Ca njerëz kanë
mbijetuar duke ngrënë letra. Ka madje edhe shkrimtarë që hanë letër.
Pararendësi i këtyre duket se është ai murg i paemër që me dorën e djathtë
shkruante, kurse me të majtën hante. Thuhet se gjatë një mëngjesi vegimtar i ra
më të se paskësh ngrënë gjithë ç’pat shkruar. Vallë ç’të ketë
ndodhur në organizmin e tij? Ç’kuptim mund të ketë pasur për murgun akti i
shkrimit, të qënit shkrimtar, pavdekësia dhe lexuesit e mundshëm? Mbase edhe
mund të ketë gjetur disa përgjigje thelbësore, të cilat, nga uria, nga furia,
nga forca e zakonit, nga një ndjenjë e theksuar kotësie, i hëngri.
Disa qindra vjet më
pas, në vendlindjen time në Shqipëri, murgu u (ri)mishërua në një tjetër qënie
pa emër. I varfër bij të varfërish pa emra, robi i Zotit pat trashëguar nga i
ati vetëm një bibliotekë. Para se të jepte shpirt, i ati i pat lënë një fjalë:
Duhej t’i ruante
librat si sytë e ballit. I ati pat hequr kafshata nga buka e fëmijëve që të
mund t’i blinte ata libra. Trashëgimtari s’kish nga ta dinte se aty nga mesi i
viteve ’50 regjimi stalinist i Tiranës do të ndalonte një sërë librash, shumica
kryevepra, shkruar nga autorë shqiptarë apo të huaj. Bartësve të këtyre
vëllimeve, atyre që nuk i dorëzonin në qendrat e posaçme të shndërrimit në karton,
i fshihnin nën tokë, apo nuk iu vinin zjarrin në oborr, u kanoseshin ndëshkime
të egra. E të mendosh se ata libra, si shumica e librave të hartuar nga njeriu,
nuk bënin gjë tjetër veçse iu mësonin brezave që vinin se si po rrënohet ky
planet, se ç’ndjenja fisnike nuk do të ngjalleshin më dhe se si kish nisur të
bëhej një send i panashëm, por ende i shitshëm, shpirti i njeriut.
I trandur,
trashëgimtari rrëmben një varkë, e mbush me librat e lëna amanet dhe niset të
kaptojë kufirin mes Liqenit të Ohrit. Fillimisht askush nuk ia ndjen mungesën.
Ai ishte aq i parëndësishëm, saqë s’kish si të mungonte! Ndërkaq, kish nisur të
nuhaste njëfarë vlere të librave: nëse librat nuk do të fshihnin diçka që ia
kalonte të paktën në jetëgjatësi regjimit, nëse nuk do të përqëndronin mes
ballinash një fuqi, një pushtet pothuajse binjak me atë politik, shteti nuk do
t’i kish ndaluar. Pse nuk ndalonte shteti bukën, për shembull?
Trashëgimtari thyen
pa vështirësi kufirin tonë, por nuk hyn në ujrat e shtetit fqinj. Është
tashmë armik i popullit për ne dhe një agjent i
mundshëm sekret për ta.
Ndalet në ujrat
neutrale. Po të kthehet mbrapsht, e pret kalvari, kurse po të ecë përpara,
fqinjët mund ta torturojnë aq sa të pranojë “artin” e tyre, domethënë të
betohet, - falë të rrahurave etj, - se vërtet është një i dërguar i posaçëm i
Sigurimit, një agjent që ka për mision t’u çojë libra në gjuhën amtare
bashkëkombasve tanë që po humbin gjuhën dhe doket. Fqinjët gjithnjë e kanë
ditur se, qoftë edhe në një fjali të vetme, përtej metaforave, përshkrimeve të
natyrës e të motit, përtej një çasti lartimi a trishtimi, mund të fshihet kodi
i një rrjeti tejet të rrezikshëm spiunazhi.
Librat e varkës mund
të lexohen tani me një vëmendje antologjike, ashtu siç shumë pak libra janë
lëçitur ndonjëherë dhe siç vetëm lexuesit e zgjedhur mund t’i zhbirojnë.
Ikanaku mbetet në ujrat neutrale. Kurrë më parë s’ka qenë më në ujrat e veta.
Që të mund të harrojë urinë dhe ankthet, por edhe që të kuptojë më mirë se pse
i ati i donte aq fort ato tulla prej letre, ai nis të lexojë. Lexon vetëm
ditën, sepse më pas ulet nata, dhe ata që s’kanë dritë nuk mund të lexojnë. Ai
lexon dhe pret që tanët, ose fqinjët të hedhin një hap vendimtar. Mirpo nuk
mund të lejojë t’i bjerë të fikët nga uria dhe detyrohet të hajë. Libra. Në
fillim gris dhe ha pjesët e bardha, të pashtypurat. Por mbërrin shpejt edhe tek
faqet me gërma. Vetëm tani ai bëhet njëfarë kritiku letrar dhe sprovohet nga
mëdyshja ç’të falë e ç’të shndërrojë në jashtëqitje.
Çfarë duhet ngrënë, në fakt: copëzat e arrira, apo shtojcat? Kur është kumti
letrar më jetëgjatë: pasi është tretur në elementet kimike e jo vetëm kimike të
organizmit, apo kur ruhet në letër?
Kufitarët e dy
shteteve e kanë rrethuar trashëgimtarin e librave të ndaluar dhe presin. Nuk
mund ta vrasin, sepse asisoj do të dalë në shesh që asnjëri prej regjimeve, -
përndryshe, në hasmëri të përgjakshme ideologjike, - nuk është demokratik dhe
shkel rëndë të drejtat themelore të njeriut, siç janë e drejta për të banuar në
ujrat neutrale, për të lexuar e për t’u ushqyer me letër. Ndërkohë, ikanaku po
bluhet nga një mëdyshje e përbotshme: cilat faqe t’i hajë përfundimisht e cilat
jo? Nga cili autor? Ç’tematikë të përmbajë ushqimi? Disa nga faqet i kanë
pëlqyer jashtë mase gjatë leximit. I vjen një ide shpëtimare: zgjedh faqet e
dashura, i gris me kujdes, thua se janë lëkurë fëmije, i mbledh e i rendit me
përkushtim, dhe ha krejt letrat e tjera. Në të ngrënë e sipër, bekon autorët
nga të cilët ke ç’të hash, por nuk i mallkon ata që të bëjnë të vdesësh urie.
Fat që këta të fundit janë shumë pak. Mirpo pas njëfarë kohe, letërngrënësi e
sheh veten të detyruar të hajë edhe nga faqet e zgjedhura. Ruan tani, i
dëshpëruar, por jo shpresëhumbur, vetëm paragrafe, ndonjëherë vetëm një fjali,
një fjalë, disa shenja pikësimi, hapësira të zbrazëta mes fjalësh e gërmash. E
fanitet kësisoj në varkë një libërth pa titull (ose me titullin e huajtur nga
një libër tjetër), veshur nga ballinat e një tjetër vëllimi, nën emrin e një
tjetër autori, ose pa emër autori – dhe është rasti të pyesim me gjithë
seriozitetin: ky trashëgimtar e thyes kufiri është Lexuesi, apo Autori?
Si mund të braktisësh
një shkrimtar a lexues të tillë në mëshirën e ca kufitarëve ballkanas të viteve
’50-'90? Veçanërisht pas Luftës së Dytë Botërore u duk qartë se realiteti ka
një fantazi të pakufishme dhe shpesh fyese. Mirpo arti i të shkruarit duket të
jetë jo vetëm më njerëzor, por edhe më i pushtetshëm, sepse më i pushtetshëm
nuk është ai që ka, por ai që përzgjedh. E zgjodha, pra, autorin e libërthit të
ujrave neutrale, i vura një emër që tingëllon më fort si nofkë (Iko), i
dhashë ta mbante frymën gjallë me faqe gazetash e me pjesë librash që nuk
meritojnë më shumë se sa të hahen, por edhe me pjesë nga dosjet e fshehta të
një gjysme shekulli, dhe e lashë të ndeshej me ftohmën e kufitarëve që s’dijnë
të lexojnë fate, në një dramë të shkruar mes ujrave që bashkojnë e ndajnë dy
nga letërsitë e Ballkanit. Pastaj fillova të haja copëza nga dorëshkrimi i
dramës. Kur u ngopa, lexova ato që s’kisha mundur të haja. Dëshmoj se vërtet
s’munda të haja më shumë faqe, s’munda të shpëtoja veçse rreshtat që u botuan
nën titullin “zv.Libri - Copëza jete a letre, frymëzuar nga Teatri” dhe
se, me përjashtim të Vdekjes, asgjë s’më kërcënonte me vdekje.
(2003 / 2017. Pjesë nga kumtesa e mbajtur ne Festivalin Ndërkombëtar «Ditë dhe Netë Letërsie»,
Neptun, Rumani, shtator 2005)
Neptun, Rumani, shtator 2005)