(Mbi jetën dhe flijimin
e Monsinjor Vladimir Gjikës)
e Monsinjor Vladimir Gjikës)
Dr. Ardian Kyçyku
Moto: “Vdekje dhe pluhur, bekojeni Zotin. Bekoje Zotin ti, vdekja ime, kalbja ime, bekojeni Zotin! Gjëra që do të lindeni prej meje kur unë s’do të jem në këtë botë, bekojeni Zotin! Heshtje rreth kujtimit tim, bekoje Zotin edhe ti… Shpirti im, që s’duhet të vdesësh ndonjëherë, thirre përjetësinë tënde tashmë të filluar, tek bekon, qysh nga ky çast, Zotin!”
Monsinjor Vladimir Gjika
Monsinjor Vladimir Gjika
Një pikë gjaku që mund të lëvizë mendësinë
Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me “gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen.
Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar. Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese, Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte, ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit, përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose oqean.
Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin, mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak Zoti, se sa gjak njeriu.
Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës
Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën, por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin Dora d’Istria).
Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e ballkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi, marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden, rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias “Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë njëlloj afër.
I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral, ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll, Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve, lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin.
Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare, mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë, por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e regjimeve çnjerëzore.
Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti, lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie, filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën në teologji.
Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet, Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës.
Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor 1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar tjetër.
Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo, Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin “kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan vetes të njëjtin fat.
Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”. Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat, shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve, politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët, okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin[1] frëng, ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin.
Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit. Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris.
Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika, heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit. Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti (Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të shekullit”.
Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë “thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”.
Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët
Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve, pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e ëndërron.
Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti. Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve.
Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme, aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore, shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit, shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës, pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë.
Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”, përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i perëndishëm u fal nga pak shije.
Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të tillë të jetonin në të”[2].
Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit, agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin[3] zyrtar të dikujt është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm.
Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri
Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut: “Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë, mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin”[4].
Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë, sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë, mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie, kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje, Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune[5] – i pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta, individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë. Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës shpirtërorë.
Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit[6], njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë, argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte, njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe, populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze, sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës, njerëzia u lëshua pas dasmave”[7]. Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas fashitjes së murtajave të tjera.
Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve… Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari, se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së Zotit brenda njeriut”.
Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe, thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja[8] e një shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës, kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt lëndën.
Nulla Ostis[9]
Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit. Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi, përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta bekojë.
Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve.
Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe, siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë.
Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin. Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin. Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli, thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i dhe “Kapitali”.
Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar, Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes “pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë. Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka bërë ballë me kokë në thes!
Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt-vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme.
Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e rrallë e besimit në një botë tjetër.
Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile.
E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur.
Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë, teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai. Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën.
Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut, mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore, duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë.
Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim miqve.
Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia Cosmovici[10], fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”.
Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë.
Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha, – nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me këmbë.
Vladimir Gjika shkroi:
Nuk dihet me saktësi, por mund të përfytyrohet se betimet që mbyllen me “gjer në pikën e fundit të gjakut” i kanë rrënjët në një traditë bese që nënkupton flijimin e pranuar me vetëdije të plotë dhe pa kurrfarë keqardhjeje. Pa atë pikë të fundit të gjakut, as përbërja e gjakut nuk është e qartë, as flijimi, as përkushtimi i atij që derdh gjakun. Një pikë e tillë ishte padyshim prej gjaku shqiptar dhe u end për mbi 80 vjet në rrembat e njërit prej mistikëve të mëdhenj të Evropës e më gjerë, vlastarit të familjes princërore Gjika, – që pat mërguar nga jugu i Shqipërisë në Rumani gjatë shekullit XIII, – meshtarit Vladimir Gjika, për veprimtarinë dhe jetën e të cilit flitet heraherës dhe pakkush ia përmend prejardhjen.
Tek përpilon një listë të gjatë me anëtarët e familjes Gjika, eshtrat e të cilëve prehen në Varrezën “Le Mée-sur-Seine” pranë Parisit, Jean-Yves Conrad thekson se “mbi muranën e varreve gjendet emblema e familjes dhe në të dy krahët e saj: dy gërma greke, që dëshmojnë prejardhjen shqiptare të familjes Gjika”. Nuk është rasti i parë e as i vetmi kur prejardhja shqiptare e dikujt mezi del në shesh, ndonëse kjo prejardhje mund të fshihet aq sa ç’është në gjendje të fshehë një gërmë bojën me të cilën është shkruar. Nga ana tjetër, gjatë jetës së tij të gjatë, të mundimshme e lartuese, Monsinjori Vladimir Gjika nuk dihet të ketë lënë ndonjë dëshmi se ishte, ose ndihej shqiptar. Por kjo ka ndodhur me mjaft shqiptarë që mishërojnë në gjuhë e popuj të tjerë maja të genit njerëzor. Në rastin e Monsinjorit, përkushtimi fetar tret në vete prejardhjen etnike dhe e njëson në heshtje e frymëmarrje hyjnore me atë kontinent të padukshëm drite, të cilin të gjithë popujt e ndajnë mesveti ashtu siç disa troje ndajnë ujrat e të njëjtit det, ose oqean.
Për fat të keq, me një kryeneçësi që e hidhëronte së tepërmi Monsinjorin, mendësia ballkanike ende përbalt emrat e vet të ndritur, rropatet t’ua marrë shpirtin me mosbesim, me heshtje smirëzeza dhe shpifje njerëzve të shquar që i ka ende gjallë dhe të cilët mezi pret t’i shohë të vdekur, që t’i qajë me shtatë, ose me nëntë palë lotë, dhe turret të rrëmbejë emra e vepra që i përkasin vetëm pjesërisht, ose vetëm kur ia do puna. Ndoshta kjo është një nga trajtat më të varfëra të pendesës së vonuar, të cilën kjo mendësi ende ngurron ta zëvendësojë me pranimin në kohën e duhur të vlerave të padiskutueshme. Prandaj edhe synimi i këtij shkrimi nuk është përfshirja e Monsinjorit në Panteonin e emrave të ndritur të shqiptarisë, por vënia në vend e një padrejtësie që, siç ndodh fort rrallë, nuk varet e tëra nga ligësia apo pafuqitë njerëzore. Jeta dhe vepra e Monsinjorit duhet të njihen edhe në shqip, qoftë edhe për hir të një pike të vetme gjaku shqiptar. Sepse shqiptaria është shumë më jetëgjatë dhe më rrënjëthellë se sa shqiptarët që e përfaqësojnë në një periudhë të caktuar, dhe dukshëm po vjen koha kur shpirti i secilit prej nesh, qoftë në trajtë librash, thëniesh apo gjestesh ende të panjohur, do të kthehet të rilindë nga ajo pikë gjaku që vulos fatin tonë të përhershëm, pa qenë medoemos e kaltër, ndoshta ngaqë është më fort gjak Zoti, se sa gjak njeriu.
Evropa dhe mërgimi i Pushtetit drejt Letrës
Përshkrimi i një jete të pasur dhe plot kthesa e ndan historinë klasike nga letërsia. Ndarja bën të mundur që letërsia të fitojë vërtetësi historike të patundshme, kurse historia të mbushet me mjete e aroma artistike që e bëjnë të diskutueshme, madje njëfarësoj fëminore. Sepse ka jetë që s’mund të përshkruhen veçse duke përdorur sadopak frymën me të cilën janë jetuar – e për këtë nevojitet një empati që mund ta zgjojë vetëm dashuria e kulluar ndaj të parëve. Janë ato jetë që ndonjëri prej nesh do të kish dashur t’i jetonte, duke ruajtur prej tyre dritën, lartimet shpirtërore, arritjet dhe famën, por duke përjetuar me qënien e tjetërkujt dhembjet. Mbase ajo mpirje e moçme njerëzore, e ushqyer nga paragjykimi se të gjithë mërgimtarët që bëjnë emër jashtë atdheut janë njëfarësoj “bukëshkalë” dhe nuk e kanë hak sa duhet vëmendjen dhe nderimin tonë, e mbajnë të ngujuar në rrethinat e përtymura të kujtesës edhe familjen Gjika, e cila u fali Trevave Rumune plot 11 princër, kryeministra, gjeneralë, akademikë, ministra, diplomatë dhe një humaniste të nivelit evropian, Elena Gjikën (e njohur me pseudonimin Dora d’Istria).
Kur Aleksandrina Moret-Blaremberg, pasardhëse e Henrikut të IV, ishte shtatzanë dhe priste të sillte në jetë Monsinjorin, në varret e familjes Gjika pushonin mbi tre shekuj histori e njohur nga brenda, jo vetëm rumune e ballkanike. Në thelb, është ajo histori e koklavitur marrëdhëniesh mes Lindjes e Perëndimit, që shpesh emërtohet “fati ynë” i zi, i hidhur, mallkimi, marrëzia, mercenarizmi, tradhtia, lapërdhia, lënia në baltë etj. Monsinjori Vladimir Gjika do të ishte nga ëndërruesit më të mëdhenj të pajtimit mes Perëndimit dhe Lindjes dhe, si të gjithë ëndërruesit e mëdhenj, do t’i falte këtij pajtimi të mundshëm gjithë jetën e vet, duke dhënë një ndihmesë shumë më të madhe se sa ata që i shterin ëndrrat nëpër fjalime e libra pa bukë. Perëndimi zgjon mallin për të paparashikueshmen, thotë ai. Lindja pret befasinë mrekulluese. Dielli e fton njërin: “Eja pas meje drejt së Panjohurës”. Pragu i mistershëm, Burim yjesh, i thotë tjetrit: “Ç’do të shfaqet vallë në horizont?”. Jo rastësisht Gjikajt vijnë nga Shqipëria, linden, rriten, shkollohen, martohen dhe floritin fillin e pushtetit të dukshëm e të padukshëm anembanë botës, kanë shumicën e varreve në Rumani (alias “Portat e Orientit”), Francë e gjetkë, shkruajnë në disa gjuhë dhe bëhen pjesë e një Evrope që vetëm pas rreth dy mijëvjeçarësh ndarjeje ndjen se vajtimi i një fati të skëterrshëm dhe galdimi i një fati të ndritshëm janë njëlloj afër.
I ati i meshtarit të ardhshëm, Joan Gjika (1830-1881), burrë shteti, gjeneral, ministër i mbrojtjes dhe i jashtëm në Bukuresht, ambasador në Stamboll, Vjenë, Romë dhe Peterburg, ndodhej me detyrë në qendër të Perandorisë Osmane, kur, pikërisht më 25 dhjetor të 1873-shit, në ditën e Krishtlindjeve, lavdisë së varreve dhe të të gjallëve do t’u shtohet Vladimir Gjika, princ i lindur, mbrujtur me dhunti e tipare që, ende pa u pjekur, duhet ta shtyjnë të zgjedhë një karrierë të shkëlqyer diplomatike, ushtarake, qeveritare etj. Si shumica e antarëve të farefisit, foshnja nuk e sheh dritën e diellit në një atdhe të caktuar, por në mërgim. Ndoshta ishte një shenjë, sepse Monsinjori nuk do të ketë përveçse atdheun e përhershëm të të përkushtuarve: Qiellin.
Ndokush mund të habitet se si, pas një përvoje mërgimi shumëvjeçare, mendja e Monsinjorit nuk është ngutur për asnjë çast që të nxjerrë perla nga lotët prej mërgimtari. Ndjenjat dhe trandjet e përjetuara në mërgim, jashtë një shteti, jashtë një atdheu, jashtë një shtëpie, në përpjekje për t’i shkrirë të gjitha tokat në Tokën që s’bjerret kurrë, i ka marrë me vete në botën tjetër dhe duket se i ka përftuar si bekime. Sepse çdo dhembje e mprehtë e një mërgimi nuk është veçse një dëshmi më tepër që i përkasim qiellit. Vladimir Gjika rregjet qysh në vegjëli me udhët, me portat, mes të cilave duhet të zgjedhë e të kaptojë më të ngushtën, me njerëzit që flasin gjuhë të huaja, në një botë pa kufij, ose me kufij që më fort afrojnë, se sa ndajnë. Kjo e stërvit të mos e ndjejë dëshpërimisht peshën dhe hidhërimin që shkaktojnë kufijtë, por edhe që të zhbirojë, të njohë dhe të matë saktësisht marrëzinë e regjimeve çnjerëzore.
Jeta e tij fillimisht nuk e braktis shtratin ku ka rrjedhur kaherë pushteti, lavdia dhe misteri i farefisit të vet: në moshën tetë vjeçare mbetet jetim nga i ati. Princesha Aleksandrina, – e cila do të vdesë në vitin 1914, pasi i biri ka dëgjuar thirrjen e Zotit, – do t’ia zëvendësojë të atin jetimit me një At prej Dashurie që aq dhembshurisht bekon e mbron vejushat. Vladimir Gjika shkon për studime në Tuluzë e më pas në Paris, ku do të ndjekë njëherazi Fakultetin e Shkencave Politike, kurse mjekësie, botanike, arti, letërsie, filozofie, historie dhe drejtësie. Më pas do të kryejë Fakultetin dominikan të filozofi-teologjisë në Romë (Angelicum), ku do të mbrojë edhe doktoratën në teologji.
Më 13 prill 1902 konvertohet në katolicizëm bashkë me kushërirën e vet, Natalinë, mbretëreshë e Sërbisë, në Kishën Shën Sabina të Romës. Kur e pyesnin pse kaloi në katolicizëm, përgjigjej me një buzëqeshje të pazbërthyeshme: “Që të jem më ortodoks”. Ishte hapi i parë i dukshëm për hir të pajtimit mes dy pjesëve të Kishës.
Meqenëse i vëllai ishte konsull i Rumanisë në Selanik, Vladimir Gjika shkon atje për pushime dhe ndodh të njihet me Motrën Pucci, bashkë me të cilën do të themelojë Grupin e Zonjave të Bamirësisë. Është vetëm fillimi i një veprimtarie që do t’i lerë pa gojë bashkëkohësit, ndonëse Vladimir Gjika punonte në heshtje të plotë, në hijen që ndan e njëson dy botët. Kujdeset për të sëmurët nga kolera dhe merr pjesë në shërbimet shëndetsore gjatë luftës ballkanike më 1913. Në fund të shtatorit 1918, Këshilli Kombëtar Rumun i Parisit e cakton përfaqësues të vetin pranë Papës Benedikt XV. Më 7 tetor 1923, në moshën pesëdhjetë vjeçare, Kardinali Dubois, Kryepeshkop i Parisit, e shuguron prift. Dy ditë më vonë, Papa i jep të drejtën të meshojë në të dy ritet: latin dhe bizantin – e drejtë që nuk e ka pasur asnjë meshtar tjetër.
Bashkë me doktor Pauleskun (zbuluesi i vërtetë i insulinës) Monsinjor Vladimir Gjika hedh në Bukuresht themelet e spitalit “Saint Vincent de Paul”, që do të shndërrohet më vonë në Institutin e Endokrinologjisë. Mes viteve 1924 dhe 1938 ndërmerr një sërë udhëtimesh, – Romë, Paris, Kongo, Sidnei, Buenos Ajres e deri në Japoni, – për të qenë i pranishëm në tubime të ndryshme ekumenike, por edhe kur qoftë edhe një shpirt i vetëm e thërret për ndihmë. Sepse asnjë banor i këtij planeti nuk është i huaj dhe nuk dëbohet nga dashuria e kulluar, mbitokësore, e Monsinjorit, në një kohë kur njeriu (“Kurora e Krijimit”, që do ta përdhosnin edhe me togfjalëshin “kapitali më i çmuar”) jeton pezull, në pritë, e sikur mezi duron gjer t’i bëjë gjëmën të afërmit, të largëtit, kujtdo, e as i shkon mendja se kësisoj i gatuan vetes të njëjtin fat.
Me shaka, Papa Pius XI e quante Monsinjorin “endacaku i madh apostolik”. Anembanë, ky “apostull i shekullit XX”, siç e cilëson Jean Daujat, shpërndan dritë. Është, në fakt, një dhurim pa kufij, një përkushtim që përqafon gjithçka dhe synon të pajtojë gjithçka. Shërbesa e tij shtrihet në të gjitha mjediset, që nga kokat e kurorëzuara, udhëheqësit e shteteve, politikanët, filozofët, artistët, shkrimtarët, teologët e deri tek anarkistët, okultistët, homoseksualët dhe të përdalat. Gjatë udhëtimeve, por edhe gjatë ndalesave të herahershme, kryente (më tepër se dy) mrekulli, të cilat ia blatonte një gjembi nga kurora e Jezu Krishtit, gjemb që e mbante në një kutizë të varur në qafë. Nuk e ndërpriste shërbesën as në Lazaretin[1] frëng, ku gjatë dimrit, kur ngrihej nga gjumi gjithnjë e më i pakët, duhej të shkundte akullin nga qepallat, që të mund të hapte sytë, ndonëse në këtë botë gjithnjë e më pak gjëra nuk po e llahtarisnin syrin.
Dritësimet që shkaktoi në jetët e shumë njerëzve, të famshëm a krejt të panjohur, po zhvarrosen dalëngadalë nga harresa. Mes të tjerash, thuhet se lutjet e Monsinjorit dëbuan shterpësinë e perandoreshës japoneze dhe sollën në jetë vijuesin e dinastisë. Ndërkaq, Monsinjori ble në Auberivë një ndërtesë që pat qenë burg grash, e meremeton dhe hap Shtëpinë për Vëllezërit dhe Motrat e Urdhërit Shën Gjoni i Auberivës. Shtëpia shndërrohet në bashkësi me lejën e posaçme të Papës. Për shkak të një sëmundjeje, Monsinjori tërhiqet në Villejuif. Në vend të tij, Kardinali dërgon një grup priftërinjsh të rinj që ndërtojnë mbi truallin e përgatitur nën kujdesin e Monsinjorit njërën nga kishat e para moderne të Parisit. Monsinjori emërohet Rektor i Kishës së të Huajve në Paris.
Vjen një çast vegimtar në fatin e fisit Gjika. Nuk ishte hera e parë kur Zoti ndërmerrte pastrimin e një gjaku me ndihmën e bojës. Pushteti i kahershëm politik e shpirtëror i Gjikajve, njëheresh me zgjerimin e ferrit moral që avitej, zhvendoset nga jeta në letër. Dy pinjollë të tjerë të fisit, princesha Elena Gjika dhe princi Ion (Gjon) Gjika patën hapur nga një hulli shkëlqimtare në Kujtesë. Mes lutjesh e mrekullish të fshehura që s’kanë nevojë as për dëshmi e as për diploma, i treti, Monsinjori Vladimir Gjika, heq dorë nga pjesa që i takon në pasurinë e fisit dhe i “dorëzohet” shkrimit. Njihte me rrënjë rumanishten, italishten, latinishten, greqishten, mirpo perlat e shpirtit të vet i dhuroi në frëngjisht. Sipas tij, frëngjishtja ishte e vetmja që i siguronte saktësinë, ishte një gjuhë që shmangte çdo patetizëm dhe e afronte lexuesin ndaj thelbeve. Shkroi i vetëdijshëm se çdo tekst nuk është veçse i përkohshëm, pavarësisht nga gjuha në të cilën shkruhet, ngaqë njerëzit, vdekatarët, ne që, përsa kohë kemi trup, jemi të ndarë nga Zoti (Shën Pali), punojmë me copë, i kemi ende buzët me qumësht, dhe hëpërhë mjafton vetëm të përgatitemi, me ndihmën e gjuhëve të ndryshme, për Gjuhën e Dritës. Gjuhët e tanishme, qofshin të qarkullimit ndërkombëtar apo kombëtar, mbeten copëzat e një poeme, të themi, e cila frymëzohet nga një realitet i pakapshëm, i epërm, të cilin njeriu modern nuk e pushton dot dhe, ngaqë nuk e pushton dot, priret ta shohë si të sajuar. “Si lum ju rumunët që keni Monsinjor Gjikën”, pat thënë një botues francez pas leximit të aforizmave të Monsinjorit. Kurse esteti i shquar Tudor Vianu e ka cilësuar vëllimin “Mendime për rrjedhën e ditëve” si “njërin nga librat e mëdhenj të shekullit”.
Monsinjori e njihte mirë vendin që do të zinte koha në jetën e njeriut modern, aq më tepër koha e shenjtë. Prandaj edhe zgjodhi aforizmën, këtë “thërrmijë metali të çmuar që mund të peshojë sa një botë”.
Bijtë e Agonisë – ideal për Shenjtët
Në një kuptim të thjeshtë, shenjtëria është të jetuarit në Parajsë qysh në këtë jetë. Është shmangie e vdekjes, arratí nga pesha e saj ndërmjetësuese. Pragu mes dy botëve kapërcehet dhe i zgjedhuri, falë përkushtimit, lutjeve, pranimit të vuajtjeve dhe një jetese që mund të çmeritë shumëkënd, nis të jetojë jetën e amëshuar. Tri kohët njësohen. Mirpo kjo nuk është vetëm një jetë gati e pamundur. Kjo është sidomos një jetë, të cilën pakkush e ëndërron.
Njëheresh me shndërrimin e piramidave elitare në rrjete populiste, epoka moderne cënoi rëndë idealizmin e njeriut, duke ia zgjeruar këtij të fundit hapësirën e të udhëtuarit dhe duke ia ngushtuar gjer në makth e kapitje hapësirën e të ëndërruarit. Ëndrra nuk zgjohet më brenda tij nga dëshira për të pushtuar të pamundshmen, ose të paktën për t’iu afruar asaj, por nga nevoja për të mos u lënduar, për vetëmbrojtje. Prandaj ëndrrat e sotme guxojnë shumë pak, ose rrijnë gatitu brenda kafazit që cakton realiteti. Përulja e ëndrrës solli pakësimin e besimit në Hyjnor dhe rritjen e mosbesimit në njerëz. Njeriu bëhet gjithnjë e më ujk për njeriun dhe gjithnjë e më njeri ndaj qënieve të pagoja dhe sendeve.
Vijnë kohët kur do të ftohet dashuria në shumë vetë, kur vdekja në emër të një ideje a të dikujt tjetër do të ketë një natyrë gjithnjë e më të rastësishme, aksidentale. Tash e tutje askush nuk është më i aftë të vdesë për mbijetesën e dikujt a të ndonjë ideje të lartë, ngaqë askush nuk është gati të vdesë për gjëra që ende s’kanë ndodhur, s’janë vërtetuar e s’thyhen në bankë. Ideali nuk ka vlerë bankare dhe si i tillë, veçanërisht pas dy luftrave botërore, shkakton tmerr, mospërfillje, përtallje e madje ndoht. Sepse disa të ashtuquajtur ideale, duke u trymbetuar si të vërtetë dhe si të vetmit, shpëlanë tru, pinë gjak e rrënuan shpirtra aq sa, me kalimin e kohës, pothuajse çdo ideal tjetër, sado i vërtetë qoftë, duket i kotë.
Plagosja për vdekje e Idealit përmes pseudo-idealeve ishte, në fakt, edhe goditja më e ashpër që mori Shpirti gjatë shekullit XX. Dhe fakti që vdekja për hir të një ideali mbetet gjithmonë në Kujtesë, dëshmon të paktën dy gjëra: që kjo lloj vdekjeje nuk është e rëndomtë, por as “e natyrshme”, përndryshe do të harrohej, - dhe që çdo lloj vdekjeje tjetër, përfshi atë për kamje, pushtet etj, mbeten jashtë Historisë gjer edhe kur humori i perëndishëm u fal nga pak shije.
Historia e flijimeve idealiste është mjaft e pasur dhe shkundulluese. Një pjesë e tyre duken si të shartuara me legjendë e me përrallë, dhe, po të përsëriten në kushtet e sotme, do të trandin më pak vetëdije e do të rrënqethin më pak njerëz. Pa hyrë në imtësi teologjike, mjafton të citojmë ato që Shën Pali shkruan në Letrën drejtuar Hebrenjve 11, 12 për disa nga idealistët e kohërave kur Zoti nuk qe mishëruar mes nesh, kohëra që quhen edhe të durimit të Perëndisë: “Meqë i zunë besë fjalës së Perëndisë, ata luftuan kundër mbretërve dhe dolën fitimtarë. Sunduan me drejtësi dhe përjetuan se si premtimet e Perëndisë u realizuan. Ata e mbanin gojën e luanëve të mbyllur dhe shuan nxehtësinë e zjarrit. I shpëtuan vdekjes së dhunshme. Ishin të dobët dhe u bënë të fortë. Luftuan në luftë si heronj dhe dëbuan ushtritë e huaja. Gratë që i zunë besë fjalës së Perëndisë, i rifituan të vdekurit…”. Kurse pjesa tjetër “vdiqën nën torturë. Refuzuan të këmbenin mohimin e fesë me çlirimin e propozuar, sepse ishin të bindur për një jetë më të mirë dhe të re që po i priste. Edhe të tjerët u vunë në lojë, u rrahën me kamxhik, i hodhën në pranga dhe në burg. U vranë me gurë, u sharruan dhe u therrën me shpatë […] Bota nuk ishte e denjë që njerëz të tillë të jetonin në të”[2].
Monsinjor Vladimir Gjika i njihte kohërat e skëterrshme që po vinin dhe, në njëfarë mënyre, i priste. Jo me cinizmin e atij që di se shkatërrimi i botës i sjell shpëtimin e shpirtit, sepse të zgjedhurit jetojnë në një humor krejt të ndryshëm nga ai i të paftuarve, i ateistëve apo i njerëzve të zakonshëm. Ky humor është pjesë e Parajsës dhe përjashton çdo lloj cinizmi. Monsinjori pret ardhjen e kohërave të zeza ashtu siç pret një zog çastin kur do të fluturojë për herë të parë. Dhe Monsinjori di edhe diçka që pothuajse askush nuk e ka shprehur drejtpërdrejt: që ideali i Shenjtëve është njeriu i mbetur pezull mes qiellit dhe tokës, mes besimit e mosbesimit, mes shpirtit e mishit, njeriu i mesëm, i përditshëm, ai që aq dhimbshëm e pamëshirë ndryshon nga shenjtët. Treçerek-i-vdekuri është ideali i të pavdekshmit, agonia – ideal i Frymës. Prandaj asnjë nga të përndjekurit e shoqërisë, të natyrës dhe të fatit nuk ka qenë, nuk është dhe s’ka për të qënë i huaj për Monsinjorin, pavarësisht nëse në tokë vijnë kohëra vrastare a të qeta. Edhe njëri nga kushtet themelore për lumnimin dhe shenjtërimin[3] zyrtar të dikujt është jo aq mënyra si vdiq, jo aq mrekullitë që kreu para e pas vdekjes, se sa fryma e bamirësisë, e përkushtimit ndaj bashkëkohësve dhe ndaj njerëzimit në përgjithësi, shenjtëria dhe ngritja e virtyteve gjer në heroizëm.
Dy kohë – vetëm një shpëlarje truri
Monsinjori zgjidhet të përballë në moshën e pjekurisë kohërat më të errëta që pat parë njerëzimi, kohëra kur lënda pandehu se mori përfundimisht pushtet mbi shpirtin dhe u vërsul ta shfaroste. Për një qënie që e sheh martirizimin si bekim, kohëra të tilla janë gjithmonë të mirseardhura. Shën Pavli ia pat zbërthyer rreth dy mijë vjet më parë dishepullit të vet Timoteut: “Ki parasysh këtë: kur na pret mbarimi i kësaj kohe, do të ketë kohë të vështira. Atëhere njerëzit do të jenë egoistë, të dhënë pas parasë, mburracakë dhe mendjemëdhenj. Do të fyejnë të afërmit, prindërit s’do t’i dëgjojnë dhe s’do të kenë frikë nga asgjë. Do të jenë mosmirënjohës, të padashur dhe të papajtueshëm, shpifës, të papërmbajtur, brutalë, do ta urrejnë të mirën, do të jenë të pabesë, mendjemëdhenj dhe arrogantë. Ata nuk do të kërkojnë atë që i pëlqen Perëndisë, por vetëm atë që shton kënaqësitë e tyre. Vërtet, do të shtiren si të përshpirtshëm, por fuqinë e përshpirtshmërisë së vërtetë nuk e njohin”[4].
Monsinjori njihte së brendshmi edhe mënyrat se si rridhte pushteti në Ballkan e më gjerë, si kalonte nga njëri brez në tjetrin, nga stërgjyshi tek nipi e stërnipi – dhe pse. Dinte pse pushteti mbetej dikur natyrshëm brenda një grupi njerëzish dhe pse ata quheshin të zgjedhur nga Zoti, fisnikë, sundimtarë të adhuruar nga populli. Mirpo terri i kohërave të reja ka pabesinë dhe fantazinë që jo rrallë e liga, në mungesë të jetës, rreket t’i shfrytëzojë për t’u dukur e përjetshme. Lidhjet e gjakut dhe të nderit zëvendësohen dhunshëm me lidhjet e mbështetura në utopi. E atë që në Ballkan e ka bërë utopia s’e ka bërë as Perëndia. Gjikajt janë fisnikërisht të pafuqishëm ndaj këtyre kohërave, sepse janë rregjur të mbijetojnë në një tjetër lloj politike, në një tjetër lloj strukture pushteti. Fjala me peshë, mirëkuptimi, fair-play-i dhe kulti i mospërfitimit vetjak duken rrëfenja për të vënë në gjumë fëmijët përballë dhunës që përzjehet me çdo lloj tradhtie, kakofonie shpirtërore e paranoje. Ndoshta duke parandjerë këto përmbysje, Ion (Gjon) Gjika, – tri herë kryetar i Akademisë Rumune, njëri nga viganët e mendimit, të diplomacisë dhe, siç doli më pas, edhe të prozës rumune[5] – i pat lënë të nipit amanet përshkrimin e disa prej kthetrave të bishës që ish turrur të mbyste planetin. Vëllimi “Në kohën e Karaxhës” ka disa portrete dhe vërejtje të paharrueshme dhe na ringjall para sysh një Ballkan magjiplotë, pavarësisht nga mëkatet që e brejnë. Aty gjen politikanë që mburren se janë jo vetëm demokratë, por edhe demagogë, që s’duan të vdesin jo se i tremben vdekjes, por ngaqë s’dinë si do t’ia bëjë populli pa ta, individë që rrojnë vetëm për të mos lënë miletin në shkatërrim, hajdutë dhe vrasës dhe shtazë të babëzitura që janë gati të gërditin pjellat e veta vetëm për të mos lëshuar pushtetin, sado i helmët qoftë ai, apo edhe në këmbim të një dekorate a lëvdate. Mirpo mbi ta gjendet një shtresë prijësash që nuk i kemi parë kaherë as nëpër ëndrra dhe nuk i kemi hasur veçse në këngë. Njerëz që me gjithë shpirt bëhen therror, që vërtet jetojnë për hir e për nder të popullit. Burra shteti që ndofta pikërisht ngaqë janë të tillë, bëhen pjesë e së papërsëritshmes dhe ikin nga kjo botë duke lënë shumë pak pasardhës shpirtërorë.
Në faqet e librit të Gjon Gjikës haset edhe një përshkrim antologjik i murtajës që bje në Bukuresht dhe që, duke pahuar sërish simbolikën kobzezë të përsëritjes së historisë në Ballkan, paraprin dhe përkujton aq frikshëm zinë staliniste. “Llahtara pat hyrë në të gjitha zemrat dhe pat ndikuar të zhdukej çdo ndjenjë dashurie e përkushtimi, shkruan Gjika. Nëna braktiste fëmijët dhe burri gruan në duart e atyre që mbartnin të vdekurit[6], njerëz pa tru e pa frikë nga Zoti. Tërë pijanecët, të shthurrurit lidhnin nga një shami të kuqe rreth grykës, hipnin në një qerre dhe suleshin të vidhnin nga njëra shtëpi në tjetrën, nga një oborr në tjetrin. Hynin ditën e natën nëpër banesat e njerëzve dhe shtinin në dorë ç’të gjenin, merrnin paratë, argjendaritë, sahatet, veglat, shallet etj, e askush s’guxonte t’i kundërshtonte. Ikte gjindja prej tyre si nga vdekja, sepse ata i merrnin të vdekurit më krahë, i flaknin kuturu në qerre dhe niseshin drejt Dudeshtit apo Çoplës, ku ndodheshin turmat e të sëmurëve. Të bëhej mishi kokërr kur dëgjoje tmerret e dhunën e atyre përbindëshave kundër të krishterëve të gjorë që iu binin ndër kthetra”. Disa prej kriminelëve, kur kalonin pranë ndonjë shtëpie të pasur, s’e kishin për gjë të hidhnin brenda ndonjë zhele apo copë mishi nga të sëmurët, që të përhapnin mortin. Mirpo pas dallgës së parë të murtajës, “si gjithmonë pas një epidemie, sikurse edhe pas një lufte, njerëzia kërkonte të rifitonte gjendjen e mëparshme; në pamje të parë jeta bëhet më e lehtë, kamja e djemve dhe pajat e vajzave shtohen përmes trashëgimive dhe vdekjeve të vëllezërve e motrave me të cilët do t’i kishin ndarë pasuritë nëse ata do të kishin mbetur gjallë. Kur ka vdekje të madhe, populli thotë se bje çmimi i bukës, dhe ky besim kishte asokohe njëfarë baze, sepse, meqë eksporti mungonte, gruri kërkohej vetëm për përdorim të brendshëm. E në të tilla rrethana martesat duhet të jenë sa më të shumta, sa më tepër qënie ka kositur e keqja. Pra, menjëherë pas fashitjes së murtajës, njerëzia u lëshua pas dasmave”[7]. Gjë që, për fat të keq, nuk u përsërit pas fashitjes së murtajave të tjera.
Vite më vonë, Monsinjori e zbërthen gjendjen e botës së sotme si: “rihapja dhe rishikimi i të gjitha proceseve, zgjimi i të gjitha konflikteve, shndërrimi i hamendjeve në dogma dhe ndrydhja e dogmave në kornizën e hamendjeve… Vegimet shndërrohen në çështje; porositë – në masa policore; mësimet – në mendime të diskutueshme; gjërat e shenjta – në kujtime pakashumë të pakuptuara; simbolet – në emblema konvencionale…” Në vend të teologjisë mbi qënien njerëzore kanoset embriologjia; një tufë librash gatimi në vend të një ushqimi të vërtetë. E kur pushtetin e kanë përkohësisht ata “Vampirë të kujtesës, të kujtesës së zemrës, të kujtesës së shpirtit”, “Sa më i pashkatërrueshëm të ndihet njeriu, aq më mirë di se Zoti është i pashkatërrueshëm. Prandaj armiqtë e Zotit përpiqen të dëshmojnë, së pari, se sa i shkatërrueshëm është njeriu, për të arritur tek shkatërrimi i vlerës së Zotit brenda njeriut”.
Mirpo me gjithë dijet dhe kumtet që merr, Monsinjori duhet të lutet tani për armiqtë, për ata që e përndjekin. “Kur vëllai të bën padrejtësisht një të keqe, thotë ai, duhet të vuash më shumë për të, se sa për vete. E keqja që i bën vetes është gjithmonë më e vogël se e keqja ndaj teje, ngaqë ai ka dëmtuar shpirtin e vet pa e prekur tëndin, e si vëlla i mirë ti duhet ta ndjesh më gjallë të keqen e tij ndaj vetes, se sa padrejtësinë ndaj teje”. Ai i quan vëllezër bijtë e Agonisë, edhe kur ata janë shkaktarët dhe mbështetësit kryesorë të saj. Sepse për Monsinjorin “Zoti është aq I gjithëpranishëm, saqë edhe kur I kthen shpinën, e ndesh përballë”. Ai e kupton vetëshfarosjen që i përgatisin vetes shërbëtorët e Agonisë dhe ka vetëm një mënyrë për t’u hapur sytë: nga kahu tjetër i botës, me lutje të heshtura, duke pranuar martirizimin. Sepse martirizimi nuk është veçse një pastrim i rrufeshëm i shpirtit përmes një vuajtjeje trupore që shkundullon përfytyrimin tonë. Është ndarja[8] e një shpirti nga lënda në një mënyrë të veçantë: trupi i pajetë i shtohet lëndës, kurse shpirti i martirit i bashkohet Shpirtit që vijon të shpirtëzojë krejt lëndën.
Nulla Ostis[9]
Vogëlushi i lindur në një pallat mbretëror buzë Bosforit, takohet me vdekjen në njërën nga qelitë e burgut famëzi të Zhilavës, ne rrethinat e Bukureshtit. Sapo ka mbushur tetëdhjetë vjeç. E gjithë kamja e vënë brez pas brezi, përfshi Pallatin e famshëm të Gjikajve, është shtetëzuar. Pallati do të kthehet fillimisht në çmendinë e më pas në pijetore. Monsinjori nuk ka pranuar ta braktisë Bukureshtin as gjatë bombardimeve të llahtarshme, as kur vetë mbreti i Rumanisë, Mihai de Hohenzollern, miqtë, adhuruesit, i vëllai me të kunatën (Zonjë Nderi e Nënës Mbretëreshë) i qenë lutur të merrte njërin nga trenat që shkonin drejt Botës së Lirë. Mirpo bota e lirë e Monsinjorit është bota ku idealet e tij që marrin frymë, që provojnë varfërinë dhe tmerrin, përgjërohen për një prijës. Se kur çmimi i lëkurës bje njëheresh me ngritjen e çmimit të bukës dhe me marrosjen e çmimit të sigurisë për të nesërmen, njeriu lyp ndihmën e një shpirti të zgjedhur, e një shpirti që i mposht paraprakisht të gjitha lemeritë dhe është në gjendje të udhëheqë drejt së Përjetshmes. Aty ku e nesërmja është njëra nga shumë fytyrat e Vdekjes, e Përjetshmja vjen mes pranisë së një meshtari. I dobësuar dhe me rrason e grisur që mbështjell dritë sa për një Evropë të përçarë, Monsinjori, – tek zgjon në kokat e rrudhura të kalimtarëve pamjen e një shenjti apo të një mysafiri nga bota tjetër, – mundohet të kapërcejë nga një trotuar në tjetrin diku në Rrugën e hijshme Shtirbei Vodë. Polici rrugor shtanget nga hija e plakut, ndalon qarkullimin, çapitet deri tek Monsinjor Gjika, e merr për krahu dhe, kur mbërrijnë në anën tjetër të rrugës, i lutet ta bekojë.
Monsinjori e bekon në sy të të gjithëve.
Ai bekim hodhi në erë, por duke ua prirë kokrrizat drejt Parajsës, jetët e të dyve. Polici zhduket sikur të kish qenë fantazmë dhe askush s’mori më vesh si i vajti filli, kurse plaku që guxoi të bekojë dikë në mes të rrugës, nën hundët e aq spiunëve, përfundon në qeli. E paditin si agjent të Vatikanit dhe, siç ndodhi shpesh edhe në botën shqiptare, shpifja përbaltte shërbëtorin e Zotit dhe zgjeronte njollën e dyshimit rreth Selisë së Shenjtë.
Në burg Monsinjori kujdeset për plot 242 të burgosur, të ndërgjegjes dhe të pandërgjegjes. Dëshmitarët pohojnë se s’pati një orë gjumi dhe iu qëndroi pranë të gjithë atyre që rrezikonin të lëshoheshin e të shisnin shpirtin. Buzëqeshte me marrinë e përndjekësve të vet, që, pa e kuptuar, ngulmonin të pranonte pikërisht atë që pat ëndërruar gjatë gjithë jetës, martirizimin. Është megjithatë një fatkeqësi e madhe për njerëzinë e këtij shekulli, thoshte, sepse u mbrujt nën hijen vrastare të dy librave: “Mein Kampf”-i dhe “Kapitali”.
Ndëshkuesit përpiqen t’i shkulin pohimin. E dënojnë rrejshëm me vdekje, e zgjojnë që pa gdhirë, i venë një thes në kokë, e zvarrisin deri tek muri i pushkatimit, i kërkojnë dëshirën e fundit (që mbase ishte “Të më pushkatoni, por jo si tani!”), pastaj shkrehin armët e mbushura me plumba të verbër. Brenda thesit ku mjaft koka të tjera Zoti e di ç’kanë menduar, Monsinjori buzëqesh. Ata ia nxjerrin kokën jashtë, tallen, hedhin kunja, por në një përçartje nga ato të djajve që dridhen në ferr, sepse për ta vdekja është kufiri i mbramë i lakmisë për pushtet e për pak lavdi, dhe përtej vdekjes i pret vetëm asgjëja. Nuk i bjenë më të se, pasi kalon mes “pushkatimit”, Monsinjori vërtet nuk ka pse ta pranojë fajin e paqënë. Pranimi do ta çojë pó para një pushkatimi – dhe ai një pushkatimi sapo i ka bërë ballë me kokë në thes!
Pasojnë plot tetëdhjetë e tri varje të përbindshme elektrike (siç quhej një cfilitje e asaj kohe), a thua se hasmët e tij synojnë të nxjerrin me ndihmën e korrentit nga trupi i shenjtit të gjallë atë që s’kanë arritur ta nxjerrin mijëra mëkate e trauma njerëzish të vuajtur, që patën gjetur prehje pas takimeve me Monsinjorin. Hasmët nuk e njohin marrëdhënien e vërtetë torturë-shpirt-vdekje. Ata pandehin se vdekja ka për të gjithë të njëjtën peshë, të njëjtin kuptim dhe se vdekja nën torturë është më e padurueshmja. Verbimi shpirtëror, ose më saktë: të gjalluarit jashtë Shpirtit i bind se jeta e gjithkujt mbyllet njëheresh me vdekjen dhe se hidhërimi i të vdekurit mes dhembjesh trupore e shndërron në ferr të përjetshëm jetën e përkohëshme.
Monsinjori e njeh në thelb këtë shekull. Di se mishi është ndërkryer të gëlltitë e të mbytë Shpirtin, por ndodh si atëhere kur stomaku gëlltit dhe rropatet të mbytë një thikë diamanti. Ata nuk e njohin as fuqinë e një pike gjaku shqiptar para vdekjes, e një pike që rrjedh e para, ose e fundit. E qindfishuar nga hyjnorja, ajo pikë gjaku dëshmon sërish se qetësia me të cilën shqiptari pret vdekjen nuk është shpërfillje, krenari e sëmurë, etje për të hyrë në këngë e legjenda e as përbuzje ndaj kësaj jete, por një shprehje e rrallë e besimit në një botë tjetër.
Ajo pikë gjaku zmadhohet në rrembat e Monsinjorit edhe ngaqë ai mpaket dhe nuk peshon më shumë se pesëdhjetë kile.
E nxjerrin para një gjyqi “të sajuar nga idhujt” e së tashmes, jo aq për të qenë në rregull me drejtësinë, se sa për të parë deri ku mund të arrijë forca e këtij njeriu. E kësaj qënieje që ua jepte kotheren e vet bashkëvuajtësve, që robtohej në punë bashkë me të tjerët dhe që kish hapur brenda ngrehinës së burgut një zgavrojë drite, ku shumë vuajtës të rëndomtë takuan vetë Zotin dhe u kthyen nëpër qelitë e tyre të rilindur.
Monsinjori ngulmon të mbrohet vetë, jo rastësisht pat studiuar edhe për drejtësi. Në sallën e gjyqit ndodh krisja e gjuhës, ndarja e së njëjtës gjuhë në dy të folme që e përjashtojnë njëra-tjetrën. Por vetëm njëra mbetet gjuhë, teksa tjetra ngurtësohet duke shpëlarë edhe trurin nga i cili rrjedh. Përplasen mesveti fjalë të panumurta që s’përshtaten me kurrgjë, shprehet ai. Ndërhyjnë më pas jehonat që e trashin edhe më fort turbullirën.
Idhujt përdorin gjuhën e drunjtë, kurse Monsinjori gjuhën e Shpirtit. Kjo i kthjellon të vërtetën mbi vazhdimësitë që sundojnë këtë botë. Ka një vazhdimësi të perëndishme dhe një tjetër që nënkupton pushtet njerëzor. Si të ishte helm i gatuar vetëm për të mpirë e gurëzuar shpirtin, kjo kalohet dorë më dorë, nga brezi i etërve në brezin e bijve dhe të nipave. Është vazhdimësi tokësore, kalimtare, dhe synon mbajtjen e pushtetit kryesisht politik. Ajo nuk mbështetet në dhunti e traditë, por vetëm në biologji, duke u stërmunduar të kopjojë strukturën e kahershme të lidhjeve të gjakut, mbase edhe ngaqë në kohërat moderne shpesh vetëm gjaku i përbashkët mund të bëhet dorëzanë për njëfarë mirëbesimi. Ky lloj vazhdimësie mbetet shprehje e shpërfilljes ndaj Zotit, por ngulmon të shpikë prejardhje hyjnore, duke sjellë tërthorazi shembuj nga fisnikëria e dikurshme. Idhtarët e saj bëhen me kalimin e kohës ustallarë të vërtetë, duke përvetësuar stilin hyjnor, mirpo duke e përdorur në kah të kundërt. Por asnjëherë përdorimi i një stili nuk është edhe përdorim i Shpirtit që e ka krijuar. Idhujt harrojnë se ndodhen para një princi të lindur, nga ata të hershmit, dhe mbase nuhatja e gjakut të zgjedhur i kafshëron. Ata nguten ta zhdukin, sepse prania e princit nxjerr në pah sa të pazgjedhur janë.
Para se të dalë nga salla, Princi kapet me duar pas trarëve të kafazit ku e gjykuan dhe as pesë gardianë nuk arrijnë ta shkulin, aq sa të pranishmëve u vjen të besojnë se tërbimi i tyre për ta ndëshkuar i është kthyer plakut në fuqi. “E bëra për ju, jo për ata”, iu thotë Monsinjori bashkëvuajtësve. E pat dhënë atë dëshmi force jo për të trembur hasmët, por për t’ju dhënë guxim miqve.
Në të gdhirë të 16 majit 1954, i veshur vetëm me lëkurët e lindjes dhe me një copë rasoje, shqiptari i lindur në Turqi, i rritur në rumanisht, i shkolluar në frëngjisht e italisht, shërbëtori i dyfishtë i Zotit, mistiku që pat magjepsur elitat evropiane me librat e tij, në mungesë të një prifti a murgu, e kthen burgun në rrëfimtore dhe nuk stepet të rrëfehet me zë të lartë në prani të bashkëvuajtësve. Sipas dëshmive të njërit prej nxënësve të tij, priftit Horia Cosmovici[10], fjalët e mbrame të Monsinjorit ishin: “Po vdes me ndërgjegjen e qetë, sepse bëra gjithë ç’munda, - ndonëse jo gjithmonë gjithë ç’duhej bërë, - për Kishën e vërtetë të Krishtit, në një periudhë të trishtme për vendin tim dhe për gjithë botën e qytetëruar”.
Dhe jeton çastet e para të dies natalis, domethënë lindet në Parajsë.
Kujtimi i Vladimir Gjikës është ende “i arrestuar”, ndodhet në mes të rrugës që ndan shenjtërinë nga paragjykimet, zilitë, mospërfilljet dhe pafuqitë njerëzore. Mirpo ky Plak i Gjikajve, – që i njeh mirë të gjithë dhe të gjitha, – nuk ngutet, sepse e di: ata që e shtrojnë jetën, vdekjen dhe përjetësinë e tyre në këmbët e Zotit do të mëshirojnë mirëfilli, gjer edhe me këmbët e tyre, të gjorët që s’dinin se ç’po bënin as kur shkelnin, as kur shkeleshin me këmbë.
Vladimir Gjika shkroi:
Nëse E do Zotin, si mund të urresh?!
Zoti na do aq shumë, sa i çmerit ata që s’E njohin si dashuri.
Ka vetëm një problem: të arrish të duash gjithë ç’do Zoti dhe t’i duash të gjitha ashtu siç i do Ai.
Dashuria është njëherazi pasuria e një uni që vetëkapërcehet, duke synuar të kapërcejë veten, dhe varfëria e një uni që s’i mjafton vetes dhe që nuk synon veçse t’i mjaftojë vetes.
Duaji të gjitha qëniet dhe gjërat që të vështrojnë.
I afërmi – streha e fshehtë e Zotit.
Duaje Zotin dhe do të dish të dëgjosh. Të dëgjosh çfarë të thonë gjërat, njerëzit, Zoti dhe ngjarjet.
Vullneti për t’i dashur ata që nuk i do është ndoshta më pak i vështirë se sa t’i duash më mirë ata që do.
Të mendosh në vend të të tjerëve, atëhere kur ia del mbanë, është shpesh një mjet i mirë që të mendosh për ta.
Çdo vepër bamirësie, - pa e kuptuar, - është një vepër që përfshin pafundësinë.
Një libër i bërë mirë duhet të jetë një libër që shndërrohet në një bamirësi.
Zoti u shket mes gishtash atyre që s’E kanë në zemër.
Harresa është jo rrallë një opinion.
Mos u mundo të bësh nga vetja një kryevepër, por një mjet lumturimi.
Hakmarrjet e harresës janë ndër më të ashprat.
Kur s’bën asgjë është mënyra më e sigurtë për të bërë keq, për të bërë të keqen.
Hakmarrja më e tmerrshme, sidomos nga ana e gjërave, është hakmarrja e vonuar.
Dashuria ime është mundimi im; gjer edhe mundimi im është dashuri.
Vdekja – një mënyrë daljeje nga koha.
Nuk do të jetosh me të vërtetë përveçse në daljen nga vdekja jote.
Sa më tepër të kujtosh vdekjen tënde, aq më pak do të të kujtojë ajo.
Njerëzit që janë të përgatitur për vdekje jetojnë më bukur e më shumë.
Një veti e të vdekurve në krahasim me ne është se e dinë të vërtetën.
Të vdekurit kanë mësuar çiltërsinë.
Kaq njerëz bëjnë sigurime për jetë – e sa të paktë janë ata që sigurohen për vdekje …
Vdekja – sabati i një gjaku që dëshiron të çlodhet.
Pamja e një zhvarrimi është më e dhimbshme se sa pamja e një varrimi.
Qortimi i të vdekurve mund të jetë një nga drithmat më munduese të të gjallëve.
Leximi na ndihmon të dëgjojmë të vdekurit. Lutja ndihmon të vdekurit të na dëgjojnë.
S’ka histori nëse nuk ka dëshmitarë.
Zbukurojmë me fjalën “qytetërim” udhën që ka përshkuar njerëzimi që nga njeriu i shpellave tek njeriu i mejhaneve.
Kur magjia e zezë i merr vendin mrekullisë dhe babëzia Shenjtërisë, babëzia synon të shtjerë në dorë të gjithëfuqishmen.
Ruaje Zotin ashtu siç të ruan Ai!
Deviza për ata që E duan Zotin: «Të presin gjithçka e të mos tremben nga asgjë».
Adhurimi i sahanlëpirjes përdhos adhurimin dhe rrënjos sahanlëpirjen.
Për shumë vetë, në ditët tona, të marrësh frymë domethënë: të rënkosh.
Sa mirë është ta shohim Zotin atje ku është dhe ashtu siç është, jo atje ku s’është e ashtu siç nuk është!
E vërteta ftohet kur nevojitet gjakftohtësi dhe ngrohet kur nevojitet besim e entuziazëm.
Është një e fshehtë e madhe të dish ta vendosësh theksin atje ku duhet.
Fjalët e jetës nuk janë të jetës përveçse pasi kanë qenë të jetuara.
Fjalët e jetës gjejnë vend në çdo jetë dhe mund t’u japin jetë atyre që s’e njohin dhe s’e kanë njohur jetën ndonjëherë.
Mund t’i hapim a t’i mbyllim humnerat, sipas dëshirës. Mirpo ato mbeten gjithnjë rreth nesh, më të pranishme e më të fuqishme se ne.
Ka vështrime që kalojnë përmes çdo gjëjë dhe që nëpërmjet çdo gjëjë mbërrijnë deri tek Zoti.
Njerëzit që dijnë ç’duhet të bëjnë janë pothuajse të vetmit që edhe dinë se ç’bëjnë.
Do të fillosh të jesh ai që duhet të jesh dhe të shohësh ato që ekzistojnë kur përtej fjalëve dhe ideve do të shohësh realitetet që janë atje.
Sa më shumë Humnera të njohësh, aq më mirë do ta kuptosh Zotin.
Suksesi është iluzioni ynë më i dendur.
Ajo që duhet thënë, duhet thënë mirë.
Mëso të lexosh shpejt dhe ngadalë: janë dy mënyra për të lexuar dy herë ato që lexon; e nëse ia del mbanë, do t’i dish dy herë më mirë ato që di.
Uni përfaqëson brenda nesh vëmendjen e epërme të njeriut dhe të Zotit.
Pakënaqësitë përballohen mbase më vështirë se sa vuajtjet, ngaqë njëherazi me pakënaqësitë, diçka nga mungesa e dinjitetit të tyre derdhet mbi ne.
Gjer edhe kur Zoti të duket larg, - e mund të jetë vërtet larg, - mos harro se shpirti yt ka si të mbërrijë tek Ai. E gjen dhe E njeh.
Të ndëshkosh një keqbërës domethënë të bëhesh bamirësi i tij më i mençur.
Në sytë e Zotit ai që gënjehet në të vërtetë është vetë gënjeshtari.
Të duash Zotin është, nga të gjitha pikëpamjet, mënyra më e mirë për të kaluar kohën.
Disa gjëra thuhen dhe thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mund t’i rrëmbejnë gjithmonë, kurse disa gjëra të tjera thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mos flasin më kurrë për to.
Ruaju nga vetja dhe kësisoj do të vuash më pak nga të tjerët, por edhe të tjerët do t’i bësh të vuajnë më pak…
Nëse dëshiron të krijosh një mendim për njerëzit, sill ndërmend gjërat që ata i harrojnë më shpesh e më lehtë. Kjo recetë mbetet e vlefshme edhe ndaj teje.
Qielli është një mundim.
Nëse je në kërkim të një miku, zgjidh Zotin. Është miku më i sigurtë dhe më i afërt për ty. S’ka asnjë të metë. E për më tepër: të njeh më mirë se ç’njeh ti vetveten.
Përgatit nga pak pavdekësi në të gjitha, për të gjitha, përmes të gjithave tek të gjithë, bashkë me gjithë të tjerët.
Filozofia nënkupton Mençuri, kurse Mençuria – Harmoni Hyjnore.
Të mendojmë Zotin – rruga më e mirë për të mos humbur kohë e për të fituar përjetësi.
Po e vendose Zotin në gjithçka bën, do ta gjesh në gjithçka të ndodh.
Lutja jote të qarkullojë në të gjitha, e fshehur, e fuqishme dhe e gjallë si gjaku.
Porositë e Zotit rëndojnë mbi supet tanë, por me peshën e flatrave.
S’ka aq rëndësi çfarë bën, se sa mënyra si e bën, e as ato që të ndodhin, në krahasim me mënyrën si i pret.
Të ledhatosh (shpirtërisht) domethënë të mbjellësh në shpirtin e atij që vuan një realitet më të vërtetë se sa dhembja e tij.
Të ledhatosh ka kuptimin t’i japësh jetë një shprese.
Të ledhatosh do të thotë t’i mundësosh të përvuajturit që të tejshohë mes nesh dashurinë e Zotit ndaj tij.
Zoti është i vetmi që, në mëninë e Tij, nuk harron të dojë.
Të harrosh vetveten nënkupton gjithmonë të zesh vendin që të takon.
Zoti bën që gjërat e kësaj bote të heqin dorë prej nesh atëhere kur ne nuk heqim dorë mjaft shpejt nga gjërat e kësaj bote.
Hiri… një padurim i Zotit. Ai dëshiron t’i ketë të gjithë fëmijët me Vete, sa më shpejt, para gjithçkaje e me çdo çmim.
Është një dhuratë falas, është mrekullia e parakohshme, ushtrimi i së „drejtës së faljes”.
„Patiens quia aeternus” (I duruar, sepse është i përjetshëm).
„Impatiens quia amans” (I paduruar, sepse na do).
Mirësia nuk është në thelb veçse trajta më e përkryer dhe më e thjeshtë e drejtësisë.
Nuk E duam Zotin ashtu siç duhet nëse, duke E dashur, nuk dimë Ta bëjmë të dashur për të tjerët.
Nuk do të gjykohemi e nuk do të ndëshkohemi asnjëherë përveçse nga Dashuria, në emër të Dashurisë dhe në varësi të dashurisë sonë.
Kur s’ke asgjë për të dhënë, mund të japësh më shumë se gjithçka, një lutje, dhe çfarë lutjeje!… lutjen e mrekullueshme të të varfërit.
Nëse nuk ke ç’t’i japësh Zotit, jepja turpin e të mospasurit çfarë.
Përunjja që i vendos gjërat në shkallën e Zotit është edhe shkalla që lejon ngjitjen për tek Zoti.
Sa më tepër të dhurojë dikush nga zemra, aq më pak varfërohet… Sa më tepër të flijohet, aq më tepër shtohet… O Zot, jepmë atë që duhet të dhuroj, që të kem nga ku të jap me të vërtetë dhe në mënyrë të atille, që të ndjehet se Ti je Ai që dhuron përmes meje.
Mund të kesh armiq. Ti mos ji kurrë armiku i ndokujt.
Në shkencë njeriu nuk bën gjë tjetër veçse lyp nga gjërat disa të fshehta të nënshtrimit të tyre ndaj Zotit.
Të trajtohesh vrazhdë: ja një nga mënyrat, e jo më e rëndomta, e ngjashmërisë me Zotin.
Vetë fakti që na kaplon mërzia, është shenja e dhuntisë sonë hyjnore.
Zot, kujtoji ata që po i harroj dhe të cilët duhet t’i kujtoj. Bëj që kjo kujtesë e perëndishme t’u jetë më e vlefshme se sa po t’i kisha kujtuar unë.
Lulja parfumon gjer edhe dorën që e këput[11].
Zoti na do aq shumë, sa i çmerit ata që s’E njohin si dashuri.
Ka vetëm një problem: të arrish të duash gjithë ç’do Zoti dhe t’i duash të gjitha ashtu siç i do Ai.
Dashuria është njëherazi pasuria e një uni që vetëkapërcehet, duke synuar të kapërcejë veten, dhe varfëria e një uni që s’i mjafton vetes dhe që nuk synon veçse t’i mjaftojë vetes.
Duaji të gjitha qëniet dhe gjërat që të vështrojnë.
I afërmi – streha e fshehtë e Zotit.
Duaje Zotin dhe do të dish të dëgjosh. Të dëgjosh çfarë të thonë gjërat, njerëzit, Zoti dhe ngjarjet.
Vullneti për t’i dashur ata që nuk i do është ndoshta më pak i vështirë se sa t’i duash më mirë ata që do.
Të mendosh në vend të të tjerëve, atëhere kur ia del mbanë, është shpesh një mjet i mirë që të mendosh për ta.
Çdo vepër bamirësie, - pa e kuptuar, - është një vepër që përfshin pafundësinë.
Një libër i bërë mirë duhet të jetë një libër që shndërrohet në një bamirësi.
Zoti u shket mes gishtash atyre që s’E kanë në zemër.
Harresa është jo rrallë një opinion.
Mos u mundo të bësh nga vetja një kryevepër, por një mjet lumturimi.
Hakmarrjet e harresës janë ndër më të ashprat.
Kur s’bën asgjë është mënyra më e sigurtë për të bërë keq, për të bërë të keqen.
Hakmarrja më e tmerrshme, sidomos nga ana e gjërave, është hakmarrja e vonuar.
Dashuria ime është mundimi im; gjer edhe mundimi im është dashuri.
Vdekja – një mënyrë daljeje nga koha.
Nuk do të jetosh me të vërtetë përveçse në daljen nga vdekja jote.
Sa më tepër të kujtosh vdekjen tënde, aq më pak do të të kujtojë ajo.
Njerëzit që janë të përgatitur për vdekje jetojnë më bukur e më shumë.
Një veti e të vdekurve në krahasim me ne është se e dinë të vërtetën.
Të vdekurit kanë mësuar çiltërsinë.
Kaq njerëz bëjnë sigurime për jetë – e sa të paktë janë ata që sigurohen për vdekje …
Vdekja – sabati i një gjaku që dëshiron të çlodhet.
Pamja e një zhvarrimi është më e dhimbshme se sa pamja e një varrimi.
Qortimi i të vdekurve mund të jetë një nga drithmat më munduese të të gjallëve.
Leximi na ndihmon të dëgjojmë të vdekurit. Lutja ndihmon të vdekurit të na dëgjojnë.
S’ka histori nëse nuk ka dëshmitarë.
Zbukurojmë me fjalën “qytetërim” udhën që ka përshkuar njerëzimi që nga njeriu i shpellave tek njeriu i mejhaneve.
Kur magjia e zezë i merr vendin mrekullisë dhe babëzia Shenjtërisë, babëzia synon të shtjerë në dorë të gjithëfuqishmen.
Ruaje Zotin ashtu siç të ruan Ai!
Deviza për ata që E duan Zotin: «Të presin gjithçka e të mos tremben nga asgjë».
Adhurimi i sahanlëpirjes përdhos adhurimin dhe rrënjos sahanlëpirjen.
Për shumë vetë, në ditët tona, të marrësh frymë domethënë: të rënkosh.
Sa mirë është ta shohim Zotin atje ku është dhe ashtu siç është, jo atje ku s’është e ashtu siç nuk është!
E vërteta ftohet kur nevojitet gjakftohtësi dhe ngrohet kur nevojitet besim e entuziazëm.
Është një e fshehtë e madhe të dish ta vendosësh theksin atje ku duhet.
Fjalët e jetës nuk janë të jetës përveçse pasi kanë qenë të jetuara.
Fjalët e jetës gjejnë vend në çdo jetë dhe mund t’u japin jetë atyre që s’e njohin dhe s’e kanë njohur jetën ndonjëherë.
Mund t’i hapim a t’i mbyllim humnerat, sipas dëshirës. Mirpo ato mbeten gjithnjë rreth nesh, më të pranishme e më të fuqishme se ne.
Ka vështrime që kalojnë përmes çdo gjëjë dhe që nëpërmjet çdo gjëjë mbërrijnë deri tek Zoti.
Njerëzit që dijnë ç’duhet të bëjnë janë pothuajse të vetmit që edhe dinë se ç’bëjnë.
Do të fillosh të jesh ai që duhet të jesh dhe të shohësh ato që ekzistojnë kur përtej fjalëve dhe ideve do të shohësh realitetet që janë atje.
Sa më shumë Humnera të njohësh, aq më mirë do ta kuptosh Zotin.
Suksesi është iluzioni ynë më i dendur.
Ajo që duhet thënë, duhet thënë mirë.
Mëso të lexosh shpejt dhe ngadalë: janë dy mënyra për të lexuar dy herë ato që lexon; e nëse ia del mbanë, do t’i dish dy herë më mirë ato që di.
Uni përfaqëson brenda nesh vëmendjen e epërme të njeriut dhe të Zotit.
Pakënaqësitë përballohen mbase më vështirë se sa vuajtjet, ngaqë njëherazi me pakënaqësitë, diçka nga mungesa e dinjitetit të tyre derdhet mbi ne.
Gjer edhe kur Zoti të duket larg, - e mund të jetë vërtet larg, - mos harro se shpirti yt ka si të mbërrijë tek Ai. E gjen dhe E njeh.
Të ndëshkosh një keqbërës domethënë të bëhesh bamirësi i tij më i mençur.
Në sytë e Zotit ai që gënjehet në të vërtetë është vetë gënjeshtari.
Të duash Zotin është, nga të gjitha pikëpamjet, mënyra më e mirë për të kaluar kohën.
Disa gjëra thuhen dhe thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mund t’i rrëmbejnë gjithmonë, kurse disa gjëra të tjera thuhen mirë me qëllim që njerëzit të mos flasin më kurrë për to.
Ruaju nga vetja dhe kësisoj do të vuash më pak nga të tjerët, por edhe të tjerët do t’i bësh të vuajnë më pak…
Nëse dëshiron të krijosh një mendim për njerëzit, sill ndërmend gjërat që ata i harrojnë më shpesh e më lehtë. Kjo recetë mbetet e vlefshme edhe ndaj teje.
Qielli është një mundim.
Nëse je në kërkim të një miku, zgjidh Zotin. Është miku më i sigurtë dhe më i afërt për ty. S’ka asnjë të metë. E për më tepër: të njeh më mirë se ç’njeh ti vetveten.
Përgatit nga pak pavdekësi në të gjitha, për të gjitha, përmes të gjithave tek të gjithë, bashkë me gjithë të tjerët.
Filozofia nënkupton Mençuri, kurse Mençuria – Harmoni Hyjnore.
Të mendojmë Zotin – rruga më e mirë për të mos humbur kohë e për të fituar përjetësi.
Po e vendose Zotin në gjithçka bën, do ta gjesh në gjithçka të ndodh.
Lutja jote të qarkullojë në të gjitha, e fshehur, e fuqishme dhe e gjallë si gjaku.
Porositë e Zotit rëndojnë mbi supet tanë, por me peshën e flatrave.
S’ka aq rëndësi çfarë bën, se sa mënyra si e bën, e as ato që të ndodhin, në krahasim me mënyrën si i pret.
Të ledhatosh (shpirtërisht) domethënë të mbjellësh në shpirtin e atij që vuan një realitet më të vërtetë se sa dhembja e tij.
Të ledhatosh ka kuptimin t’i japësh jetë një shprese.
Të ledhatosh do të thotë t’i mundësosh të përvuajturit që të tejshohë mes nesh dashurinë e Zotit ndaj tij.
Zoti është i vetmi që, në mëninë e Tij, nuk harron të dojë.
Të harrosh vetveten nënkupton gjithmonë të zesh vendin që të takon.
Zoti bën që gjërat e kësaj bote të heqin dorë prej nesh atëhere kur ne nuk heqim dorë mjaft shpejt nga gjërat e kësaj bote.
Hiri… një padurim i Zotit. Ai dëshiron t’i ketë të gjithë fëmijët me Vete, sa më shpejt, para gjithçkaje e me çdo çmim.
Është një dhuratë falas, është mrekullia e parakohshme, ushtrimi i së „drejtës së faljes”.
„Patiens quia aeternus” (I duruar, sepse është i përjetshëm).
„Impatiens quia amans” (I paduruar, sepse na do).
Mirësia nuk është në thelb veçse trajta më e përkryer dhe më e thjeshtë e drejtësisë.
Nuk E duam Zotin ashtu siç duhet nëse, duke E dashur, nuk dimë Ta bëjmë të dashur për të tjerët.
Nuk do të gjykohemi e nuk do të ndëshkohemi asnjëherë përveçse nga Dashuria, në emër të Dashurisë dhe në varësi të dashurisë sonë.
Kur s’ke asgjë për të dhënë, mund të japësh më shumë se gjithçka, një lutje, dhe çfarë lutjeje!… lutjen e mrekullueshme të të varfërit.
Nëse nuk ke ç’t’i japësh Zotit, jepja turpin e të mospasurit çfarë.
Përunjja që i vendos gjërat në shkallën e Zotit është edhe shkalla që lejon ngjitjen për tek Zoti.
Sa më tepër të dhurojë dikush nga zemra, aq më pak varfërohet… Sa më tepër të flijohet, aq më tepër shtohet… O Zot, jepmë atë që duhet të dhuroj, që të kem nga ku të jap me të vërtetë dhe në mënyrë të atille, që të ndjehet se Ti je Ai që dhuron përmes meje.
Mund të kesh armiq. Ti mos ji kurrë armiku i ndokujt.
Në shkencë njeriu nuk bën gjë tjetër veçse lyp nga gjërat disa të fshehta të nënshtrimit të tyre ndaj Zotit.
Të trajtohesh vrazhdë: ja një nga mënyrat, e jo më e rëndomta, e ngjashmërisë me Zotin.
Vetë fakti që na kaplon mërzia, është shenja e dhuntisë sonë hyjnore.
Zot, kujtoji ata që po i harroj dhe të cilët duhet t’i kujtoj. Bëj që kjo kujtesë e perëndishme t’u jetë më e vlefshme se sa po t’i kisha kujtuar unë.
Lulja parfumon gjer edhe dorën që e këput[11].
Bukuresht, dimër 2006
[1] Lazaret – spital ku mjekohen, ose ngushëllohen shpirtërisht ata që vuajnë nga sëmundje ngjitëse e jo rrallë të pashërueshme.
[2] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 402.
[3] Procesi mund të zgjatë nga disa vjet deri në disa shekuj.
[4] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 380.
[5] Shih „Ion Ghika, Din vremea lui Caragea, Scrisori către V. Alecsandri / Nga koha e Karaxhës, Letra për V. Alecsandrin, Bukuresht 1960, Biblioteca pentru toţi / Biblioteka për të gjithë, me një parathënie të zgjeruar nga D. Păcurariu.
[6] Në origjinal është „cioclu” – mbartësit e kufomave.
[7] Po aty, f. 29-31
[8] Në latinisht: martyrium, kurse në greqisht: martyrion ka edhe kuptimin ndarje.
[9] Asgjë për t’u vënë në dyshim – lat.
[10] Revista IKON, nr. 1, Bukuresht 1995, f. 51-60.
[11] Zgjodhi e shqipëroi nga rumanishtja A.-Ch. Kyçyku.
[2] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 402.
[3] Procesi mund të zgjatë nga disa vjet deri në disa shekuj.
[4] Dhiata e Re dhe Psalmet, GBV 1991 by permission, f. 380.
[5] Shih „Ion Ghika, Din vremea lui Caragea, Scrisori către V. Alecsandri / Nga koha e Karaxhës, Letra për V. Alecsandrin, Bukuresht 1960, Biblioteca pentru toţi / Biblioteka për të gjithë, me një parathënie të zgjeruar nga D. Păcurariu.
[6] Në origjinal është „cioclu” – mbartësit e kufomave.
[7] Po aty, f. 29-31
[8] Në latinisht: martyrium, kurse në greqisht: martyrion ka edhe kuptimin ndarje.
[9] Asgjë për t’u vënë në dyshim – lat.
[10] Revista IKON, nr. 1, Bukuresht 1995, f. 51-60.
[11] Zgjodhi e shqipëroi nga rumanishtja A.-Ch. Kyçyku.