1.
Gjatë ditënetëve letrare të Neptunit[1], pashë më qartë se asnjëherë tjetër se si verbimi ngutet të sundojë, në një mënyrë të mistershme dhe harizmatike, jo vetëm hapësirat e bardha mes fjalëve apo pas shpinës së tyre, por të gjithë librat tanë. Nuk nguten veçse ata që nuk besojnë në përjetësi e që, ndoshta edhe vetëm për këtë arsye, ende nuk e kanë të sigurtë përjetësinë. Me sa duket, gjeniali Gutenberg do të ketë kaluar nëpër një makth verbimi, ose shikimi të tepruar, kur pat besuar se shpirtrat tanë do të verbohen po qe se do të vazhdojnë të shkruajnë vetëm ”me gojë”. Por tani del se drithmat e tij kanë qënë mjaft poetike. Shtypshkronja e mashtroi dorën, duke e bindur se do ta çlirojë përfundimisht nga lodhja e tmerrshme e kopjimit dhe e shumëfishimit të teksteve – dhe, mbase pa dashur, pa pandehur, shpunësoi rapsodët dhe i hapi rrugën çdo frymori që di shkrim e këndim që t’i mund t’i qarkullojë nënveprat, veprat dhe kryeveprat e veta nga të paktën dy e deri në disa milionë kopje. Pushteti i fjalës rodhi përmes gojës e zërit tek makina, e cila, në shumicën dërrmuese të rasteve nuk ka për pronar krijuesin. Kësisoj krijuesi dhe shumëfishuesi, në emër të barazisë në lëmin e informimit, ndanë vllazërisht, të themi, një dhunti të shenjtë që u degëzua në aq shumë drejtime, saqë sot ka hijen e një zanati dhe duket lehtësisht e përdorshme, jo rrallë e përbuzur – ngaqë për syrin e pagdhendur sjell shumë më tepër andrralla, se sa fitime.
Ndodhemi para dy verbimesh që hëpërhë e përjashtojnë njëri-tjetrin, por që, kur të afrohen aq sa ta dëbojnë nga hapësira Librin e shkruar e të botuar, nuk do të jenë njëri shprehi e Hyjnores që duhet besuar pa e parë dhe tjetri: shprehi e budallallëkut, e barbarisë, e fundosjes në mish, por një verbim i vetëm, ai i mosqënies së njeriut, i zëvendësimit të tij me dikë tjetër, me dikë që është shumë më tepër diçka se sa dikush. Verbimi i dytë, ai që mund të shquhet vetëm me sytë e verbimit të parë, e ka shtrirë shkallë-shkallë sundimin e vet me ndihmën e lexuesit dhe të zëvendës-shkrimtarëve, ndërsa ne, me kalimin e kohës, bëhemi lexues të vetvetes, më pas: lexues të lexuesve tanë, derisa katandisemi të ritregojmë librat e të flasim me vete. Kjo nuk do të jetë tragjike për sa kohë nuk do të humbim dëgjimin, ndonëse epoka pasmoderne cilësohet si jetë ku zhurma ka ardhur në pushtet. Në mungesë të rapsodëve, tek rendim dëshpërimisht drejt thërrmijash arketipi në zhdukje e sipër, ende nuk kemi një armë tjetër më të fuqishme se sa e folura bukur, pa gabime, me vete.
Njëri nga pjesëmarrësit në tubimin e titulluar me aq frymëzim „Të vetëm në fshatin global”, rimori përfytyrimin e kabalistit të famshëm sefard Luria dhe dëshmoi se Zoti, që të krijonte botën, së pari u (Vetë)mërgua. Kjo botë foshnjore ishte krejt e pavetëdijshme. Ajo s’mund të kuptonte se, në njëfarë mënyre, pat qënë atdheu i vetë Zotit! Pamja me Zotin-bark që lind një fëmijë i cili bën çmos të prishet, të rrënohet si për inat të prindit, është sot aq më i besueshëm sa më të mjegullta shfaqen kufijtë e fshatit global dhe sa më dhimbshëm shkrimtarët e kuptojnë se gjuhët e tyre amtare bëhen çdo ditë gjuhë të një qarkullimi më të ngushtë nën trysninë e një gjuhe globale, e cila mund të pagëzohet me emrin Përafërsishte. Kjo nuk është një gjuhë që rrjedh nga shpirti, por nga xhepi, e prandaj secili ngulmon qoftë edhe pavetëdijshëm të mos e mësojë përkryer. Përndryshe bëhet i panënë dhe humb shpresën se fëminia e panjollë një ditë mund të ngjallet brenda tij.
Mërgimi nënkupton edhe një përqindje verbimi. Shkulesh nga diku (dhe nga dikur) e, që të mund të mbijetosh, duhet të rikrijosh atë që ke humbur, megjithse nuk sheh qartë se çfarë pikërisht ke humbur. As që ke mundësi ta bësh këtë. Rikrijon, në fakt, një botë, që ndofta s’ka qënë asnjëherë siç e ke parë gjatë një fëminie, një rinie, një pleqërie. E rikrijon vetëm ngaqë nuk beson se je në gjendje të mbijetosh pa rrënjët që ke lënë në atë botë. Po për çfarë të hyjnë në punë rrënjët, thotë një fjalë e hershme hebraike, përderisa nuk mund t’i marrësh me vete?! Me ose pa rrënjë, në gjuhën amtare apo të adoptuar, zbulon me lehtësi se si mërgimi i disave është verbim i të tjerëve dhe anasjelltas.
2.
Shkrimtari izraelit Amos Oz rrëfeu gjatë takimeve një parabolë rrënqethëse. Përfytyroni sikur gruaja juaj është shtatzanë dhe pas pak do të lindë në maternitet. Nxitoni të shkoni me shpejtësinë e rrufesë pranë saj, mirpo befas koha prishet, rryma elektrike ndërpritet, nuk shihni dot më asgjë, nuk dini nga t’ia mbani. Kuptoni me këtë rast se sa shpërfillës jeni treguar ndaj qytetit tuaj, të cilin, në mungesë të dritës, pothuajse nuk e njihni. Por as terrin nuk e njihni mirë. Ndjeheni i dërrmuar nga vetmia dhe nga shija e fatkeqësisë. Por, papritmas, në ato çaste makthi, pikërisht kur po humbnit çdo shpresë, një zë i butë ju grish t’i jepni dorën, të mos frikësoheni, të shkoni me besim pas këtij njeriu zëngrohtë - dhe ju i shkoni pas, ç’të bëni tjetër, ndërsa ai ju tregon se në ç’kah duhet ta çani terrin, sa shkallë lipset të zbrisni apo të ngjitni, ku duhet të ktheheni majtas, djathtas etj, dhe ju çon shëndoshë e mirë tek bashkëshortja. I çmeritur, e pyesni:
- Po si është e mundur, zotni? Si ia dolët mbanë?
Dhe ai ju përgjgjet me modesti:
- Për mua s’ka asnjë problem: jam i verbër...
Ne jemi këta të verbër, të dashur kolegë, përfundoi rrëfyesi.
Pluskonte një trishtim plot humor të fisëm mbi rrëfimet e Neptunit. Askush nuk mund t’i shmangej paradoksit cfilitës të misionit të letërsisë. Verbimi është një mjeshtëri në zhdukje e sipër për aq kohë sa moti mban mirë dhe rryma elektrike nuk ndërpritet. Dhe, me ç’po shohim, kurrë ndonjëherë koha nuk ka qënë më e mbrapshtë dhe errësira kaq e dendur sa tani, por kurrkush nuk nxiton drejt maternitetit, askush nuk e këmben planin vetjak të mbrojtjes së lëkurës me dorën udhërrëfyese të një të verbëri. Pasi gruaja lind, babai i ri e kap të verbërin për dore dhe e çon me respekt në shtëpi, sepse korrenti tashmë ka ardhur, moti është ndrequr, ndërsa babai mund të shohë, i lumtur dhe mirënjohës.
3.
Rrallëherë mund të gjendet një vend më i përshtatshëm për të përsiatur rreth verbimit se sa një tubim shkrimtarësh, ku emrat e rëndë e të mesëm qarkullojnë me aq këmbëngulje dhe ritëm, sa ndjen kënaqësi të jesh numur. Mbase për këtë shkak më erdhën ndërmend numurat e disa të verbërve të vendlindjes sime. Galaksisë Gutenberg po ia zinte vendin Galaksia Markoni. Shenja e parë ishte shndërrimi i hierarkive në rrjete - sintagmë e njohur e Marshall McLuhan-it.
Ndofta për të ecur në një hap me kohën, im gjysh kishte një xhaxha me të njëjtën moshë. Ushtrinë e bënë në të njëjtën kazermë, vuajtën e u zbavitën bashkë dhe u kujdesën për njëri-tjetrin për dyzet vjet me radhë. Ishin më fort miq për kokë, se sa farefis. Aty nga fundi i viteve '70, Xhaxhai u fanit rrugëve të qytetthit tonë me një shkop në dorë dhe me një palë syze të errta. Pat njohur mërgimin, dinte disa gjuhë të huaja, mund të përdorte madje edhe Gjuhën e Gjarpërit (domethënë ishte i aftë t’i nguroste përkohësisht nepërkat, ose gjarpërinjtë, që u vërsuleshin fëmijëve) dhe as kalecëve të Sigurimit nuk iu ra në sy ndryshimi i pamjes së tij. Për ta ai s’ishte veçse një numur. Me një sarkazmë vërtet paralizuese, Xhaxhai thoshte se qe krejt i parëndësishëm që të mund t’i bënte ballë pa syze të errëta shkëlqimit të ideologjisë komuniste. Gjyshi po mbushte afro njëzet vjet si vejan. Xhaxhai përpiqej ta bindte se duhej të martohej dhe përjavë i paraqiste nga një kandidate të mundshme. Qëllonte të ndodhesha shpesh pranë tyre dhe, meqë nuk përmendnin emra dhe as adresa, bindesha gjithnjë e më shumë se flisnin për mishërime të ndryshme të Vdekjes, ndonëse në qytetin tonë gratë vdisnin pothuajse gjithmonë pas burrave dhe unë gjeja shumë më pak vdekje brenda tyre se sa brenda nesh. Një ditë, që ta bindte tim gjysh se gjer ku e njihte përmasën e pafatësisë dhe të qorrollepsjes trunore (për të mos thënë verbimin) që mund të sillte martesa, Xhaxhai i besoi gjyshit një të fshehtë. Dhe pikërisht: Ai (Xhaxhai) luante mendsh pas një kënge popullore. E shoqja e dinte këtë. Prandaj një pasdreke, kur Xhaxhai po kthehej nga kafeneja, e priti me gëzim të papërshkrueshëm. Ç’të kishte bërë vaki, vallë? Radioja pat transmetuar para ca orësh këngën që kish aq për zemër Xhaxhai. Mirpo ky nuk ndodhej në shtëpi dhe e shoqja, si e përkushtuar që ishte, e pat fikur shpejt radion, që Xhaxhai të mund ta dëgjonte këngën kur të kthehej! Kishte një të qeshur shpartalluese Xhaxhai ynë. Dhe na u bë edhe neve farmak në stomak ajo e qeshur, kur Xhaxhai i dha gjyshit edhe një dëshmi lidhur me gjithëdijën e grave:
- Nuk e di akoma, murga, as që jam verbuar para nja nëntë muajsh!
Ishte një çast i paharrueshëm. Askush nga ne nuk e dinte që Xhaxhai qe verbuar. Qe verbuar përfundimisht. Mirpo, për nëntë muaj me radhë, pat jetuar njëlloj si në gjashtëdhjetë vitet kur shihte. Zgjohej nga gjumi, lahej, rruhej, pinte kafenë, shëtiste anës bregut të liqenit, përshëndetej me bashkëqytetarët, kthehej në shtëpi, dilte përsëri, rrinte në radhë etj, pa gabuar dukshëm.
4.
Vitet kaluan dhe verbimi i Xhaxhait u bë i njohur nga të gjithë. Kur pronari i verbimit dha shpirt, gjyshi u ndje disi i lehtësuar e më tha: Ja një vdekje për t’u lakmuar. Të jesh kaq i verbër sa të mos e shohësh vdekjen me sy... Por nuk paska në këtë botë verbim të pavarur (që të mos jetë interaktiv). Pak para se Xhaxhai të ndërronte jetë, ose verbim, u përhap një fjalë jashtëzakonisht e shtrenjtë (kushtonte sa jeta, ose sa gjuha e çdokujt prej nesh). Po pëshpëritej se Udhëheqësi ynë Legjendar kish nisur të verbohej. E, ndonëse përditë shtoheshin e shumoheshin ata që ulërinin me gjithë shpirt: ”Marrç nga ditët tona, Komandant!”, të gjithë e kuptuan se nuk mund t’i jepnin as qoftë edhe një ditë të vetme nga shikimi, apo nga verbimi vetjak, që ta shëronin edhe sikur ta ndërronin ftesën në: “Marrç nga dritët tona, Komandant!”. Në shakatë ose në barcaletat e ndaluara, Legjendari i vendthit tonë, largpamësi, trimi i pashoq, filozofi i rrallë, shkrimtari i madh, biri i papërsëritshëm i mëmëdheut, po verbohej ndofta ngaqë pat vështruar tepër larg në të ardhme. Disa zunë t’i dëshironin vdekjen, sepse, po të rronte edhe nja dhjetë vjet, do të na printe drejt së Padukshmes e planeti s’do të mund të çmallej më me njërin nga popujt më të lashtë të Evropës. Dhe, ashtu siç na bëri të jemi zyrtarisht populli i parë ateist i botës, mund të na bënte edhe popullin e parë të degdisur në të Padukshme, me kujtesë e me gjithsej. Mirpo pleqëria mbajti anën tonë, lajthitja gjithashtu, dhe mëdyshjet e Legjendarit po bëheshin ditaditës më marroke. Nganjëherë nxehej e buçiste: „Mor, i dhjefsha racën, është njëri që po më vjedh copa pushteti! Cili është, bre, kapeni të paudhin e hapini ca sy në kokë me kobure, se nuk e shquaj dot mirë”. Bëhej fjalë për Xhaxhain, që bariste trojeve të së njëjtës verbëri, pa synuar, i gjori, t’i vidhte pushtet askujt.
Në fakt, këtë barcaletë e kam sajuar vetë kur rastisja ta shihja Xhaxhanë duke shëtitur anës gjolit, në drejtim të Vilave të Legjendarit (të cilit mileti, me një butësi jo krejt pa helm, shpesh i thoshte Xhaxhi), ku vijonte t’ia shtonte lemzat Gutenbergut me shkrimin e aq kujtimeve. Por jo të gjithë të verbërit i rrëmbenin pushtet Xhaxhit. Kish të verbër, të cilëve gurra popullore iu thurrte vargje që do t’i kishin nxjerrë xixa nga sytë Komandantit, si për shembull: “Populli ka parë trima / por jo, jo si ty / Ti Filan je trim mbi trima / se je trim pa sy”, vargje që s’i shkonin për shtat një largpamësi legjendar. Ai qëndroi në pushtet mbi dyzet vjet. Ai dhe vetëm ai kish të drejtën të bënte diçka, gjithçka, i pari dhe më shumë se të gjithë sëbashku. Vetëm për të vdekur kish të drejtë të vdiste i fundit, si bariu pas dhenve, apo si kapiteni pas mbytjes së anijes. Ai dhe vetëm ai kish të drejtën të verbohej i pari dhe më shumë se të tjerët. E, me siguri ish nisur ta zgjeronte sundimin e vet në të Padukshme përderisa verbimi i rëndomtë i një xhaxhai të thjeshtë i „hynte në hise”, ia cënonte trojet. Nuk di nëse Xhaxhi dhe Xhaxhai u takuan ndonjëherë në terrin ku endeshin e ku luftonin për dy pushtete krejt të ndryshëm. E nuhatja që dialogu i tyre s’mund të ishte i rëndomtë. Unë s’të shoh, pra: si mund të jesh ti udhëheqësi i një populli të tërë, habitej Xhaxhai. Po as unë s’të shoh, mor qafir, pra: si mund të jesh ti përfaqësuesi i një populli të tërë?! ia kthente Prijësi.
Para se ta hapte burgun e madh e të na linte në kafazet e traumave dhe të paragjykimeve vetjake, Legjendari doli edhe disa herë në tribunë dhe na e bëri me dorë. Kishe përshtypjen se ia bënte me dorë lajthitjes së vet, ashtu sikurse sot, disa prej nesh i bëjmë me dorë lajthitjes së atëhershme, përmallshëm, duke e pandehur si lumturi të humbur.
5.
Në veprën e Elias Kanetit (Canetti) verbimi e ndal kohën dhe është një ngushëllim i pamatë, duke përcjellë idenë se çdo ndalje e kohës përbën një kthim gati të plotë në fëmini, ku vepron mbase më e hijshmja e verbërive, kujtesa e pavarur, ende e papushtuar nga hollësitë dhe vogëlimat pas të cilave fshihet errësira. Është fjala për atë verbim që ka fuqinë e postulatit: Zoti e sheh botën me sytë e fëmijëve. Mbreti Edip ndjehet tani dhe mirë, i përjashtuar nga pamëshira dhe përtallja gjakatare e fatit vetëm pasi shkul sytë. Ia vlen të (ri)shohim se si Edipi bëhet mbret në kohën kur është dhe vepron si një i verbër i pavetëdijshëm, dhe rrënohet fill pasi të fshehtat e fatthënësit të verbër Tiresias ia risjellin shikimin.
Nuk mund të flas në emër të të tjerëve, por mua, sidomos deri në fillim të viteve '90, - kur kryevepra e Sofokliut ishte e ndaluar në Shqipëri, - më është ravijëzuar shpesh hija e këtij Edipi duke ulërirë nga gëzimi: Nuk shoh më, vëllezër, nuk shoh asgjë, vërtet asgjë! Ju falenderoj nga zemra, o Hyj, nuk shoh më! Jo rrallë mbase edhe e kam pasur zili vdekatarin që ishte mbret për të tjerët dhe i verbër për vetveten dhe i cili pati forcën të përballonte këtë konvertim të papërsëritshëm (njëfarë martirizimi optik). Ai u shndërrua në verban për oborrtarët e vet dhe në mbret të vetvetes. Ndoshta këshilla e tërthortë e Sofokliut ishte: Shkuli sytë, bir, që të shohësh ç’ke humbur duke përçmuar padrejtësisht tek i shihje të gjitha me sytë e të tjerëve!
Mirpo ka edhe fatlumë, të cilëve ua shkul sytë vrastarë vetë fëminia. Një djalë me emrin Robi, i udhëhequr prej meje në gjuhën shqipe, - në romanin „Përkthimi ose Jeta e një robi që nuk betohej se shihte” - verbohet në ditët e mbrame të fëminisë së vet. Por e ndjen se si verbohet edhe një herë kur shoqëruesi i tij e ndihmon të kalojë kufirin (e letërsisë?). E tek kalon nga një kufi në tjetrin dhe nga një verbim i thjeshtë në një më të ndërlikuar, kujtesa e Robit përkryhet dhe, e përqëndruar në fëmini, ngjit të përpjetën e metaforave, aq sa, nëse ai nuk vdes, vendlindja e tij nuk mund të kalojë nga një shkallë shpirtërore në tjetrën. Dhe, pasi Robi vdes, vendi jeton me një kujtesë vërtet më syhapur, por profane, të braktisur nga shpirti. Për aq kohë sa Robi jeton, vendi e sheh të shkuarën. Më pas, vendi ka një të vdekur më shumë dhe dy sy kujtese më pak. Në fakt, ka shumë poezi, hidhërim të shenjtë dhe idealizëm rinor në këto dromca besimi, dhe njëri nga kolegët tanë në Neptun, tashmë i ndjeri poet Ioan Flora, me humorin e tij të pangatërrueshëm, tha se „Dihet: poetët duhen vrarë qysh të vegjël”.
6.
U fol mjaft në Neptun për fshatin global dhe për vetmitë tona brenda tij, brenda të tjerëve dhe në veten tonë. Disa pamje të fshatit janë vërtet të mbamendshme, ndërsa autorët e tyre duket sikur nuk janë qënie të gjalla, por më fort ca si ishuj ende të papushtuar brenda një vetmie globale, mbetur pezull mes gjeografikes e metafizikes. Nuk ke çfarë kufijsh letrarë të zgjerosh në këtë vetmi. Mundesh vetëm ta mbushësh me verbimin tënd të shkruar hijshëm në një përafërsishte që s’ka të sharë dhe të përfshihesh në jetën social-historike të fshatit me një afishe që do të tingëllonte pakashumë si vijon: „I verbër me përvojë, i pavarur, njohje e shkëlqyer e përafërsishtes, me shkrim e me gojë, iu ofroj miqësi dhe gjeografi shpirtërore vetjake, falas, banorëve të fshatit global, derisa korrenti të vijë sërish dhe koha të zbutet”.
7.
Mendova rreth zgjerimit të kufijve të letërsisë si rreth një tundimi tashmë të mposhtur. Kur këta kufij mund t’i thyejë me lehtësi edhe një nga qentë e mi të tërbuar, a mbetet ndonjë lloj kufiri që të mos e zgjeroj dot unë, krijuesi i qenve?! Ngjarja është e thjeshtë. Nga një faqe e një romani të shkruar në rumanisht zhduken disa qen të tërbuar. Një pjesë prej tyre ngordhin urie, ose vriten, tek udhëtojnë drejt një romani të shkruar në shqip. Vetëm njëri mbetet gjallë. Pasi strehohet në një fshat të romanit të mërgimit (apo të kthimit), ky qen pa emër fillon të lehë dhe nuk lërén. Askush nuk e di pse leh, pse s’lërén dhe deri kur. Shqisa e dëgjimit e shqiptarëve ka një krenari të çuditshme. Shqiptarët dëgjojnë vetëm mes rreshtave, ose përtej tyre. Pothuajse asnjerí nuk shqetësohet nga e lehura, aq më tepër që banorët e këtij romani s’para e çajnë kokën për qëniet mosfolëse. Mirpo në fshat jetojnë edhe disa përfaqësues të pakicave kombëtare, të cilët e kanë dëgjimin më të acaruar falë verbimit të pjesshëm prej mërgimtarësh. Fshati turbullohet keqas nga lehja e qenit dhe nuk gjendet asnjë melhem, asnjë mënyrë për t’ia mbyllur gojën.
- Mor, po ky si të qënkej ideologji, jo qen, - thotë njëri nga katundarët.
Dhe vihen në lëvizje gjahtarët, xhandarët, vullnetarët, por edhe mbrojtësit e të drejtave qenore, me qëllim që t’ia risjellin qetësinë fshatit, mirpo qeni, me një instinkt të epërm mbijetese, kapërcen ballinën e librit dhe fshihet në një roman tjetër të shkruar në rumanisht, në gjirin e ngrohtë të botës latine, e cila i ka fort për zemër qëniet e pagoja, ndërsa autori as sot e kësaj dite nuk e di përse ia shpëtoi jetën një qeni, në një kohë kur s’mundi të bënte pothuajse asgjë për t’ua zgjatur jetën gjyshërve të vet, ndonjë të verbëri me emër a pa emër, shumë njerëzish të dashur, disa poetësh të vrarë para kohe, apo aq të panjohurve që ndonëse janë gjithnjë e më të paktë në numur, ende mbahen më këmbë duke shfletuar pjesë nga Vërbëria magjiplotë.
Gjatë ditënetëve letrare të Neptunit[1], pashë më qartë se asnjëherë tjetër se si verbimi ngutet të sundojë, në një mënyrë të mistershme dhe harizmatike, jo vetëm hapësirat e bardha mes fjalëve apo pas shpinës së tyre, por të gjithë librat tanë. Nuk nguten veçse ata që nuk besojnë në përjetësi e që, ndoshta edhe vetëm për këtë arsye, ende nuk e kanë të sigurtë përjetësinë. Me sa duket, gjeniali Gutenberg do të ketë kaluar nëpër një makth verbimi, ose shikimi të tepruar, kur pat besuar se shpirtrat tanë do të verbohen po qe se do të vazhdojnë të shkruajnë vetëm ”me gojë”. Por tani del se drithmat e tij kanë qënë mjaft poetike. Shtypshkronja e mashtroi dorën, duke e bindur se do ta çlirojë përfundimisht nga lodhja e tmerrshme e kopjimit dhe e shumëfishimit të teksteve – dhe, mbase pa dashur, pa pandehur, shpunësoi rapsodët dhe i hapi rrugën çdo frymori që di shkrim e këndim që t’i mund t’i qarkullojë nënveprat, veprat dhe kryeveprat e veta nga të paktën dy e deri në disa milionë kopje. Pushteti i fjalës rodhi përmes gojës e zërit tek makina, e cila, në shumicën dërrmuese të rasteve nuk ka për pronar krijuesin. Kësisoj krijuesi dhe shumëfishuesi, në emër të barazisë në lëmin e informimit, ndanë vllazërisht, të themi, një dhunti të shenjtë që u degëzua në aq shumë drejtime, saqë sot ka hijen e një zanati dhe duket lehtësisht e përdorshme, jo rrallë e përbuzur – ngaqë për syrin e pagdhendur sjell shumë më tepër andrralla, se sa fitime.
Ndodhemi para dy verbimesh që hëpërhë e përjashtojnë njëri-tjetrin, por që, kur të afrohen aq sa ta dëbojnë nga hapësira Librin e shkruar e të botuar, nuk do të jenë njëri shprehi e Hyjnores që duhet besuar pa e parë dhe tjetri: shprehi e budallallëkut, e barbarisë, e fundosjes në mish, por një verbim i vetëm, ai i mosqënies së njeriut, i zëvendësimit të tij me dikë tjetër, me dikë që është shumë më tepër diçka se sa dikush. Verbimi i dytë, ai që mund të shquhet vetëm me sytë e verbimit të parë, e ka shtrirë shkallë-shkallë sundimin e vet me ndihmën e lexuesit dhe të zëvendës-shkrimtarëve, ndërsa ne, me kalimin e kohës, bëhemi lexues të vetvetes, më pas: lexues të lexuesve tanë, derisa katandisemi të ritregojmë librat e të flasim me vete. Kjo nuk do të jetë tragjike për sa kohë nuk do të humbim dëgjimin, ndonëse epoka pasmoderne cilësohet si jetë ku zhurma ka ardhur në pushtet. Në mungesë të rapsodëve, tek rendim dëshpërimisht drejt thërrmijash arketipi në zhdukje e sipër, ende nuk kemi një armë tjetër më të fuqishme se sa e folura bukur, pa gabime, me vete.
Njëri nga pjesëmarrësit në tubimin e titulluar me aq frymëzim „Të vetëm në fshatin global”, rimori përfytyrimin e kabalistit të famshëm sefard Luria dhe dëshmoi se Zoti, që të krijonte botën, së pari u (Vetë)mërgua. Kjo botë foshnjore ishte krejt e pavetëdijshme. Ajo s’mund të kuptonte se, në njëfarë mënyre, pat qënë atdheu i vetë Zotit! Pamja me Zotin-bark që lind një fëmijë i cili bën çmos të prishet, të rrënohet si për inat të prindit, është sot aq më i besueshëm sa më të mjegullta shfaqen kufijtë e fshatit global dhe sa më dhimbshëm shkrimtarët e kuptojnë se gjuhët e tyre amtare bëhen çdo ditë gjuhë të një qarkullimi më të ngushtë nën trysninë e një gjuhe globale, e cila mund të pagëzohet me emrin Përafërsishte. Kjo nuk është një gjuhë që rrjedh nga shpirti, por nga xhepi, e prandaj secili ngulmon qoftë edhe pavetëdijshëm të mos e mësojë përkryer. Përndryshe bëhet i panënë dhe humb shpresën se fëminia e panjollë një ditë mund të ngjallet brenda tij.
Mërgimi nënkupton edhe një përqindje verbimi. Shkulesh nga diku (dhe nga dikur) e, që të mund të mbijetosh, duhet të rikrijosh atë që ke humbur, megjithse nuk sheh qartë se çfarë pikërisht ke humbur. As që ke mundësi ta bësh këtë. Rikrijon, në fakt, një botë, që ndofta s’ka qënë asnjëherë siç e ke parë gjatë një fëminie, një rinie, një pleqërie. E rikrijon vetëm ngaqë nuk beson se je në gjendje të mbijetosh pa rrënjët që ke lënë në atë botë. Po për çfarë të hyjnë në punë rrënjët, thotë një fjalë e hershme hebraike, përderisa nuk mund t’i marrësh me vete?! Me ose pa rrënjë, në gjuhën amtare apo të adoptuar, zbulon me lehtësi se si mërgimi i disave është verbim i të tjerëve dhe anasjelltas.
2.
Shkrimtari izraelit Amos Oz rrëfeu gjatë takimeve një parabolë rrënqethëse. Përfytyroni sikur gruaja juaj është shtatzanë dhe pas pak do të lindë në maternitet. Nxitoni të shkoni me shpejtësinë e rrufesë pranë saj, mirpo befas koha prishet, rryma elektrike ndërpritet, nuk shihni dot më asgjë, nuk dini nga t’ia mbani. Kuptoni me këtë rast se sa shpërfillës jeni treguar ndaj qytetit tuaj, të cilin, në mungesë të dritës, pothuajse nuk e njihni. Por as terrin nuk e njihni mirë. Ndjeheni i dërrmuar nga vetmia dhe nga shija e fatkeqësisë. Por, papritmas, në ato çaste makthi, pikërisht kur po humbnit çdo shpresë, një zë i butë ju grish t’i jepni dorën, të mos frikësoheni, të shkoni me besim pas këtij njeriu zëngrohtë - dhe ju i shkoni pas, ç’të bëni tjetër, ndërsa ai ju tregon se në ç’kah duhet ta çani terrin, sa shkallë lipset të zbrisni apo të ngjitni, ku duhet të ktheheni majtas, djathtas etj, dhe ju çon shëndoshë e mirë tek bashkëshortja. I çmeritur, e pyesni:
- Po si është e mundur, zotni? Si ia dolët mbanë?
Dhe ai ju përgjgjet me modesti:
- Për mua s’ka asnjë problem: jam i verbër...
Ne jemi këta të verbër, të dashur kolegë, përfundoi rrëfyesi.
Pluskonte një trishtim plot humor të fisëm mbi rrëfimet e Neptunit. Askush nuk mund t’i shmangej paradoksit cfilitës të misionit të letërsisë. Verbimi është një mjeshtëri në zhdukje e sipër për aq kohë sa moti mban mirë dhe rryma elektrike nuk ndërpritet. Dhe, me ç’po shohim, kurrë ndonjëherë koha nuk ka qënë më e mbrapshtë dhe errësira kaq e dendur sa tani, por kurrkush nuk nxiton drejt maternitetit, askush nuk e këmben planin vetjak të mbrojtjes së lëkurës me dorën udhërrëfyese të një të verbëri. Pasi gruaja lind, babai i ri e kap të verbërin për dore dhe e çon me respekt në shtëpi, sepse korrenti tashmë ka ardhur, moti është ndrequr, ndërsa babai mund të shohë, i lumtur dhe mirënjohës.
3.
Rrallëherë mund të gjendet një vend më i përshtatshëm për të përsiatur rreth verbimit se sa një tubim shkrimtarësh, ku emrat e rëndë e të mesëm qarkullojnë me aq këmbëngulje dhe ritëm, sa ndjen kënaqësi të jesh numur. Mbase për këtë shkak më erdhën ndërmend numurat e disa të verbërve të vendlindjes sime. Galaksisë Gutenberg po ia zinte vendin Galaksia Markoni. Shenja e parë ishte shndërrimi i hierarkive në rrjete - sintagmë e njohur e Marshall McLuhan-it.
Ndofta për të ecur në një hap me kohën, im gjysh kishte një xhaxha me të njëjtën moshë. Ushtrinë e bënë në të njëjtën kazermë, vuajtën e u zbavitën bashkë dhe u kujdesën për njëri-tjetrin për dyzet vjet me radhë. Ishin më fort miq për kokë, se sa farefis. Aty nga fundi i viteve '70, Xhaxhai u fanit rrugëve të qytetthit tonë me një shkop në dorë dhe me një palë syze të errta. Pat njohur mërgimin, dinte disa gjuhë të huaja, mund të përdorte madje edhe Gjuhën e Gjarpërit (domethënë ishte i aftë t’i nguroste përkohësisht nepërkat, ose gjarpërinjtë, që u vërsuleshin fëmijëve) dhe as kalecëve të Sigurimit nuk iu ra në sy ndryshimi i pamjes së tij. Për ta ai s’ishte veçse një numur. Me një sarkazmë vërtet paralizuese, Xhaxhai thoshte se qe krejt i parëndësishëm që të mund t’i bënte ballë pa syze të errëta shkëlqimit të ideologjisë komuniste. Gjyshi po mbushte afro njëzet vjet si vejan. Xhaxhai përpiqej ta bindte se duhej të martohej dhe përjavë i paraqiste nga një kandidate të mundshme. Qëllonte të ndodhesha shpesh pranë tyre dhe, meqë nuk përmendnin emra dhe as adresa, bindesha gjithnjë e më shumë se flisnin për mishërime të ndryshme të Vdekjes, ndonëse në qytetin tonë gratë vdisnin pothuajse gjithmonë pas burrave dhe unë gjeja shumë më pak vdekje brenda tyre se sa brenda nesh. Një ditë, që ta bindte tim gjysh se gjer ku e njihte përmasën e pafatësisë dhe të qorrollepsjes trunore (për të mos thënë verbimin) që mund të sillte martesa, Xhaxhai i besoi gjyshit një të fshehtë. Dhe pikërisht: Ai (Xhaxhai) luante mendsh pas një kënge popullore. E shoqja e dinte këtë. Prandaj një pasdreke, kur Xhaxhai po kthehej nga kafeneja, e priti me gëzim të papërshkrueshëm. Ç’të kishte bërë vaki, vallë? Radioja pat transmetuar para ca orësh këngën që kish aq për zemër Xhaxhai. Mirpo ky nuk ndodhej në shtëpi dhe e shoqja, si e përkushtuar që ishte, e pat fikur shpejt radion, që Xhaxhai të mund ta dëgjonte këngën kur të kthehej! Kishte një të qeshur shpartalluese Xhaxhai ynë. Dhe na u bë edhe neve farmak në stomak ajo e qeshur, kur Xhaxhai i dha gjyshit edhe një dëshmi lidhur me gjithëdijën e grave:
- Nuk e di akoma, murga, as që jam verbuar para nja nëntë muajsh!
Ishte një çast i paharrueshëm. Askush nga ne nuk e dinte që Xhaxhai qe verbuar. Qe verbuar përfundimisht. Mirpo, për nëntë muaj me radhë, pat jetuar njëlloj si në gjashtëdhjetë vitet kur shihte. Zgjohej nga gjumi, lahej, rruhej, pinte kafenë, shëtiste anës bregut të liqenit, përshëndetej me bashkëqytetarët, kthehej në shtëpi, dilte përsëri, rrinte në radhë etj, pa gabuar dukshëm.
4.
Vitet kaluan dhe verbimi i Xhaxhait u bë i njohur nga të gjithë. Kur pronari i verbimit dha shpirt, gjyshi u ndje disi i lehtësuar e më tha: Ja një vdekje për t’u lakmuar. Të jesh kaq i verbër sa të mos e shohësh vdekjen me sy... Por nuk paska në këtë botë verbim të pavarur (që të mos jetë interaktiv). Pak para se Xhaxhai të ndërronte jetë, ose verbim, u përhap një fjalë jashtëzakonisht e shtrenjtë (kushtonte sa jeta, ose sa gjuha e çdokujt prej nesh). Po pëshpëritej se Udhëheqësi ynë Legjendar kish nisur të verbohej. E, ndonëse përditë shtoheshin e shumoheshin ata që ulërinin me gjithë shpirt: ”Marrç nga ditët tona, Komandant!”, të gjithë e kuptuan se nuk mund t’i jepnin as qoftë edhe një ditë të vetme nga shikimi, apo nga verbimi vetjak, që ta shëronin edhe sikur ta ndërronin ftesën në: “Marrç nga dritët tona, Komandant!”. Në shakatë ose në barcaletat e ndaluara, Legjendari i vendthit tonë, largpamësi, trimi i pashoq, filozofi i rrallë, shkrimtari i madh, biri i papërsëritshëm i mëmëdheut, po verbohej ndofta ngaqë pat vështruar tepër larg në të ardhme. Disa zunë t’i dëshironin vdekjen, sepse, po të rronte edhe nja dhjetë vjet, do të na printe drejt së Padukshmes e planeti s’do të mund të çmallej më me njërin nga popujt më të lashtë të Evropës. Dhe, ashtu siç na bëri të jemi zyrtarisht populli i parë ateist i botës, mund të na bënte edhe popullin e parë të degdisur në të Padukshme, me kujtesë e me gjithsej. Mirpo pleqëria mbajti anën tonë, lajthitja gjithashtu, dhe mëdyshjet e Legjendarit po bëheshin ditaditës më marroke. Nganjëherë nxehej e buçiste: „Mor, i dhjefsha racën, është njëri që po më vjedh copa pushteti! Cili është, bre, kapeni të paudhin e hapini ca sy në kokë me kobure, se nuk e shquaj dot mirë”. Bëhej fjalë për Xhaxhain, që bariste trojeve të së njëjtës verbëri, pa synuar, i gjori, t’i vidhte pushtet askujt.
Në fakt, këtë barcaletë e kam sajuar vetë kur rastisja ta shihja Xhaxhanë duke shëtitur anës gjolit, në drejtim të Vilave të Legjendarit (të cilit mileti, me një butësi jo krejt pa helm, shpesh i thoshte Xhaxhi), ku vijonte t’ia shtonte lemzat Gutenbergut me shkrimin e aq kujtimeve. Por jo të gjithë të verbërit i rrëmbenin pushtet Xhaxhit. Kish të verbër, të cilëve gurra popullore iu thurrte vargje që do t’i kishin nxjerrë xixa nga sytë Komandantit, si për shembull: “Populli ka parë trima / por jo, jo si ty / Ti Filan je trim mbi trima / se je trim pa sy”, vargje që s’i shkonin për shtat një largpamësi legjendar. Ai qëndroi në pushtet mbi dyzet vjet. Ai dhe vetëm ai kish të drejtën të bënte diçka, gjithçka, i pari dhe më shumë se të gjithë sëbashku. Vetëm për të vdekur kish të drejtë të vdiste i fundit, si bariu pas dhenve, apo si kapiteni pas mbytjes së anijes. Ai dhe vetëm ai kish të drejtën të verbohej i pari dhe më shumë se të tjerët. E, me siguri ish nisur ta zgjeronte sundimin e vet në të Padukshme përderisa verbimi i rëndomtë i një xhaxhai të thjeshtë i „hynte në hise”, ia cënonte trojet. Nuk di nëse Xhaxhi dhe Xhaxhai u takuan ndonjëherë në terrin ku endeshin e ku luftonin për dy pushtete krejt të ndryshëm. E nuhatja që dialogu i tyre s’mund të ishte i rëndomtë. Unë s’të shoh, pra: si mund të jesh ti udhëheqësi i një populli të tërë, habitej Xhaxhai. Po as unë s’të shoh, mor qafir, pra: si mund të jesh ti përfaqësuesi i një populli të tërë?! ia kthente Prijësi.
Para se ta hapte burgun e madh e të na linte në kafazet e traumave dhe të paragjykimeve vetjake, Legjendari doli edhe disa herë në tribunë dhe na e bëri me dorë. Kishe përshtypjen se ia bënte me dorë lajthitjes së vet, ashtu sikurse sot, disa prej nesh i bëjmë me dorë lajthitjes së atëhershme, përmallshëm, duke e pandehur si lumturi të humbur.
5.
Në veprën e Elias Kanetit (Canetti) verbimi e ndal kohën dhe është një ngushëllim i pamatë, duke përcjellë idenë se çdo ndalje e kohës përbën një kthim gati të plotë në fëmini, ku vepron mbase më e hijshmja e verbërive, kujtesa e pavarur, ende e papushtuar nga hollësitë dhe vogëlimat pas të cilave fshihet errësira. Është fjala për atë verbim që ka fuqinë e postulatit: Zoti e sheh botën me sytë e fëmijëve. Mbreti Edip ndjehet tani dhe mirë, i përjashtuar nga pamëshira dhe përtallja gjakatare e fatit vetëm pasi shkul sytë. Ia vlen të (ri)shohim se si Edipi bëhet mbret në kohën kur është dhe vepron si një i verbër i pavetëdijshëm, dhe rrënohet fill pasi të fshehtat e fatthënësit të verbër Tiresias ia risjellin shikimin.
Nuk mund të flas në emër të të tjerëve, por mua, sidomos deri në fillim të viteve '90, - kur kryevepra e Sofokliut ishte e ndaluar në Shqipëri, - më është ravijëzuar shpesh hija e këtij Edipi duke ulërirë nga gëzimi: Nuk shoh më, vëllezër, nuk shoh asgjë, vërtet asgjë! Ju falenderoj nga zemra, o Hyj, nuk shoh më! Jo rrallë mbase edhe e kam pasur zili vdekatarin që ishte mbret për të tjerët dhe i verbër për vetveten dhe i cili pati forcën të përballonte këtë konvertim të papërsëritshëm (njëfarë martirizimi optik). Ai u shndërrua në verban për oborrtarët e vet dhe në mbret të vetvetes. Ndoshta këshilla e tërthortë e Sofokliut ishte: Shkuli sytë, bir, që të shohësh ç’ke humbur duke përçmuar padrejtësisht tek i shihje të gjitha me sytë e të tjerëve!
Mirpo ka edhe fatlumë, të cilëve ua shkul sytë vrastarë vetë fëminia. Një djalë me emrin Robi, i udhëhequr prej meje në gjuhën shqipe, - në romanin „Përkthimi ose Jeta e një robi që nuk betohej se shihte” - verbohet në ditët e mbrame të fëminisë së vet. Por e ndjen se si verbohet edhe një herë kur shoqëruesi i tij e ndihmon të kalojë kufirin (e letërsisë?). E tek kalon nga një kufi në tjetrin dhe nga një verbim i thjeshtë në një më të ndërlikuar, kujtesa e Robit përkryhet dhe, e përqëndruar në fëmini, ngjit të përpjetën e metaforave, aq sa, nëse ai nuk vdes, vendlindja e tij nuk mund të kalojë nga një shkallë shpirtërore në tjetrën. Dhe, pasi Robi vdes, vendi jeton me një kujtesë vërtet më syhapur, por profane, të braktisur nga shpirti. Për aq kohë sa Robi jeton, vendi e sheh të shkuarën. Më pas, vendi ka një të vdekur më shumë dhe dy sy kujtese më pak. Në fakt, ka shumë poezi, hidhërim të shenjtë dhe idealizëm rinor në këto dromca besimi, dhe njëri nga kolegët tanë në Neptun, tashmë i ndjeri poet Ioan Flora, me humorin e tij të pangatërrueshëm, tha se „Dihet: poetët duhen vrarë qysh të vegjël”.
6.
U fol mjaft në Neptun për fshatin global dhe për vetmitë tona brenda tij, brenda të tjerëve dhe në veten tonë. Disa pamje të fshatit janë vërtet të mbamendshme, ndërsa autorët e tyre duket sikur nuk janë qënie të gjalla, por më fort ca si ishuj ende të papushtuar brenda një vetmie globale, mbetur pezull mes gjeografikes e metafizikes. Nuk ke çfarë kufijsh letrarë të zgjerosh në këtë vetmi. Mundesh vetëm ta mbushësh me verbimin tënd të shkruar hijshëm në një përafërsishte që s’ka të sharë dhe të përfshihesh në jetën social-historike të fshatit me një afishe që do të tingëllonte pakashumë si vijon: „I verbër me përvojë, i pavarur, njohje e shkëlqyer e përafërsishtes, me shkrim e me gojë, iu ofroj miqësi dhe gjeografi shpirtërore vetjake, falas, banorëve të fshatit global, derisa korrenti të vijë sërish dhe koha të zbutet”.
7.
Mendova rreth zgjerimit të kufijve të letërsisë si rreth një tundimi tashmë të mposhtur. Kur këta kufij mund t’i thyejë me lehtësi edhe një nga qentë e mi të tërbuar, a mbetet ndonjë lloj kufiri që të mos e zgjeroj dot unë, krijuesi i qenve?! Ngjarja është e thjeshtë. Nga një faqe e një romani të shkruar në rumanisht zhduken disa qen të tërbuar. Një pjesë prej tyre ngordhin urie, ose vriten, tek udhëtojnë drejt një romani të shkruar në shqip. Vetëm njëri mbetet gjallë. Pasi strehohet në një fshat të romanit të mërgimit (apo të kthimit), ky qen pa emër fillon të lehë dhe nuk lërén. Askush nuk e di pse leh, pse s’lërén dhe deri kur. Shqisa e dëgjimit e shqiptarëve ka një krenari të çuditshme. Shqiptarët dëgjojnë vetëm mes rreshtave, ose përtej tyre. Pothuajse asnjerí nuk shqetësohet nga e lehura, aq më tepër që banorët e këtij romani s’para e çajnë kokën për qëniet mosfolëse. Mirpo në fshat jetojnë edhe disa përfaqësues të pakicave kombëtare, të cilët e kanë dëgjimin më të acaruar falë verbimit të pjesshëm prej mërgimtarësh. Fshati turbullohet keqas nga lehja e qenit dhe nuk gjendet asnjë melhem, asnjë mënyrë për t’ia mbyllur gojën.
- Mor, po ky si të qënkej ideologji, jo qen, - thotë njëri nga katundarët.
Dhe vihen në lëvizje gjahtarët, xhandarët, vullnetarët, por edhe mbrojtësit e të drejtave qenore, me qëllim që t’ia risjellin qetësinë fshatit, mirpo qeni, me një instinkt të epërm mbijetese, kapërcen ballinën e librit dhe fshihet në një roman tjetër të shkruar në rumanisht, në gjirin e ngrohtë të botës latine, e cila i ka fort për zemër qëniet e pagoja, ndërsa autori as sot e kësaj dite nuk e di përse ia shpëtoi jetën një qeni, në një kohë kur s’mundi të bënte pothuajse asgjë për t’ua zgjatur jetën gjyshërve të vet, ndonjë të verbëri me emër a pa emër, shumë njerëzish të dashur, disa poetësh të vrarë para kohe, apo aq të panjohurve që ndonëse janë gjithnjë e më të paktë në numur, ende mbahen më këmbë duke shfletuar pjesë nga Vërbëria magjiplotë.
P. S. Një plotësim i vogël në afishen vetjake: „Përditë pyes veten: A vazhdoj të jem, vallë, i verbëri i ndokujt”.
[1] Qytet turistik rumun buzë Detit të Zi, ku, për disa vjet me radhë, gjatë muajit shtator, zhvillohej Festivali Ditë dhe Netë Letërsie „Ovidiu”. Ky festival arriti në pak kohë të përmendej si një ngjarje me përmasa evropiane. Në të ftoheshin çdo vit dhe merrnin pjesë rreth 100 shkrimtarë nga më të shquarit në Rumani, Evropë e më tej. Tema e bisedave të vitit 2003 ishte „Të vetëm në fshatin global”.
Një pjesë e kësaj eseje u botua në vend të kryeartikullit në revistën e njohur „Ziua Literara” (Dita Letrare) në Bukuresht, më 2 tetor 2004.