushëllimet.
Për letrarët, Historia ka trajtën e një ditari apokrif që s’mbyllet kurrë, e një miniere të vërtetë metaforash e të dhënash të çmueshme, me të cilat mund të ringjizen universe të tëra. Letërsia e mirëfilltë i avitet kësisoj Historisë ashtu sikurse toka i avitet farës. Nga ky shkak, Historia, - në përpjekjet e saj shumëshekullore për t’u bërë ose për të qënë sa më e besueshme, - ia del mbanë të shndërrohet në majë të apokrifit apo në atdhe të përfytyrimit, të një përfytyrimi që nuk e kërcënon me absurd baraspeshën jetike, por përkundrazi: e mbron, duke dëbuar motërzimet e mangëta apo të rreme. Tekstet apokrife që nuk janë përpiluar për të rikrijuar copëza të së shkuarës në emër të ndonjë fushate mediatike, sjellin një përmasë mistike në perceptimin e Historisë.
Tradicionalisht, Historia është shkruar nga fitimtarët, ndërsa Letërsia nga të mundurit. Po, etruskët nuk na kanë lënë historinë e tyre të shkruar / ndërsa atë të përjetuarën e shkruan për ne / ata që i shfarosën…[1]
Është tronditëse të zbulosh në kohë se si pasioni dhe euforia kanë nxjerrë nga historia e fituesve një letërsi të dobët, ndërkohë që i njëjti pasion ka shërbyer si shtysë dobiprurëse për shkrimtarët e mundur, duke i falur letërsisë së tyre besueshmërinë dhe harmoninë e një historie reale. Kjo e vërtetë nuk na detyron ta dobësojmë rregullin për hir të përjashtimit, por të pranojmë se nganjëherë autori i një teksti apokrif pozitiv, i prirë nga kërkimi, shkoqitja dhe zhbirimi i Së Vërtetës, nuk ia ze vendin ndokujt, duke i zhvatur identitetin apo frymën jetike, por përfshihet në një proces empatie të epërme dhe ndonjëherë mund të themi: në metempsikozë.
Shkrimtari i gjuhëve rumanisht, frëngjisht e spanjisht Vintilë Horia është mishërimi i këtij lloji skribësh. Lindur më 18 dhjetor 1915 në qytetin Segarçea, në krahinën rumune të Dolzhit, qysh në mituri mësoi nga një plakë thuajse e verbër gjuhën frënge, në të cilën do të shkruante më pas kryeveprën „Zoti është lindur në mërgim”. Pas përfundimit, në vitet 1940-1944, të studimeve në Fakultetin e Drejtësisë dhe në atë të Letërsisë e Filozofisë të Universitetit të Bukureshtit, u emërua atashe shtypi pranë ambasadave rumune në Romë e në Vjenë. U arrestua nga nazistët dhe u mbajt një vit në burg, për t’u liruar nga trupat angleze më 1945. Fill paskëtaj zgjodhi mërgimin apo më saktë: u zgjodh nga mërgimi. Jetoi disa vjet në Itali, pastaj në Argjentinë e në Francë, për t’u vendosur përfundimisht në Spanjë, ku edhe vdiq më 1992, pa mundur ta rishihte vendlindjen. E meqënëse të panjohura janë udhët e mërgimit, falë një paradoksi fatlum, në moshën 42-vjeçare Vintilë Horia fiton të drejtën të flasë në emër të Ovidius Publius Naso-s[2] si rrjedhojë e takimit vendimtar të autorit me veprën e mërgimtarit të madh të Tomis-it. Ndërkaq, mes shkrimtarit të sapopërmendur latin të shekullit I dhe atij rumun të shekullit XX krijohet një lidhje krejt e veçantë, „një lidhje e mbinatyrshme, që buronte nga një ngjashmëri misterioze”, beson akademiku francez Daniel-Rops. Tek shfleton Të trishtmet dhe Pontiket e Ovidius Naso-s, Vintilë Horia e gjen veten në to dhe realizon në nivel shpirtëror e tekstual shndrrimin e gjeografisë në Shpirt. Aspak rastësisht, më vonë do të shprehej se „Që të mbijetoja pa u çmendur nga dhembja, shumë vite më parë vendosa t’i zgjeroja kufijtë e vendit tim dhe ta këqyrja Evropën si një atdhe më të madh”[3].
Mërgimi dhe një grimcë vitaliteti
Por ç’domethënë në thelb mërgim, dukuri që disa i qetëson, qoftë edhe përkohësisht, duke u krijuar hapësira të lira falë ikjes, çrrënjosjes, - të detyrueshme, të vullnetshme, ose të dyja bashkë, - të të tjerëve, ndërsa disa i rilind, duan s’duan?! Dukuri me të cilën disa bëjnë publicitet gjoja-atdhetar, mburren me një drojë të shtirur, ose nuk arrijnë të ngrihen në një të folme të besueshme, e cila mund të na e lehtësonte pjesëmarrjen në vuajtjen e tyre mirëfilltë; dukuri me të cilën të tjerë luftojnë dhe bashkëpunojnë që të gjejnë një përligjje, një ideal, duke kuptuar më në fund se një njeri pa ideale i ngjan një koke pa mendime dhe se për një ideal meriton ta flijosh jetën po aq sa ai ideal e ka hak të jetosh në emër të tij - dhe të gjitha këto vetëm e vetëm sepse jeta e njeriut është tepër e shkurtër për dy vdekje dhe dy lindje. Gjë që s’është e pamundur për Perëndinë.
Mërgimi nuk është sëmundje, por as nuk shërohet ndonjëherë. Mund të thuhet se mërgimi është ajo aureolë, ajo bërthamë drite, ajo shkëndijë që përshfaqet në çastin e papërsëritshëm kur një jetë zëvendësohet nga një jetë tjetër, e re dhe pa të drejtë kthimi, jetë e mbjellë me ndihmën e një vdekjeje kalimtare, e një vakuum-i – është shkëndija që kryen jo vetëm këmbimin e një trualli me një tjetër, e një gjuhe me një tjetër, e një fati me një tjetër, por në radhë të parë: e një shpirti me një tjetër, e një ëngjëlli mbrojtës me një tjetër. Nuk është e vështirë të pranojmë se gjatë këtij çasti të epërm mërgimtari i ardhshëm vdes dhe rilindet, duke kaluar nëpër gjendjen e kufomës, kurse shkëndija kthehet në frymë jete në flegrat e tij.
Në kuptimin klasik e të dukshëm, mërgimi mund të jetë ekonomik, politik dhe kulturor. Por vendimin për të mund ta marrë dhe ta zbatojë kryekëput Yjori, e këtu duhet theksuar se, përmes mërgimit hyjnorja risjell parajsoren, qoftë edhe pjesërisht, baraspeshimin shpirtëror, vitalitetin, përvuejtninë, duke përftuar, me çmimin e shumë flijimeve dhe shqetësimeve, vetë „ekzorcizimin” e disa bashkësive njerëzore. Në parim, mërgimtarët shkojnë (në fakt: përthithen nga, nxiten, joshen) drejt hapësirash ku hahet më mirë, më lirë dhe ku liria nuk do të thotë pafuqi për të bërë atë që është e palejueshme, por fuqi e pakufizuar për të bërë atë që s’ngre peshë. Por ka edhe mërgues që shkojnë drejt zonash ku hahet më pak mirë, mirpo ku Fjala mund ta zëvendësojë bukën, ndërsa kjo bukë - përjetësinë. Të syrgjynosur të tillë, me sa duket të zgjedhur, u shfaqën njëheresh me zgjerimin e Perandorisë Romake. Qysh atëhere vitaliteti ballkanas u bë dhe mbeti ngasje dhe joshje, - ndonjëherë fatale, - fyerje e rafinuar dhe element thelbësor për vazhdimësinë e një jete e cila nuk dëshiron të bjerë pré e idhujtarisë dhe e shthurrjes, sepse pafuqia e individit për ta rigjetur veten në kushte të caktuara shoqërore i hyn në hise kohës që është dhënë për përsiatje, dhe e kërkon shërimin në mishtor.
Në kohën e Ovidit, Roma dhe Dakia[4] përfaqësonin dy hapësira tejet të ndryshme. Roma gjendej në rënie të plotë morale për shkak të tejngopjes lëndore, politeizmit, hedonizmit dhe luftrave për pushtet (që mund ta venitin krejt shoqërinë, pavarësisht nga hapësira dhe koha), ndërsa Dakia përpiqej ta ruante të pacënuar monoteizmin e zbuluar nga Zamolksi, sidhe strukturën arketipale të jetës, pranë Zotit. Kur romakët ende i luteshin, si me thënë, me këste e me radhë, një morie hyjnish, kulti i Zamolksit, sipas dijetarit Mirçea Eliade[5], forconte në trevat dake monoteizmin, duke krijuar kushtet për përqafimin e krishterimit, sepse Zamolksi i përshtatej, më fort se tek çdo hyjni pagane, krishterizimit thuajse të plotë. Për qytetarët e zakonshëm të Romës, gjithçka që nuk ishte Romë, ishte Syrgjyn. Çdo gjë që nuk ishte e tashme, e shitshme, e konsumueshme, pushtet, ndere etj, ishte Syrgjyn. Por kjo s’donte të thoshte se gjithçka që s’ishte Syrgjyn ishte Romë. Shihet qartë se në kapërthimin e të dyja hapësirave, - perandorake dhe arketipale, - mbetet gjithmonë një bërthamë e lirë, e papushtuar nga mendja dhe fuqia e njeriut.
Shartimi i dhimbshëm, apo ligjet e mbijetesës
Në çastin që mund ta quajmë Ovidius, - Ovid jemi të gjithë, shprehet kritiku Piero Cimatti, jemi ne tek kalojmë nga mospranimi i Yjorit në mospranimin e sëmundjes së të qënit plangprishës, - Roma dhe Dakia zhvillonin një luftë të padukshme edhe në rrafsh gjuhësor. Latinishtja, e cilësuar edhe matematikë, jetoi dhe u imponua për një farë kohe njëlloj sikur të qënkej ende gjuhë e gjallë. Ajo u harmonizua përsosmërisht me synimet globalizuese të Perandorisë Romake, por nuk mundi ta pushtonte realitetin e epërm të hapësirës ballkanike. Sot ajo është një gjuhë e vdekur. Në thelb, latinishtja ka qënë mbase e para gjuhë informacionale, ndërsa dakishtja del të ketë qënë një gjuhë ritualesh. Dhe informacional nënkupton rënie të të iniciuarit. Megjithëse të dhënat shkencore janë të pakta, ekzistenca e gjuhës së dakëve nuk mund të mohohet. Në mungesë të saj, sipas një logjike të thjeshtë, latinishtja sovrane nuk kish çfarë të përthithte, ndërsa gjuha rumune me siguri do të kish qënë krejt e ndryshme nga ç’është sot. Duke iu referuar ekzistencës së një shkrimi danubian, të zhvilluar njëherazi me gjuhën e dakëve, hulumtuesi Marco Merlini pohon se fuqia e këtij shkrimi për t’u lidhur me sferën konceptuese është shumë më e madhe se sa lidhja e tij me sferën fonetike (…) Një nga veçoritë e shkrimit danubian është përdorimi i tij në liturgji dhe për të shprehur besime magjike-fetare. Nuk është përdorur për marrëveshje tregtare, ose për të regjistruar dokumente administrative, po për të komunikuar me Perëndinë[6]. Dakologu Adrian Bucurescu është i mendimit se pllakat prej plumbi të qytetit rumun Sinaja, - që të përmendim një shembull, - janë me siguri geto-dake[7], sepse përmbajnë: një alfabet identik me të rumanishtes së vjetër, të quajtur cirilik; emra hyjnish, mbretërish, qytezash, ujrash etj, që janë pjesë e historisë së njohur të Dakisë; pamje me personazhe të veshur njëlloj si dakët në Kolonën e Trajanit[8] dhe në monumentin e Adamklisi-së[9]. Një tjetër argument në dobi të mendimit se pllakat iu përkasin dakëve është gjuha në të cilën janë shkruar, e ngjashme me gjuhën rumune dhe me shqipen[10], të dyja pasardhëse të gjuhës së hamendësuar të pellazgëve.
Duke e ndryshuar me themel strukturën e jetës shoqërore dhe administrative të Ballkanit, Perandoria Romake i rrëmbeu gjuhës dake hapësirën publike dhe e detyroi të përshtatej, por të përshtatej deri në shndrrimin në një gjuhë tjetër, të ndërmjetme, e cila do të bëhej e pavarur - rumanishtja. Ndoshta ka qënë një ujdi jetike, e diktuar nga ligjet e mbijetesës, të cilët, rëndom, kur ujdia nuk pranohet, imponojnë dëbimin nga Historia. Kësisoj gjuha e dakëve u tërhoq në tempuj, në zonat gjeografike të pashkelshme, sidhe në shtëpitë e njerëzve.
Shkalla drejt Gjuhës së Qiellit
Romani i Vintilë Horias nis me fjalitë tronditëse të Ovidit: I mbyll sytë që të rroj. Dhe që të vras[11]. Në botën e padukshme nganjëherë hyhet përmes një mllefi që është i dënueshëm për moralin, por i mërguari, qoftë edhe në gjendje foshnjore, i nënshtrohet tashmë një morali tjetër, ngaqë nis një dialog mëse prindëror e miqësor me Yjorin, një dialog të fshehtë, në njohjen e të cilit ata që nuk e kanë përjetuar s’mund të depërtojnë veçse pjesërisht, me ndihmën e një tufe paragjykimesh. Një çështje vetjake, e cila si rregull shtjellohet brenda cakut të së shprehëshmes, i bën jehonë përmbysjes së parë që ndodh në mërgim dhe pikërisht mohimit të gjeografisë dhe të politikës në përgjithësi. I mbyll sytë dhe vras, dëshmon Ovidi, poeti rrënjëshkulur. Sa të gjalla janë këto përfytyrime, më të gjalla dhe më të kthjellta se sa vetë kujtimi i kësaj pasditeje… I mbyll sytë dhe jetoj. Unë jam poeti, ai[12] s’është veçse një perandor. Ndërsa më vonë: Ndodhem këtu prej dhjetë ditësh; e kam braktisur Romën para tre muajsh, por jam në Romë... Por në këtë çast, kur shkruaj këta rreshta, ndjehem i pushtuar nga një dyshim i tmerrshëm. Roma është larg, në cepin tjetër të tokës, e përjetuar, si të thuash, e shkëputur prej meje si një fakt i çuditshëm, të cilin mund ta rindërtoj me përfytyrimin, por asnjëherë saktësisht. E kaluara ime ka një emër, por sa pará bën? Qaj. Ndjej frikë dhe të ftohtë, por hyjnitë janë bërë copë e çikë… Jeta ime dhe vargjet e mia flisnin ndryshe, sepse jetoja nga një iluzion që e këndoja për kënaqësinë e të tjerëve… Të trishtmet, kështu do të quhet libri im i ardhshëm[13]…
Poeti është i bindur se ka humbur gjithçka, ndërsa fakti që, në këmbim të kësaj gjithçkaje, mund të presë Vetë Zotin, nuk e ngushëllon. Hëpërhë ai bën çmos të nuhatë shkaqet e syrgjynosjes, të cilat do t’i zbulojë me saktësi befasuese alter-egoja e tij, Vintilë Horia, afro dymijë vjet më vonë. Jo përligjja dhe përkrahja e rënies morale të romakëve përmes botimit të vëllimit „Ars amandi” e syrgjynosën Ovidin, por joshja nga qarqet neopitagoriane, monoteiste, nga mësimet e Pitagorës që predikonin ekzistencën e një Zoti të vetëm, maturia në kënaqësitë e dashurisë trupore, mospranimi i çdo ushqimi me prejardhje shtazore. Edhe ai ishte i mërguar, njëlloj si Ovidi, sepse e pat zgjedhur kurbetin në Krotana. Ndër skllevërit, pohon Ovidi, ndodhej edhe Zamolksi, prifti që u bë më vonë pontifex maximum dhe hyu i vetëm i getëve[14]. Pikërisht kur hyn në lidhje me pitagorizmin, ze fill për Ovidin edhe përshfaqja e Zotit të vetëm. Ky vegim paraprihet nga asgjësimi i iluzioneve. Lënda, e mishëruar deri atëhere në hyjni me grada dhe zanate të ndryshme, detyrohet të pranojë se nuk është krijuese, por vetëm e krijuar. Në fazën e parë, Ovidi sheh dhe shijon vetëm pjesën e hidhur të mërgimit, ngrirjen fizike, pafuqinë për të qënë atje ku ia ka ënda. E cfilit pa masë humbja e një jete të suksesshme, plot ndere, pasuri etj, humbja e saj brenda një çasti të vetëm, sa një pulitje sysh; e bren detyrimi për ta pranuar shkallë-shkallë jetën e vet të re, mjedisin e ri, pritjen e ankthshme dhe kapitëse të „faljes” perandorake… Pejsazhi në të cilin gdhihet, e lebetit. Vallë a ka zogj më tragjikë se sa këta sgalemë me fluturim të harmonishëm, klithmat e të cilëve ma coptojnë zemrën sikur të parathënkan një fatkeqësi, sikur dashkan të ringjallin kujtimin e disa qëniesh të kaluara, që përulen para krimesh nga më të urrejtshmet[15]? Banorët që mund t’i bëhen fqinjë dhe miq, ose armiq gjer në vdekje, mbahen më këmbë në ca kushte të cilat poeti nuk i ka hasur as në ankthe. Ata hanë verë të kuqe, të gurëzuar nga dimrat e tmerrshëm, dhe e presin verën në trajtë kubash, me thika, martohen, vdesin, vuajnë, luten, zbaviten. Ata qajnë kur lindet dikush dhe kremtojnë sa herë ndonjëri syresh (ri)mërgon në Të Padukshme. Hedhin djelmosha të pafajshëm në gropa plot me shigjeta, që, përmes shqyerjes së tyre të marrin përgjigje nga Perëndia dhe, në rast se përgjigjja vonon, do të thotë se i flijuari nuk ka qënë i pastër sa duhet, ndaj përgatisin një tjetër…
Falja e ëndërruar nga Ovidi nuk po vjen. I qarkuar tani nga ngricat e Pontit[16] dhe nga dëborat e Haemusit[17], për muaj të tërë asnjë lajm nga Roma nuk do të mundë të më vijë, vëren ai. Madje edhe falja, nëqoftëse perandori do të ma jepte, do të duhej të priste shkrirjen e akujve. E di se askush në Romë nuk e vret më mendjen për mua dhe as për mundësinë e një faljeje[18]. Në fakt, Ovidi s’ka si ta marrë me mend se, pikërisht përmes mosfaljes së tij nga Augusti, filloi të fitojë faljen nga Jezusi. Ai përjeton njëfarë trefishimi të shikimit, për të mos thënë ngritje të shikimit në fuqi kubike; i jepet dhuntia e kapjes së thelbit të qënieve dhe të sendeve dhe, në rastin më të keq, kjo përbën një shenjë rinie apo rinimi, një mposhtje, qoftë edhe të dhunshme e të trishtë, e vesit të rehatisë, që i thellon rrënjët tek njeriu njëherazi me kalimin e viteve. Ndoshta tingëllon kërshëritëse, dëshmon dikur Ovidi, por nuk kam frikë prej getëve. Kam dëgjuar se janë tejet besimtarë dhe i falen një hyu të vetëm, emri i të cilit në këtë çast nuk më kujtohet. Si mundet një hy i vetëm ta mbushë krejt qiellin? Po qe se qielli është i zbrazët, sikurse besojmë, ky hy duhet të jetë tepër i vogël dhe fillikat në mes të një heshtjeje dhe të një vetmie bezdisëse. Ky hy i vetëm, në të vërtetë duhet të ngjajë me mua, të paktën nga ky këndvështrim[19].
Ndër shqetësimet lidhur me mbushjen e qiellit, larg lavdisë së përditshme, i shqitur nga shfrenimet trupore dhe nga qetësia lëndore, Ovidi zbulon se s’është edhe aq keq të jesh anonim. Fillimisht ndërgjegjëson lumturinë që nuk shkruan më ashtu siç qe mësuar, ose detyruar. Nga proza ime, thotë, janë zhdukur hyjnitë, janë zhdukur heronjtë dhe metaforat mitologjike. Jam i lirë, në fshehtësi, të shkruaj siç mendoj dhe si jetoj. Thjesht[20]. Më pas kupton se Malana, gjella e mërgimit, i pëlqen. U mësua me ushqimin njëlloj si edhe me gjuhën e atyre viseve. Latinishtja ime e ka humbur pastërtinë, ngaqë e flas vetëm me Honoriusin e me Dokian, ligjërata e së cilës është një përzierje e latinishtes me getishten, të cilën e kuptoj fare mirë, pra getishten e njoh po aq mirë sa edhe latinishten. Jam madje i joshur të shkruaj vargje në këtë gjuhë në të cilën, doradorës që ia zbuloj të fshehtat, ia shijoj ëmbëlsinë dhe harmoninë. Është një gjuhë e gatuar për poezinë, ngaqë, nëse në fillim duket e ashpër dhe barbare, si e strukur mes mjekrave të njerëzve të këtushëm, ka një tingëllimë krejt tjetër kur e shkruan… Jam gjithashtu i prirur t’i përkthej Gjeorgjiket[21] në getisht, sepse kjo gjuhë është krijuar për të zbuluar magjitë e natyrës dhe fjalët e saj rrokin shpeshherë jehonën e dukurive që përfaqësojnë. Këtu askush, ose pothuajse askush nuk i kupton poemat e mia… Përderisa s’kam lexues, ç’kuptim ka të shkruaj më? Por padyshim pa shkruar s’mund të rroj. Do të vdes në ditën kur nuk do të mund të mbaj më në dorë stiletin[22].
Por nuk mund të shkruhet në gjuhën e tjetërkujt pa ndërhyrjen e Dashurisë. Edhe udhët e saj janë gjithaq të panjohura, sa edhe të mërgimit. Një bashkëkohës dak i Ovidit, e lut poetin e madh perandorak ta ndihmojë. Dhe pikërisht të shkruajë në emër të tij disa letra dashurie. Daku është i përshkuar keqas nga shigjeta e Kupidonit dhe do të dëshironte t’i tregonte së dashurës tepër të re se ndjenjat e tij të flakta nuk janë shndërruar në informacione të akullta. Çështja është se e dashura e dakut nuk di latinisht. Atëhere Ovidi i jep zemër: „Do t’i shkruajmë në getisht, Herimon!” dhe bëhet kësisoj shkuesi (mblesi) i huaj dhe i padukshëm i një dashurie që ndodh e shteret në dhé të huaj, mes dy njerëzish të lindur në gjuhë tjetër! Ovidi përsiat pikërisht rreth mortjes para-vdekje, rreth fikjes së jetës brenda njeriut para se ky të japë shpirt. Dashuria e të dyve bëhet në një farë mënyre mjaft e panjollë, dashuri e të treve, një gjendje shpirtërore ku Ovidi është zgjedhur të përmbushë detyrën e zëdhënësit të Shpirtit. Ai rifillon të jetojë, domethënë pushon së vdekuri tash e mbrapa dhe e lëmon në heshtje gjuhën e dytë. Kështu nisi të bjerë lart: nga poet i politeizmit, bëhet bir i paemër, por i lumtur, i Perëndisë. Këtij Uni i përgjigjet një gjuhë tjetër, me qarkullim të kufizuar, por me një fuqi vigane për të folur me Zotin. Ish-poeti e nuhat se matrica e thelbësuar kodër-luginë-kodër e kësaj hapësire prodhon në kohë qetësinë, mënçurinë, përsiatjen, ose, më saktë, vetëzotërimin, çka do të thotë zotërim i botës.
Pamëshira e historisë shpeshherë tërheq mëshirën e Perëndisë
Vendimtar për fatin e mërgimtarit të madh është udhëtimi me varkë, një dalje e thjeshtë për peshk[23]. Gjumi e zgjon në një tjetër udhëtim, në qëndër të hemisferës së lëngët të detit, mes peshqsh me trajta, ngjyra e madhësi të ndryshme. Një peshk i ndritshëm nis të rrëshqasë në të njëjtin kah me poetin. Nuk kish ndonjë ngjyrë të caktuar dhe asnjë shënjë s’e dallonte nga të tjerët, por diçka përtej arsyes dhe shqisat e mia, më thoshin se ky ishte peshku, një krijesë që i përfaqësonte të gjithë peshqit, simboli zanafillor i species apo i jetës në përgjithësi. Ky simbol e prin drejt hijes së një njeriu. Ovidi dëshmon se tek përparonte drejt asaj hijeje, po e kuptoja që ishte e bërë nga një dritë më e fuqishme se sa e rrezes dhe e bërthamës që më rrethonte. Ajo dritë e përqendruar ia krijon trupin vetvetes, po mendoja: Ja, më në fund. Mbërrita në skaj të udhëtimit tim të gjatë dhe po gatitesha të zbrisja, tamam sikur ajo hije, desha të them dritë, të qënkej limani ku do të gjeja gjithçka që pata kërkuar më kot deri atëhere. Ndoshta e kishte fjalën tek Liria. Zbulon se, çuditërisht, dakët janë të lirë. Zamolksin e zgjedhin vetë, nuk i detyron kurrkush. Vetë e zgjedhin truallin dhe gruan. Kjo lumturi është e perëndishme. Dakët askush s’i ka detyruar të mërgojnë këtu, në këtë trevë, të cilën ende s’e marr vesh, por që nuk e urrej më[24]. Libri i ri i tij do të titullohet „Pontiket”, nderim i përvuejtshëm për vendim tim të mërgimit[25].
Afrimi tek Zoti ia zbulon sërish të fshehtën e Gjuhës. Kuvendon me fshatarin Komozous dhe ky nuk beson se romakët flasin latinisht. Ç’është ajo, latinishtja?! Në heshtje dhe në dyshim të shenjtë Komozousi i ngre një himn gjuhës së shpirtit, gjuhës në rrafshin e dritës shpirtërore, jo si një sistem mendimi të organizuar, por si një sistem ndjesie dhe mëshire që i nënështrohet hyjnores. Si është e mundur që një fshatar, qoftë edhe nga një vend tjetër, të flasë një gjuhë të ndryshme. Kafshët s’do të mund ta kuptonin. Si ka mundësi që gjëra si toka, pema, zogu, të thirren ndryshe, kur ato gjithkund janë të njëjta[26]?!
Para se të lindej në mërgim, Ovidi kuvendon me një prift të mistershëm dak. Të dhemb largësia që të ndan nga të dashurit, nga qielli dhe nga toka e fëminisë, i thotë ky. Ta dish që një qiell i vetëm ndehet përmbi viset tona të përgjakura dhe mërgimi të është dhënë vetëm si parapërgatitje. Mos rri i trishtuar në Tomis dhe bëhu gati për jetën tjetër, të amëshuarën, të afërtën, ku dhembja nuk njihet, sepse koha s’ka kuptim përveçse brenda caqeve të dhembjes... ke për të qënë ose s’ke për të qënë fare. Ata që do të jenë nuk do të njohin gjë tjetër përveç gëzimit, sepse do të gjenden në dritën e Zotit dhe kjo dritë nuk është gjë tjetër veçse mirësi… Mendo që shpirti është fryti i vetë mundimit tënd, që e ngjiz ditë për ditë me bëmat e tua të mira dhe që shpirti është i pavdekshëm… Para se të vdesësh, do të mësosh edhe shumë gjëra të tjera, sepse shpirti yt është gjithnjë e më i hapur ndaj frymës së vetme[27].
Në Romën e largët, nga ku të rinjtë romakë vazhdonin të vinin në Daki, për të gjetur një qiell të ri, i pamëshirshmi Perandor August vdes, por çështja e faljes dhe e kthimit në Romë nuk e shqetëson më Ovidin përveçse si njëfarë plogështie e kujtesës. Në ç’Romë do të doje të ktheheshe pasi je bërë qytetar i Qiellit?!
Ovidi mban fjalimin e parë në gjuhën e dytë, ndërsa folësit e lindur njëheresh me të, e përshëndesin me thjeshtësi, me një rrahje të daulleve, sipas zakonit, ndonëse fjalimi i Ovidit ishte një laudatio kushtuar perandorit të ri. Por ata ndoshta përshëndetën gjuhën që përdori, jo kuptimin e fjalëve.
Në një çast të ndritshëm, në jetën e të syrgjynosurit shfaqet mjeku Teodor i cili, aspak rastësisht, - sepse rastësia është njëfarësoj e pranueshme vetëm në mungesë të Besimit, - pat qënë dëshmitar pamor në lindjen e Jezus Krishtit, në Guvën e Shenjtë të Bethleemit, madje u këqyr nga sytë e foshnjës së sapolindur, nga sytë e Atij që u lind në mërgim. Në guvë pat mbërritur tepër vonë, sepse Mesia tashmë qe lindur, mbase një tjetër dëshmi se Perëndia s’ka nevojë për mjekë dhe as për mamí. Ndërkaq, të tjerët, me përjashtime të pakta, ende hyjnizoheshin dhe ia preknin kurmin, që të bëheshin të pavdekshëm, njëlloj si ai doktoruci i zymtë romak që çante e grryente me thika vrasës e gjallesa të tjera për të gjetur se ku pikërisht, në ç’organ fshihet përjetësia…
Ish-poeti i Romës, poet fillestar në gjuhën e dakëve, vdes në mërgim dhe në paqe, duke kuptuar edhe pse Mesia nuk mund të lindej në ato treva. Cili do ta kryqëzonte këtu?! Ai vdes i qetë, sepse për bijtë e Perëndisë të vdesësh diku është njëlloj si të vdesësh në hapësirën ku je lindur - gjithsesi ringjallesh në Të Padukshme. Nëse ndokush do t’i zbulojë këto shënime, beson i sapolinduri, do të mundë të marrë pjesë në shqetësimet dhe në shpresat e këtyre kohëve të pashoqe në të cilat jetojmë: kohë pritjeje dhe sigurie. Nuk është fjala veçse për një çast, por - e di, ama, - për një nga më të bukurit e historisë, sepse Zoti ndodhet mes nesh dhe ende s’e ka bërë të njohur praninë e Vet. Ky çast do të kalojë dhe nuk do të na mbetet tjetër gjë veç sigurisë[28]. Ndoshta është çasti që na fryn në flegra mundësinë për të mos pritur një botë tjetër me shpërfilljen me të cilën të vdekurit pranojnë ngushëllimet.
Shënime
[1] Sipas George Dennis, Bota e etruskëve, 1848.
[2] Ovidi, në latinisht Publius Ovidius Naso, poet latin, lindur në Sulmona, në vitin 43 para Krishtit, vdekur në Tomis, qyteti i sotëm Konstancë (Rumani), buzë Detit të Zi, në vitin 17 ose 18 pas Krishtit. Autor i parapëlqyer i shoqërisë mondene të fillimeve të Perandorisë Romake, falë poemave të tij, kryesisht mitologjike (Arti i dashurisë, Heroidat, Metamorfozat, Fastet - Histori të bëmave të famshme), u ndëshkua me syrgjyn për arsye të panjohura dhe vdiq në mërgim pasi shkroi veprat Të trishtmet dhe Pontiket.
[3] Shih Florea Firan dhe Constantin M. Popa, „Literatura diasporei” (Letërsia e diasporës), Shtëpia Botuese Macedonski, Krajovë, 1996.
[4] Vend evropian që përkon me Rumaninë e sotme. Banorët e saj, dakët, pas betejash të njëpasnjëshme, në vitin 107 iu nënshtruan perandorit romak Trajan (101-107 pas Krishtit). Dakia u popullua paskëtaj nga një numur i madh kolonësh romakë, të cilët shfrytëzuan pasuritë e saj natyrore, në radhë të parë minierat e arit. Në kohën e perandorit Aurelian (271), Dakia ra në dorë të gotëve.
[5] Shkrimtar, historian e filozof rumun (Bukuresht 1907-Çikago 1986), specialist i shquar në historinë e feve dhe në studimin e miteve.
[6] Dacia Magazin, nr.22, maj-qershor 2005, Bukuresht, f. 7-8.
[7] Geto-dakët janë pjesëtarë të një fisi trak të ngulitur në Dakinë e lashtë.
[8] Kolonë e ngadhnjimit, prej mermeri, me diametër 4 metra, e ngritur në vitin 113 në forumin e Trajanit (Foro Traiano), në Romë, për të kujtuar fitoret e korrura në vitet 101 dhe 107 kundër dakëve. Prototip i të gjitha kolonave të mëvonshme, Kolona e Trajanit ka në basorelief në trajtë helikoidale, që shtjellet deri në majë dhe përmban rreth 2500 personazhe.
[9] Vend në Scitia Minor, në Rumaninë e sotme, ku legjionet e perandorit Trajan janë ndeshur me dakët gjatë shpeditës së dytë të komanduar prej tij.
[10] Po aty, f. 21.
[11] Vintilë Horia, Dumnezeu s-a născut în exil (Zoti është lindur në mërgim), Shtëpia Botuese Europa, Krajovë, 1990, f.2. Të gjitha citatet janë riprodhuar nga ky botim i romanit (sh.y.).
[12] Është fjala për atë që nënshkroi urdhërin e syrgjynosjes së Ovidit, perandorin Oktavian Augusti.
[13] Po aty, f. 2-3.
[14] Po aty, f. 11.
[15] Po aty, f. 15.
[16] Vend në verilindje të Azisë së Vogël, ndanë Pontit Euxin. Këtu bëhet fjalë pikërisht për këtë të fundit, pra për Detin e Zi (greqisht).
[17] Emërtimi latin i Ballkanit.
[18] Po aty, f. 29.
[19] Po aty, f. 2-3.
[20] Po aty, f. 6.
[21] Vepra e poetit latin Virgjil apo në latinisht Publius Vergilius Maro (Mantova, rreth vitit 70 para Krishtit -Brindisi, viti 19 para Krishtit), botuar në vitet 42-39 para Krishtit.
[22] Po aty, f. 20-21.
[23] Po aty, f. 33-35.
[24] Po aty, f. 42.
[25] Po aty, f. 44.
[26] Po aty, f. 53.
[27] Po aty, f. 60-61.
[28] Idem, f. 91.
[1] Sipas George Dennis, Bota e etruskëve, 1848.
[2] Ovidi, në latinisht Publius Ovidius Naso, poet latin, lindur në Sulmona, në vitin 43 para Krishtit, vdekur në Tomis, qyteti i sotëm Konstancë (Rumani), buzë Detit të Zi, në vitin 17 ose 18 pas Krishtit. Autor i parapëlqyer i shoqërisë mondene të fillimeve të Perandorisë Romake, falë poemave të tij, kryesisht mitologjike (Arti i dashurisë, Heroidat, Metamorfozat, Fastet - Histori të bëmave të famshme), u ndëshkua me syrgjyn për arsye të panjohura dhe vdiq në mërgim pasi shkroi veprat Të trishtmet dhe Pontiket.
[3] Shih Florea Firan dhe Constantin M. Popa, „Literatura diasporei” (Letërsia e diasporës), Shtëpia Botuese Macedonski, Krajovë, 1996.
[4] Vend evropian që përkon me Rumaninë e sotme. Banorët e saj, dakët, pas betejash të njëpasnjëshme, në vitin 107 iu nënshtruan perandorit romak Trajan (101-107 pas Krishtit). Dakia u popullua paskëtaj nga një numur i madh kolonësh romakë, të cilët shfrytëzuan pasuritë e saj natyrore, në radhë të parë minierat e arit. Në kohën e perandorit Aurelian (271), Dakia ra në dorë të gotëve.
[5] Shkrimtar, historian e filozof rumun (Bukuresht 1907-Çikago 1986), specialist i shquar në historinë e feve dhe në studimin e miteve.
[6] Dacia Magazin, nr.22, maj-qershor 2005, Bukuresht, f. 7-8.
[7] Geto-dakët janë pjesëtarë të një fisi trak të ngulitur në Dakinë e lashtë.
[8] Kolonë e ngadhnjimit, prej mermeri, me diametër 4 metra, e ngritur në vitin 113 në forumin e Trajanit (Foro Traiano), në Romë, për të kujtuar fitoret e korrura në vitet 101 dhe 107 kundër dakëve. Prototip i të gjitha kolonave të mëvonshme, Kolona e Trajanit ka në basorelief në trajtë helikoidale, që shtjellet deri në majë dhe përmban rreth 2500 personazhe.
[9] Vend në Scitia Minor, në Rumaninë e sotme, ku legjionet e perandorit Trajan janë ndeshur me dakët gjatë shpeditës së dytë të komanduar prej tij.
[10] Po aty, f. 21.
[11] Vintilë Horia, Dumnezeu s-a născut în exil (Zoti është lindur në mërgim), Shtëpia Botuese Europa, Krajovë, 1990, f.2. Të gjitha citatet janë riprodhuar nga ky botim i romanit (sh.y.).
[12] Është fjala për atë që nënshkroi urdhërin e syrgjynosjes së Ovidit, perandorin Oktavian Augusti.
[13] Po aty, f. 2-3.
[14] Po aty, f. 11.
[15] Po aty, f. 15.
[16] Vend në verilindje të Azisë së Vogël, ndanë Pontit Euxin. Këtu bëhet fjalë pikërisht për këtë të fundit, pra për Detin e Zi (greqisht).
[17] Emërtimi latin i Ballkanit.
[18] Po aty, f. 29.
[19] Po aty, f. 2-3.
[20] Po aty, f. 6.
[21] Vepra e poetit latin Virgjil apo në latinisht Publius Vergilius Maro (Mantova, rreth vitit 70 para Krishtit -Brindisi, viti 19 para Krishtit), botuar në vitet 42-39 para Krishtit.
[22] Po aty, f. 20-21.
[23] Po aty, f. 33-35.
[24] Po aty, f. 42.
[25] Po aty, f. 44.
[26] Po aty, f. 53.
[27] Po aty, f. 60-61.
[28] Idem, f. 91.