(ose Arkitektura dhe letra)
- Bukuresht, tetor 2006 -
Zhani Canco: Jeni nga shkrimtarët e rrallë, në krijimtarinë e të
cilëve ndihen në mënyrë të theksuar elemente të arkitekturës, të shpërndara në
të gjithë librat tuaj. Mjafton të përmend stilin shpesh arkitekturor, rolin e
dekoracioneve në fasadat e godinave dhe në interiore… Të gjitha gjejnë dhe kanë
një gjuhë të përbashkët, janë në funksion të tematikës dhe i shërbejnë asaj.
Një gjë të tillë e përdor me shumë sukses Dostojevski në veprat e veta madhore,
i ndikuar nga vëllai i tij arkitekt. Çfarë ju ka shtyrë që t’i kushtoni kaq
vëmendje arkitekturës?
Ardian-Christian Kyçyku: Së pari dua t’ju falenderoj nga zemra, sepse sa herë vini në
Bukuresht këmbëngulni të bëjmë nga një bisedë për letërsinë, ose për artin në
përgjithësi. Meqenëse puna ime nuk shquhet fort nga ajo e një eremiti, bisedat
e mundshme ndaj saj më veshin me hijen e njeriut që duhet të përshkruajë sa më
hollësisht e bindshëm rrobat e reja të mbretit. E kam të qartë që
shumica dërrmuese e lexuesve ndeshen së pari me këto biseda e vetëm më vonë,
sipas rastit, ndodh të gjejnë edhe libra të mijtë. Kësisoj jam i detyruar të
flas sikur të jem zëdhënësi i një zbrazëtie, nga ku duhet të mishërohen libra.
Librat që kanë dalë deri tani nuk janë të paktë, mirpo nuk janë shpërndarë si
duhet e as nuk janë lexuar. Ka rrezik, - dhe fatkeqësisht s’jam i vetmi, - që
të gdhihem me më shumë biseda se sa libra të lexuar. Por mbase po afrohet çasti
kur të ndodhë e kundërta, pra që lexuesit t’i lexojnë këto biseda si vazhdime,
ose si përndritje të librave.
Tani më duket edhe mua e çuditshme, por në kohën kur ende nuk i
isha kushtuar letërsisë u përpoqa të hyja në fakultetin e arkitekturës, madje
bëra disa vizatime, të cilat s’para e bindën profesorin që më ndihmonte. Jo
vetëm bimët dhe trajtat prej allçie më shqetësonin dhe më zgjonin njëfarë
mllefi, për të mos thënë ndoht, por edhe heshtja gati ushtarake e punës. Por
shpesh ndodh t’u japim rëndësi e kuptime të rreme ca shenjave fëminore. Pata
kryer nja dy planimetri ndërtesash, duke përdorur në vend të vizores një shpatë
zbukurimi, të cilën im atë e kish sjellë nga Turqia. Prandaj besoja se arkitektura mezi më priste. Mirpo ende s’dija ç’është
durimi dhe punoja shumë me gishta – mbase dëshmia se do të mbetesha njëfarë
analfabeti në atë fushë. Pasi shkrova romanet e parë, nisa ta përftoja ndryshe
arkitekturën. Ndërtesat nuk ishin aq të ngrira e pa frymë sa mendoja. Ishin jo
vetëm pjesa e dukshme e një flijimi, e një paqeje dhe sidomos e një durimi
njerëzor, por në radhë të parë: dëshmitaret shurdhmemece të rrjedhjes së kohës,
të mënyrës si pat rrjedhur ajo kohë, si qe shtjelluar historia e vërtetë e një
zone. Them shurdhmemece, sepse një ndërtesë nuk i hapet kujtdo, dhe dëshmitare,
sepse shumica e ngjarjeve që ngjizin fatet tona zhvillohen me dyer të
mbyllura dhe mbeten në kujtesën e mureve. Letërsia më stërviste të
mësoja përmendsh dhoma, shtëpi e hapësira që ishin shartime muresh, gërmash e
letre, që nuk ekzistonin në të vërtetë. Pastaj kufijtë mes të dukshmeve dhe të
padukshmeve pothuajse u tretën dhe zor të gjeje cila ishte arkitektura e
vërtetë. Ose thjesht kjo ishte arkitektura e vërtetë. Tani më vjen të mendoj se
një parandjenjë mjegullore dhe ende e pakthyer në fjalë, se do të largohem për
shumë kohë e mbase përgjithmonë nga Shqipëria, më shtynte t’i shihja ndërtesat
me një vëmendje të “tepruar”. Madje të bëja disa dhjetra vizatime (një pjesë i
ruaj ende në arkiv) me copëza nga Pogradeci i viteve ’80.
Zhani Canco: Hapësirat pa fund që ju përshkruani në krijimtarinë letrare duke
mos bërë ndonjë ndarje ndërmjet shteteve, qyteteve, zonave rurale apo të
shkreta, mos lidhen vallë me globalizimin, term ky mjaft i përdorur në median e
shkruar dhe elektronike të këtij fillimshekulli?
Ardian-Christian Kyçyku: Në librin “Koha e zëvendësve” përdora për herë të parë një lojë
fjalësh: globalizmi mund të jetë edhe globanalizëm.
Në thelb, krijimi i fshatit global, - njëfarë rindërtimi i fshatit
të lashtë, - është më fort punë hartash që duan të duken toka, ndërsa njësimi
shpirtëror ngrihet mbi çdo lloj harte, sepse mbështetet nga ligje hyjnore. Atë
që prish paraja s’mund ta ndreqë po paraja, sado që kjo duket mëse e natyrshme.
Ndodh si me Gjuhën. Aq i përfoluri globalizëm, që rëndom ngrihet në qiell dhe
që po aq rëndom përbaltet me ashpërsi, tanimë po zgjerohet. Ka edhe ai një
trajtë arkitekturore, lehtësisht të përfytyrueshme, ndonëse në pamje të parë
duket pak si fëminore, ose kitch. Është një ngrehinë vigane, me
mure e tavane qelqi e metali vezullues; është një banesë ku roli i dritares dhe
i dyerve të qelqëta shumëfishohet në dëm të mureve, të cilët jo vetëm ndajnë e
ngujojnë, por edhe ruajnë brendinë e njeriut, fshehtësinë, të papërsëritshmen,
frymëzojnë dhe u japin jetë gjërave që njeriu duhet t’i ndajë përgjithësisht
vetëm me ata që do. Asgjë nuk e mposht dhe nuk e zhvesh më egërisht njeriun nga
thelbi i vet se sa një vendbanim ku s’fshihet dot, se s’ka ku të fshihet. Me
kohë, këto banesa të tipit mauzole nën qiell të hapur mund ta
shtyjnë njeriun që të përqëndrojë gjithçka në thellësi të vetes, jo atje ku
ndodhet burimi, por shterimi, duke e detyruar të bëhet shumë më i robëruar dhe
i shtirur, përndryshe s’ka si të mbijetojë. Njeriut gjithmonë i nevojitet një
pikë, njëfarë kasaforte brenda trupit dhe vendbanimit, ku mendon, ose ku vërtet
fsheh shpirtin. Ose do të vetëvritet, por jo medoemos në mënyrën klasike.
Vetëvrasje është edhe pranimi i gjërave ashtu siç janë, përgjumja e shkallëzuar
e vetëdijes.
Zhani Canco: Banesa është një vend ku njeriu kalon një pjesë të madhe
të jetës. Ju e përshkruani sikur para lexuesit të shtrihet një planimetri
përmbledhëse, ku mund të gjenden të gjitha mjediset e mundshme. Kjo bëhet për
të rritur dramacitetin e veprës suaj, universalitetin, apo është jehonë e një
pasioni që keni për arkitekturën dhe urbanistikën?
Ardian-Christian Kyçyku: Po të përdornim gjuhën e poezisë, do të thoshim se të gjithë
muret flasin të njëjtën gjuhë. Pasi mbledh kockat diku, - dhe këtë e njohin
shumë mirë mërgimtarët, të cilëve u është dashur të enden dëshpërimisht nga një
strehë në tjetrën, - gjëja e parë që bën njeriu është përthithja e kujtimeve të
çmuara rreth vetes, qofshin të dukshme a të padukshme, renditja e tyre,
mbështjellja me fjalë, ose me heshtje, madje edhe përjetësimi i tyre deri në
ndërrimin e banesës. Dhoma ime e parë e konviktit në mërgim i ngjante tejmase
një qelie, ose një qele. Gjer edhe tavllën e duhanit e bërë vetë, me dorë.
Mirpo brenda saj, në atë marramendje përgjakëse e memece pa tavan e taban, por
me gjashtë mure të barabartë, si një një kapsulë mbi ose jashtë-kohore,
në vetëm dy-tre muaj u mblodh një Shqipëri e tërë. Përndryshe durimi, e
shkruara, pagjumësia, uria dhe natyrshmëria me të cilën pranoja se isha ende
një askush për mediat etj do të kishin qenë krejt të pamundura. Banesa nuk
është një hapësirë ku regjemi për të ndenjur gatitu në varr, por një kub që
përkryhet duke na mësuar ç’është e ç’kemi të përjetshme.
Zhani Canco: Në veprën tuaj letrare Qyteti është një element themeltar.
Shpesh ju e përshkruani me hollësi: rrugët kryesore, rrugicat, kthinat që
mbeten në hije, ose që “revoltohen” dhe fitojnë rëndësi më të madhe se sa
qendrat; përshkruani ndërtesat dhe stilet që ende sundojnë në Ballkan. A ka
ndonjë lidhje organike midis personazheve dhe formave të Qytetit?
Ardian-Christian Kyçyku: Kam bindjen se njerëzit të cilëve u është dashur të pushtojnë
një dhomë kanë vuajtur më shumë se sa ata që kanë pushtuar qytete. Pushtimi i
një dhome nënkupton pushtimin e vetvetes, njohjen sa më të plotë të saj,
dëbimin e së ligës nga koha dhe hapësira, pra është një akt mistik. Kurse
pushtimet e tjera janë dëbime dhe zëvendësime njerëzish, ëndrrash e shpresash,
me çmimin e gjakut dhe të tmerreve.
Jo gjithmonë njeriu shenjtëron vendin, siç thuhet në
urtinë ballkanase. Disa bestytni të moçme njohin si roje të pragjeve ca qënie
të padukshme që nuk ia hapin udhën kujtdo. Megjithëse nuk i kam pasur asnjëherë
për zemër hapësirat muzeore, më ka ndodhur të shoh banesat e disa njerëzve të
shquar. Para ca vjetësh u ndodha në shtëpinë e kompozitorit të famshëm rumun
George Enescu, në Sinaia. Dhoma e gjumit të së shoqes ishte njëfarë pallati në
miniaturë, kurse vendi ku flinte e krijonte Enescu – një shpellëzë me mure të
zhveshur, me një shtrat, një tryezë e një stol druri. Disa nga kurreshtarët e
radhës vajtonin plot adhurim varfërinë e artistit, ia qanin hallin me atë lloj
vaji treçerek të shtirur të njerëzve që vetëm janë ende gjallë, dhe dënonin
luksin e së shoqes. Pothuajse askujt nuk i shkonte ndërmend se në pallatin e
gruas hynte vetëm burri, stolitë, parfumet, veshjet, himerat etj, kurse në guvën e
Enescu-t mbase vinte vetë Zoti. Më vonë zbritëm në katin përdhes ku ndodhej
pianoja. Një zonjë e moshuar u ul në karrike, ngriti kapakun dhe nisi të na
magjepste me një këngëze të mësuar në shkollën fillore. Nuk kaluan as dy minuta
dhe të gjithë fëmijët që ndodheshin në atë hapësirë filluan të ulërinin, të
qanin, të kapeshin për flokësh. Jo kushdo mund të luajë në pianon e një gjeniu,
as madje pas vdekjes së tij. Ngjarja është simbolike: njëlloj si ajo zonjë
veprojnë ndaj nesh disa ide…
Sa i përket lidhjes së përsonazheve me Qytetin, kjo është një temë
e hershme e letërsisë. Kulti i vendlindjes, për shembull, i ka rrënjët
pikërisht tek ngjashmëria tragjike që niste e ngulitej mes Qytetit dhe Banorit
të vendosur në të. Ky banor ishte shkulur dhunshëm nga një mjedis parajsor, ose
mërzitës, mbytës, dhe qe nisur të pushtonte hapësira të reja, më të gjera, që i
lehtësonin realizimin e ëndrrave. Mirpo me kalimin e kohës vihej re se
rrezikoje që sa më shumë t’i ngjaje Qytetit modern, aq më shumë nisje t’i
ngjaje ferrit. Nevoja e arratisë nga ky lloj ferri shihet sot në etjen e
njerëzve për të ndërtuar apo për t’u zhvendosur në strehime rurale, sa më larg
qytetit që është bërë sinonim i zhurmës, pluhurit, angushtisë, llafofilisë etj…
Zhani Canco: A mund të thuhet se personazhet tuaja janë pjesë
përbërëse e jetës suaj dhe se qytetin e lindjes, Pogradecin, ju e keni shtrirë
në të gjithë kontinentet?
Ardian-Christian Kyçyku: Nuk do të ishte e drejtë që kjo shtrirje të shihej si tekë, ose
si shprehje e ca synimeve jo rrallë paranojake, aq të shpeshta ndër shkrimtarë.
Zgjerimi i qytetit tim të lindjes është një çështje krejt vetjake, çështje
mbijetese… Për të shëruar traumën e shkuljes nga vendlindja një jetë njeriu nuk
është përherë e mjaftueshme. Nga shumë pikëpamje, unë ende nuk jam shkulur nga
Pogradeci i fëminisë. Me sa duket vepron edhe këtu një ligj mistik: jo
çdo qytet mund të zgjerohet përmes tekstit letrar në hartat trunore të lexuesit.
Zgjerimi ndodh fillimisht në qënien e autorit dhe, nga aty, falë empatisë që ky
autor mund të zgjojë tek lexuesi, por edhe falë empatisë që lexuesi është në
gjendje të pranojë, shtrihet më tej. Ne jetë ka përjetime dhe bukuri të
pakundërshtueshme, të cilat, po nuk i përcolle e po nuk i ndave me të tjerët
përmes të shkruarës dhe arteve të tjera, bën njëfarë krimi. Në fund të fundit,
letërsia është një strehim shpirtrash që s’duan të dorëzohen dhe që nuk e
pranojnë të tashmen. Mund të ndodhë që empatia e dyfishtë e autorit dhe
lexuesit të kapë maja marramendëse, ku kohët njësohen dhe ku ndodhin edhe
shërime, ose pastrime që zakonisht i kryen besimi. Një nga vlerësimet më të
larta që më janë bërë lidhet pikërisht më Pogradecin tekstual dhe me empatinë e
mësipërme. I pata dhuruar një kolegu rumun librin “Një fis i lavdishëm e që
jep shpirt”, ku përshkruhet një Enkelanë (Pogradec) e shpërndarë si një
tufë gadishujsh gjer edhe në Rusi, Shkretëtirë, Amerikë etj. Më uroi për 30
faqet e para dhe, kur e pyeta për treqind e ca faqet e tjera, më tha se gjërat
aty koklaviteshin. Romanin ia pat marrë për lexim e shoqja, e kish mbaruar dhe
ia kish çuar të vëllait që ndodhej në burg. Të dënuarit kishin nisur ta
lexonin, e lexuan për së dyti, për së treti - dhe romani ende s’ka dalë nga
burgu…
E shkruara ime nuk është demiurgjike. Kam zgjedhur që personazhet
të jenë sa më të gjallë, duke i lënë sa më të lirë, duke ruajtur me kujdes
fshehtësinë shpirtërore të secilit, ashtu siç duhet të bëjmë ndaj njëri-tjetrit
në jetën e përditshme. Pa këtë fshehtësi e pa këtë liri, qënies i zihet fryma
dhe autori rrëmben një pushtet që s’duhet ta ketë.
Zhani Canco: Çezarët, mbretërit, sulltanët, perandorët, sekretarët e
parë të partisë, presidentët që drejtojnë turmat kanë që të gjithë një gjë të
përbashkët: vdekshmërinë. Kjo është e pranishme tek çdo individ dhe në çdo
kohë. Pse e kujtoni kohë më kohë këtë aspekt të jetës në librat tuaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Mos më merr gjërat që s’m’i jep dot – kështu
tingëllon një nga shprehjet e tmerrit të pasjes, a të mospasjes së pushtetit.
Pushteti i njeriut mbi njeriun s’para duket të jetë bërë për njeriun. Marrja
dhe mbajtja e tij është lëmi ku njeriu ka përparuar më pak. Ky njeri ka një
shpirt të përjetshëm dhe një “kafshëri” të përkohshme, të cilën duhet t’ia
nënshtrojë shpirtit, duke pasur si tundim të përhershëm pronën ndaj lëndës.
Kafshëria, domethënë pjesa jonë e pakontrollueshme, është këqyrja e jetës së
tjetrit vetëm në prizmin tonë vetjak – e për këtë arsye lumturia e shumë vetëve
nuk mund të ngrihet veçse mbi eshtrat dhe vajet e shumë të tjerëve. Nga
Shkrimet e Shenjta të të gjitha besimeve del qartë se Zoti nuk e ndau pushtetin
e Vet me njerëzit. Cili shkrimtar, të themi, e ndan pushtetin e vet me
personazhet?! Tundimi i pushtetit është i rëndë dhe pasojat që vijnë pasi ose
gjatë kohës kur dikush ka pasur pushtet mund të jenë katastrofale, sepse gati
çdo marrje pushteti shënon vdekjen e një njeriu, të një shtetasi, sidomos në
Ballkan, ku shumë vetë krekosen dhe mbajnë fjalime në emër të diçkaje që s’e
kanë. Pushtetari hyn volens-nolens në zonën e arsyeve shtetërore, që mortnojnë,
e nxjerrin nga emri e nga lëkura, dhe e cytin të fiket shpirtërisht për diçka
që s’mund ta ketë përjetë. Për fat të keq, ne i shohim pushtetarët vetëm
bardhezi e nuk mundim të ndjejmë sadopak mirëkuptim për sprovën që kalojnë. Kjo
dëshmon se paragjykimi ndaj pushtetit është ende mjaft i fuqishëm. Ndoshta kjo
vjen ngaqë pushtetin e përftojmë si një zgjatje të të ushqyerit, si një tretje,
gëlltitje, mbushje të trupit dhe të jetës me energji e lëndë të krijuara për
tjetërkënd e tjetërkund. Prandaj edhe thuhet se dikur i forti hante të
dobëtin; më pas i shpejti hante të ngadaltin; tani i informuari ha të
painformuarin.
Kujtimi i vazhdueshëm i vdekjes na mban afër Hyjnorit dhe mund të
flasim pa ndruajtje për një paradoks: pushteti i njeriut humb në qiell
sa më tepër rritet dukshëm në tokë.
Zhani Canco: Arkitektura është historia më e vërtetë dhe më e çiltër
e njerëzimit. Mos vallë kjo ka influencuar që ju t’i referoheni shpesh asaj
meqënëse arkitektura qëndron ndërmjet artit dhe teknikës, duke lehtësuar një
lidhje më të mirë të personazheve, arkitekturës, artit dhe teknikës?
Ardian-Christian Kyçyku: Jo rastësisht arkitektura është e lidhur pandashëm me flijimin
njerëzor. S’mund të ketë histori të çiltër pa flijimin. Historia rrëfen se
njerëzit janë flijuar o për ide, o për njerëz të tjerë, o për mbijetesën e një
ngrehine. Mjafton të kujtojmë Rozafatin. Jeta kërkon vazhdimisht jetë të njomë,
të panjollosur, që të zgjatet. Pa murosur mes tyre frymë e vlagë njerëzore,
muret s’kanë as si e as pse të mbahen më këmbë. Këtu gjendet edhe shkaku se pse
gjithmonë nëpër legjenda e balada murosen vetëm të rinjtë, kurse njerëzit e
pjekur shkelin besën, ose fjalën e dhënë.
Çiltërsia dhe fuqia e arkitekturës shpalosen më së miri në qënien
e strucit. Shkretia, rrallësia e objekteve, ritmi i renditjes së tyre në
hapësirë për të ngjizur kohë, ia zmadhoi sytë strucit aq shumë, saqë sytë, me
kohë, zvogëluan trurin. Logjikisht duhej të kish ndodhur e kundërta, pra, që jo
mungesa, por shumësia e objekteve të zmadhonte syrin, pa lënë mënjanë as
trurin. Mirpo shkretia ve në lëvizje një mall qelizor dhe ofron shumë më tepër
pamje të padukshme, shumë më tepër trajta nga ato të arkitekturës së padukshme.
Në qendrën e hershme të Pogradecit ngrihej një shtëpi dykatëshe që
kishte mbi rrugë një derë ballkoni, mirpo s’kishte ballkon. Ishte një shenjë se
sa afër nesh ndodhet Vdekja. Mjaftonte një hapje dere nga brenda, një harresë e
vogël, dhe bije e bëheshe copë në rrugë. Mbi murin e një shtëpie tjetër, gjithsecili
mund të shihte gjurmën e një shuplake. Thuhej se i përkiste një djali që pat
rënë dëshmor në moshë të njomë. Kur ishim fëmijë, masnim pëllëmbët atje, duke
shpresuar të kishim fatin e dëshmorit. Asokohe mezi prisnim të binim dëshmorë.
Një vegim tjetër arkitekturor ishte rreshti i shtëpive që ngriheshin mbi
ish-Lumin e Madh që ka përshkruar Kuteli. Ujë nuk rridhte prej kohësh, mirpo të
gjithë merrnin plevit me një lirshmëri që të habiste. Brenda këtyre shtëpive,
sidomos në dimër, ose gjatë vigjëlimit të ndonjë të vdekuri dhe përshpirtjeje,
ta mësynin kokën pyetje nga ato që marrin përgjigje të ndryshme në çdo moshë,
pyetje të tipit: sa kohë ka këtu brenda, kur brenda ndodhet i vdekuri
dhe pasi ik i vdekuri; sënduku i stërgjyshes ndrynte tjetër kohë; i njëjti
sahat, ose Vegla e qilimave masnin tjetër kohë kur rrihnin dhe tjetër kohë kur
ndaleshin. Një mahnitje më vete zgjonin shkallët e drunjta që punonte im gjysh.
Mes këtyre shtëpive të moçme dhe liqenit filluan të shtoheshin pallatet.
Ngjanin me ca shtëpi përdhese që hipnin mbi njëra-tjetrën, duke trashur hijen e
rreme të fuqisë, por në fakt ishte fjala për një përunjje të cilën arkitektura
e shpreh qartë: ata që trupërisht janë më afër qiellit rrezikohen më shumë nga
tërmetet…
Jetojmë në epokën e teknologjisë së avansuar, epokë që, siç është
thënë, popullohet nga dy kategori njerëzish: ata që kontrollojnë gjëra që s’i
njohin dhe ata që njohin gjëra që s’i kontrollojnë. Mund të quhet edhe «epoka e
patericave», sepse jemi të sunduar nga sende që nisin me tele,
fjalë që ka kuptimin «nga larg». Tele-vizor, tele-fon, tele-komandë,
tele-drejtim, tele-seks, tele-jetë. Vetëm vdekja vjen pa tele edhe
kur vjen nga larg e jo drejtpërdrejt.
Zhani Canco: Po të flisnim në mënyrë simbolike, ju përdorni kazmën,
lopatën, pushkën, shpatën, pendën dhe shumë ngjyra. Në çfarë marrëdhëniesh janë
këto me njëra-tjetrën?
Ardian-Christian Kyçyku: Në parim, ky është thelbi i semiotikës: njeriu bën diçka duke
pandehur se po bën diçka tjetër. Ose thjesht synon të bëjë diçka krejt tjetër
nga ajo që bën, me shpresën se tjetërsimin ia mundësojnë mjetet shprehës. Ndodh
si në çastet kur, për të pushuar së qari një fëmijë të lënduar, ne godasim me
shpulla një copë mur, ndonjë gur, ose hiqemi sikur po ndëshkojmë fajtorin. Ky
cinizëm i falshëm prindëror, ta quajmë, synon vetëm që dhimbja e tjetrit, ose e
jona, të bëhet më e durueshme. Sendet dhe fjalët që i përfaqësojnë shfaqen
vetiu mes shkrimtarit dhe realitetit të padukshëm, të atij që lëvrin përtej
tekstit. I përdorim në vend të një gjuhe që nuk kemi arritur ta pushtojmë. Nëse
do të shtinim në dorë atë gjuhë, besoj se do të krijohej një gjendje e
panatyrshme: pasardhësit nuk do të kishin më vend e arsye për të krijuar gjëra të
reja. Paaftësia për të pushtuar gjuhën përkatëse është, ose duhet të jetë një
leksion modestie për artistët që besojnë se arti nis e mbaron njëheresh me ta.
Zhani Canco: Kështjella dhe kulla si vende vendimtare për të jetuar e
luftuar në trojet shqipfolëse a kanë ndikuar në ashpërsinë e personazheve që
prezantoni në periudha të caktuara historike?
Ardian-Christian Kyçyku: Kam vënë re se kulla është fjalë dhe hapësirë kyçe në shumë nga
librat e mi. Besoj se ndikimin më të hershëm e pati mbi mua kulla e Lasgush
Poradecit gjatë një dimri fëminie, kur Lasgushi doli tek dritarja, mes një
dëbore përrallash, dhe na bërtiti të mos bënim më zhurmë. Nuk qe fjala të mos
bënim aq zhurmë, por që të bënim më. Ishte ungji i
sime gjysheje dhe dija që shkruante poezi. Qysh nga ai çast, poeti, fjala dhe
kulla që ngrihej mes fluturzave të borës, por edhe një neveri ndaj zhurmës në
përgjithësi, nuk u ndanë më brenda meje. Edhe togfjalëshi “kullë e fildishtë”
mbeti për mua një varg magjiplotë. Kulla u fanit pastaj në romanet “Demi i
Zi” (frymëzuar nga jeta e Lasgushit), “Therrtorida, ose Flamurkat e
përgjakura të një fushe”, “Home” etj. Për fat, kullat fituan në
vazhdimësi kuptime nga më befasueset. Ishin të parat ngrehina dykatëshe. Poshtë
gjedhët, lart – njeriu. Kati i parë dukej të ish shfaqur njëheresh me pakësimin
e sigurisë në katin përdhes. Ngjitja e njeriut një kat më lart, më fort se nevojë
për t’u fshehur e për t’u mbrojtur, ishte një trajtë e lutjes dhe e pranimit të
vullnetit hyjnor. Nga një pikëpamje, njeriu synoi të ngjitej më lart, kur vuri
re me çfarë lakmie epoka moderne u vërsul të pushtonte rrafshinat. Jeta u bë
gjithnjë e më e kanosur, më e dalë frerësh, sepse fuqia e beses ra, dhe këto
zvogëluan dritaret, i bënë frëngji, nga ku më shumë punë kishte gryka e pushkës
se sa syri. Pasuan perdet, kanatet, grilat, hekurat e kryqëzuar. Ka një
legjendë ballkanase sipas së cilës i paudhi ndërtoi një shtëpi të përsosur,
mirpo në fund zbuloi se pat harruar të bënte dyer e dritare dhe se qe
vetëvarrosur për së gjalli. Ndërsa tek njerëzit ngujimi nuk është gjithmonë
vetëvrasje. Ai mund të jetë qëndresë, këmbëngulje për të mos iu dorëzuar ligjesh
e rregullash të kopjuara që shpërbëjnë karakterin e jo rrallë edhe gjakun.
Metaforikisht, e gjitha varet nga trajta dhe përmasat e dyerve dhe të
dritareve.
Zhani Canco: A mund të përfytyroni një personazh që jeton sot në një
kështjellë të transformuar në vend zbavitjeje, apo në një kullë që është kthyer
në shtëpi pushimi?
Ardian-Christian Kyçyku: Për të jetuar diku të nevojitet një shpirt që të rigjejë
vetveten në mjedisin përkatës. Ngaqë ne e njohim gjithnjë e më pak Shpirtin,
ndarja e banesave na çmerit. Si mund të banojë një i pagdhendur, një
gjysmë-barbar, ta zemë, në pallate mbretërore dhe një artist i shquar në
kasolle apo udhëve?! Çështja e banesës mbetet ende e pazgjidhur, sepse shumë
vetë pandehin se jetojnë aty ku kanë shtëpitë e madje edhe tokat, kurse shumë
të tjerë atje ku s’kanë asgjë. Ajo që më ka lënë shpesh pa gojë gjatë
tranzicionit ka qenë babëzia e disave për të sajuar e ngulitur me forcën e
parasë idenë e fisnikërisë, ndonëse dëshira për t’u fisnikëruar s’është mëkat.
Blenë, ose ngritën kështjella, i mbushën cit me sende, - shumica të vdekura, pa
kurrfarë shijeje e kuptimi, - pastaj nisën të shtrojnë dreka e darka, të
porositin portrete vigane në vaj, ose të presin fytyrat e portreteve të hershme
dhe t’i zëvendësojnë me fytyrat e tyre. Më ka ndodhur të has lebetira në këtë
fushë. Kam parë këputje, grisje, prerje me gërshërë kokash të shquara, burrash
shteti e artistësh, e në vend të tyre: koka anonimësh parallinj, ose snobësh
bota e të cilëve mbaron tek gardhi e tek lehjet e qenve-rojtarë, të gjitha me
bindjen se “vrasësit i shartohet jeta e viktimës”.
Zhani Canco: Shpesh në krijimtarinë tuaj ndeshim në një shtrirje
kohore dhe gjeografike që nganjëherë tronditin, sepse ti si lexues e ndjen
veten shumë të vogël në kujtesën historike botërore. Është një rastësi, apo një
pikësynim i juaji dhe iu përshtatet kërkesave tuaja si krijues?
Ardian-Christian Kyçyku: Në letërsi nuk janë të paktë autorët që fryjnë në mënyrë të
gënjeshtërt përmasat e kohës dhe të hapësirës për ta bërë lexuesin të ndjehet
sa më mjeran, sa më i harrueshëm. Ka një letërsi që i shkul gjuhën realitetit
dhe i lidh nyje gjuhën e autorit, dhe ka një letërsi që i jep të drejtën e
fjalës vetëm gjuhës së realitetit. Kujtesa historike nis të na harrojë sa më të
rëndësishëm fillojmë të ndihemi. Në vulg të luftës informacionale,
ku informacioni ka vlerë bankare dhe arrin të përshkojë i pacënuar gjer edhe
vrimat e zeza të universit, jo të gjitha fluturat janë të njëjta, pavarësisht
se jetëgjatësia e tyre është pakashumë e njëjtë. Moskuptimi, ose mospranimi i
përmasave që kemi në të vërtetë në raport me Hyjnorin na mbush me atë krenari
të errët që varfëron jetën, e bën shumë më të cekët e shpërfillëse ndaj gjërash
vërtet me vlerë e të thella. Mbase njeriu i sotëm është stërngopur me vuajtjen
paradigmatike, të trashëguar përmes informacionit, i sheh të gjitha vuajtjet si
binjake dhe rreket të shmangë vuajtjet pastruese e syçelëse pa të cilat s’mund
të kemi shpirt për një kohë të gjatë. Në fakt, jo shpirti i njeriut është
lodhur nga vuajtja, por kujtesa e tij, «depoja» e paragjykimeve. Mirpo secili e
«paguan» jetëgjatësinë shpirtërore me vuajtje thellësisht vetjake, në lëkurën e
vet. S’mund të shkosh në skaj të jetës e të ngulmosh se nuk është e drejtë të
vdesësh, «sepse më ka vdekur stërgjyshi, gjyshi etj, etj».
Zhani Canco: Kur lexon shkrimet tuaja, ndjehen menjëherë një mesazh
njerëzor, një engjëllor dhe një kujtesë historike që të bindin se jeta
njerëzore shkon në mënyrë të rrufeshme, e mbushur me ngjarje komike, dramatike
dhe tragjike. A i nënshtrohen këto një arkitekture të caktuar apo të
paracaktuar?
Ardian-Christian Kyçyku: Jo të gjitha jetët shkojnë si rrufé, përderisa në to ka vend për
aq dramë, komedi, mahnitje, hidhërim etj. Rrufétë e shumë njerëzve janë të
përgjumura, mbahen peng nga synimet materialiste, madje aq sa kanë humbur
dialektikën. Arkitektura nënkupton të paktën nevojën për harmoni, sepse njeriu
nuk është krijuar për të udhëhequr kaosin, por për të ruajtur harmoninë. Njeriu
është mjaft i dobët ndaj kaosit. Prandaj jeta e tij ëndërron t’i nënshtrohet një
arkitekture të padukshme, ligjet dhe shenjat e së cilës i trashëgon nga të
parët, ose nis t’i zbulojë e t’i pranojë kur vërtet ka nisur një jetë të re.
Duhet thënë se kjo arkitekturë e brendshme, në shumicën e rasteve, duket sikur
ka një ngurtësi e zymtësi që e përjashtojnë humorin. Mirpo, në të vërtetë,
arkitektura, si çdo art, fsheh thesare të pashtershme humori. Është një humor
që nuk i fanitet kujtdo dhe që përbën një nga mbështetjet më fine, me të cilat
Zoti pengon mjeshtërisht çmendjen, ose rrënimin tonë shpirtëror.
Zhani Canco: Viktor Hygoi në vepren e tij “Vaterlo”, Lev Tolstoi në
“Luftë dhe Paqe” e paraqisin turmën njerëzore dhe hapësirat pa fund të tokës,
ndërsa ju përqëndroheni më fort mbi individin e kapur si në lak nga këto
hapësira, duke bërë që ai të duket, ose të kthehet në mikro-njeri. A ka këtu
diçka prej truku kinematografik?
Ardian-Christian Kyçyku: Truku përdoret me zell të madh kur je fillestar dhe beson se ç’fluturon
hahet. Pasi fluturon për ca kohë dhe shijon ato që ke përtypur, - padyshim nëse
je zgjedhur të mbërrish atje ku jo gjithkush mbërrin, - fillon të heqësh dorë
nga fluturimet, truket, neologjizmat. Tundimi që t’i përdorësh sërish rishfaqet
në periudha shterjesh, kur njëfarë epërsie mbi lexuesin të bind se të lejohet
gjithçka. Një personazh i imi, i traumatizuar dhe i zvjerdhur nga zelli i të
tjerëve për t’u shitur lirë e më lirë e për të hequr dorë nga shtylla
kurrizore, kur ndjehet jashtë lakut, iu drejtohet bashkëkohësve: «Jeni kaq
të vegjël, sa habitem se si arrin t’ju shohë edhe Zoti…».
Zhani Canco: Jeni lindur në qytetin e Pogradecit që ndodhet buzë
liqenit dhe që është një nga vendet më piktoreskë të Ballkanit. Personazhet që
ju vendosni në këtë qytet, jetët e tyre, mendësitë, krijojnë përshtypjen se
hapësira është e pamjaftueshme. Kjo ndjesi apo ide është mjaft e hershme dhe ka
pasur pasoja jo të vogla në jetën e njeriut. Ngritja në art e kësaj çështjeje a
ka pasur lidhje të drejtpërdrejtë me jetën tuaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Jo hapësira është e pamjaftueshme, por ne. Ne jemi mpakur ndaj
bukurisë që na rrethon, ngaqë pandehim se Bukuria është falas, e kemi të
siguruar qysh nga lindja gjer në vdekje, mjafton të zgjatim dorën e ta këpusim
sikur të jetë ndonjë hurmë, apo lule. Mirpo Bukuria ka ligjet dhe “tekat” e veta.
Ajo i ngjan njëfarë pasqyre: po nuk i hape sytë, më kot qëndron para e pranë
saj, s’ke si të shohësh vetveten. Nga ana tjetër, kur e mendojmë si motër
binjake të rehatisë, apo si pije që na çlodh përmes trullosjes, dalngadalë e
humbim edhe shijen e pafuqisë ndaj saj. Pafuqinë dhe paaftësinë e dhimbshme për
të pushtuar Bukurinë e ndjejnë ende vetëm ata që kanë një ide të përafërt ndaj
përmasave të saj. Besoj se një njeri i tillë, fatlum, do të mbërrijë edhe
përtej Bukurisë së dukshme e të prekshme, atje ku, në fakt, fillon përjetësia e
saj. Është një kapërcim i kokërdhokut të syrit për në lug të Vështrimit,
hapësirë ku, siç thonë mistikët, presin “lartësitë e frikshme të Shpirtit”.
Zhani Canco: Ndodhemi në Parkun më të hershëm të Bukureshtit, në
Çishmixhiu, jo shumë larg nga burimi ku thuhet se pinte ujë poeti i madh
Eminesku. Po ju bëj tani një pyetje që është kaq e bukur dhe e mërzitshme:
çfarë planesh krijuese keni për të ardhmen e afërt?
Ardian-Christian Kyçyku: Siç e dini, ky park i çuditshëm, me hijen e një tjetër bote,
nisi të ngrihet në vitin 1847. Punimet i drejtoi peisazhisti vjenez Carl F. W.
Meyer dhe zgjatën shtatë vjet. Ndoshta ngaqë Meyer vdiq duke ëndërruar të
kthehet në Vjenë dhe nuk arriti, parku ndryn një mall të veçantë dhe ka një ndikim
qetësues sidomos tek të huajt që jetojnë në Bukuresht. Mbase prandaj shqiptarët
e kolonisë së famshme i zhvillonin në zemër të këtij parku ballot e tyre
bamirëse. Çishmixhiu i kujton secilit se metropoli i sotëm ka ende një shpirt
që rreh në heshtje përtej halleve e tundimeve të së tashmes. Ne dimrin e vitit
1991, kur erdha në Bukuresht, më duhej ta përshkoja disa herë në ditë më këmbë,
derisa plotësova dokumentet dhe dhashë provimet e doktoratës. Ishte një oaz që
më mbante të përgjysmuar, ose të pezulluar mes Shqipërisë dhe Mërgatës,
megjithëqë e ftohta të bindte se ke tri herë më tepër kocka se në të vërtetë.
Disa nga romanet e asaj kohe i kam përpunuar në mend gjatë atyre endjeve.
Dëshiroj që njërin prej tyre ta botoj këtë vit. Nga ana tjetër, dua të vizatoj
me përpikmëri dhomat ku kam kaluar fëmininë dhe rininë e hershme, rrugicat,
sendet, orenditë, ngjyrat, shenjat e veçanta, muranat e gjyshërve etj, duke
përshkruar hollësisht, në stil ankete, ngjarje simbolike që lidhen me to.
Pothuajse të gjitha tanimë janë tjetërsuar, ose i kam humbur. Kurse ato ende
nuk më kanë humbur.