 |
| Photo: Iulia Enkelana "Something about roots" |
V. 1. Janë plot 19 pakica kombëtare në Rumani dhe
secila ka të paktën një shkrimtar përfaqësues, pa llogaritur autorët që nuk
jetojnë më. Gati të gjitha pakicat e mësipërme janë ngulitur në Rumani prej
shekujsh dhe mund të thuhet se autorët e tyre, shtetas rumunë, linden me nga dy
gjuhë amtare. Në kushte të tilla, shkaqet kryesore që çojnë, - dhe / ose
shpjegojnë, - dyzimin (në fakt: dyfishimin) e unit të shkrimtarit
gati kopjojnë arsyet që ndërtojnë një urë. Kjo urë nuk u përket brigjeve aq sa
brigjet i përkasin asaj. Në urë, kuptimet e fjalëve brenda, jashtë,
kufij, troje, gjuhë etj shpalosin tjetër thelb dhe fitojnë tjetër rol.
Një botë letrare, dyrrënjore, u jep kuptim qënieve dhe ngjarjeve në varësi të
frymëzimit dhe të disa vuajtjeve që janë të pashprehshme dhe të patregtueshme.
Në epopenë „Një fis i lavdshëm e që jep shpirt“ Enkelana e dikurshme,
Po(g)radeci, zgjerohet dhe bëhet botë. Nizamët, Perandoria Osmane, Luftrat
Botërore, Diktatura, Mërgimi dhe Mërgata, bashkë me heronjtë, viktimat dhe të
paemrit e kohërave, përfshihen në një betejë mes lëndës dhe shpirtit dhe herë
shpejtojnë shkretimin, herë ngjalljen së vdekuri[2]. Pyetja
themelore e librit tingëllon: ‚Sa është viti?’ Me mjetet e veta të
kushtëzuara, një pjesë e kritikës letrare e përfshiu këtë epope në vathën e
realizmit magjik, pa sqaruar se ky i fundit rrjedh nga mitologjia pagane dhe
është shprehje ateizmit që zbulon pamundësitë e veta, duke u munduar të zgjidhë
çështje teologjike me mjete kryekëput letrare. Epiteti “Markez i Ballkanit”[3] mbante parasysh vetëm shkarazi pasurinë e folklorit
ballkanas dhe veçmas të atyre shqiptar e rumun, ku mbështeteshin disa nga
pjesët e librit. Njëherazi, pjesa e pavarur e kritikës foli për “një
mitologji të re ballkanike”[4] dhe më pas për “një mitologji të re të
unit”[5]. Në të tre librat e mësipërm, por sidomos tek „Një
fis i lavdishëm e që jep shpirt“, sikurse tek „Sy“, - shkruar pó në
Bukuresht (2003), që është binjaku shqip i tij, - historia shihet me sytë
e shpirtit (si të popullit) dhe të gjithçkaje që mbetet pothuajse e pakapshme
për shkencën, por pa e përbuzur shkencën dhe pa hiperbolizuar rolin e
nënvetëdijes dhe të poetikës së padijes. Një mëhallë e hershme shqiptare dhe
ballkanike bëhet qendra e historisë botërore, shesh lufte, ku të huaj vriten
mesveti dhe torturojnë vendas për troje që nuk u përkasin, dhe në rastin më
fatlum shkatërrojnë trojet për të cilët kanë luftuar. Mëhalla rrënohet, por nuk
zhduket. Ajo mërgon në rrëfenja, në tregime, në legjenda, të cilat, me kohë,
bëhen më reale se çdo truall, por kryesisht në troje të huaja[6]. Vargu i njohur i Kavafis-it me „jetën që, po e
prishe në një cep të botës, e ke prishur në çdo cep të saj”, këtu
rishkruhet sëprapthi: cepin që prishet pa shkak nga historia, e bën botë më
vete Letërsia. Pikërisht në atë mëhallë, gjatë luftës italo-greke,
stërgjyshja ime Eleni Koci, vejushë me një palë fëmijë, pak para se të
braktiste përkohësisht shtëpinë për t’u shpëtuar bombardimeve, shkroi me ngut
njëfarë curriculum vitae, në tri nga gjuhët që dinte. Kur u kthye
sërish në shtëpi, gjeti gjithçka siç e pat lënë, të paprekur. Vetëm fletorja me
jetëshkrimin qe ngritur nga dyshemeja në tryezë. Në faqen e fundit të saj, në
tri gjuhë të huaja, me tre shkrime e bojra të ndryshme, qe shënuar: „Nënë,
sa paske vuajtur!“ Shpirti shqiptar, njëherazi rrënjë e degë e atij
evropian, mund të ngadhnjejë edhe përmes talentit, mençurisë dhe diplomacisë
afatgjatë, që duken dobësi, jo vetëm përmes guximit, therrorive, primitivizmit,
ekzotizmit etj[7].
Njerëzit-personazhe
të „Fisit...“ kanë diçka nga çdo popull i Ballkanit dhe ngjarjet e
tyre janë të njohura, por romani mbetet i papërkthyeshëm dhe unë ende nuk arrij
të bindem se më erdhi në rumanisht e jo në shqip pikërisht për ta ruajtur
lëndën e vet në një gjuhë, ku trualli i “huaj” nuk ka asnjë ndikim.
Një fill i së natyrshmes
kalon nën, përmes e mbi të gjithë trandjet
historike dhe u mbijeton, fillimisht nga jeta në libër, pastaj nga libri në
jetë. Tepria e padrejtësive, e krimeve, e errësirave trunore dhe shpirtërore
mbyllen në vetvete dhe dalin nga kjo botë që mbahet tek Besimi në Zot, si çdo
gjë që është çnjerëzore, dhe kapërcen aftësinë tonë për ta pranuar si të
vërtetë. Çmeritja duket e thjeshtë, ndonëse i var të ardhmen dhe të tashmen në
fije të perit: Sa është e vërtetë kjo histori?! Mbase pikërisht
ngaqë është e tillë, kjo histori që njohim nuk është e vetmja dhe s’ka si të
jetë vendimtarja. Barazimi i historisë me fatin (të ardhmen e mundshme) sjell
humbjen e shpresës dhe dëshpërimin, duke e detyruar njeriun të mbijetojë vetëm
biologjikisht, skllavëruar nga dita e lindjes e deri pas vdekjes, çka e nxjerr
letërsinë nga roli i saj i natyrshëm. Prandaj letërsia, sikurse Besimi i
mirëfilltë, duhet të ngrihet mbi historinë qoftë edhe duke u zbuluar lexuesve
historinë tjetër, atë ku arti e shpirti janë shprehí të së njëjtës
Jetë dhe ku letërsia është më e vërtetë dhe më e rëndësishme se çdo histori.
V. 2. Një përmasë tjetër e Urës është
shtresa prej mosnjohjeje në të cilën qëndron, - herë si peng, herë si oshënar,
herë si i burgosur, herë si i munxosur, herë si i dënuar me vdekje / harrim,
herë si të gjitha bashkë, - shkrimtari dygjuhësh. Shumica e lexuesve, e miqve
dhe e të afërmve në truallin ku jeton nuk ia njohin librat e shkruar në gjuhën
amtare, edhe sikur t’ua ketë treguar hollësisht dhe më bukur nga sa janë shkruar.
E njëjta mjegull mosnjohjeje ndodh me lexuesit e gjuhës amtare ndaj librave në
gjuhën e birësuar. Kjo mjegull mund të jetë fatsjellëse dhe jo vetëm të mbrojë
vetminë e domosdoshme të shkrimit, por edhe të ndihmojë që të dyja gjuhët të
pastrohen e të pasurohen ndërsjelltas. Bindja ime mbetet e
pandryshuar: të shkruash edhe në
një gjuhë tjetër, joamtare, nuk do të thotë se po shformon shpirtin, ose po
prish përbërjen e gjakut. Kemi vetëm një shpirt, i cili është i aftë t’i flasë
e t’i shkruajë të gjitha gjuhët e mundshme[8]. (...) Ngado
që ta marrësh, bëhet fjalë për të njëjtin gjak, por që shkruan me dy bojëra të ndryshme.
Autorët dygjuhësh nderojnë letërsinë e një kombi, ndonëse, ose pikërisht
ngaqë disa prej veprave të tyre ua dhurojnë letërsive të tjera. Si do
të kish qenë historia e letërsisë shqipe, për shembull, po të liheshin jashtë
Naim Frashëri, ose De Rada, meqë kanë shkruar edhe në greqishten e vjetër, në
persisht, italisht etj?! Njohja e përciptë, ose e padrejtë e shkrimtarëve
shqiptarë dygjuhësh e bën të pashmangshëm hartimin e një historie të paanëshme,
ku autorët janë të letërsisë dhe jo e kundërta”.[9]
V. 3. Në këta mbi njëzet vjet, përvoja si autor
dygjuhësh dhe si përkthyes sidomos nga shqipja nuk ishte e
pakët. Një rëndësi të pazakontë pati hartimi i doktoratës në letërsi të
krahasuar e botërore[10]. Titujt e disa prej kapitujve të saj mund
të japin një pamje të qartë të përmbajtjes: Periudha mes dy luftrave e
këqyrur si një luftë e tretë. Struktura e shpirtit shqiptar, Perandoria Osmane,
mbretëria e Zogut I dhe rrënjët e komunizmit. Gjuha shqipe. Një Zot mes ndarjes
së dy botëve. / Zodia e mërgimit të trefishtë. Personalitetet e shquara të
letërsisë shqipe në periudhën mes dy luftrave botërore. Tradita. Gjuha drejt
kristalizimit. Mërgimi si hapësirë e përshtatshme për paranojën dhe gjeninë.
Revolta e shumëfishtë dhe jokonformizmi. / Etapa të rëndësishme në zhivillimin
e romanit shqiptar. / Termi ‚jehonë‘ / Albatrosi, nga kuptimi botës tek mohimi
i brendshëm; pranimi dhe dëbimi i vetmohimit. Nositi. Qesharakja dhe ‚shthurja‘
e shijes së jetës. Mes Zotit, të paudhit dhe hapësirës së zbrazët. Përkryerja e
formës artistike – një vdekje e parandjerë dhe gjithëditëse?! Lasgush Poradeci drejt
një bukurie të llahtarës dhe tmerrit të bukurisë. Kamadeva – përjetësimi i
qënies përmes krijimit. [Baudelaire dhe Poradeci] / Një jetë, por e
shkurtër, në ferr. ‚Pash më pash dua t’i bie ferrit‘. Epshi i të qënit
kryengritës, i pabotuar, i pakuptuar. Rimbaud dhe Migjeni – mistikë
në gjendje embrionale, ose ëngjëj të dërguar për të parë ç’ka ndodhur pas
Kaosit. Dëshirimi i ‚shpirtënve shtegtarë‘. Takimi i Lindjes me Perëndimin, ose
ndarja e kokave. / Një stinë, por e gjatë sa një jetë, disi më buzëqeshëse, e
ferrit. Fantastikja që mund të rrënojë ferrin; me detajet mund të ngjizet një
Parajsë. Fantazmat e shpirtit ballkanik, qiejt dhe humnerat, teprimet, lufta,
hakmarrja dhe besimi – tek Mitrush Kuteli. / Vrasësi i strukur nën lëkurët e
njeriut modern dhe një përpjekje për të qartësuar nënvetëdijen. Njeriu i
krijuar sipas së Padukshmes dhe shtaza e ngjizur sipas modës së të Dukshmes.
Zhgënjimi i madh dhe kuptimi pa kuptim i nocionit ‚progres‘. Shpërbërja e
kulturës moderne, dyndur nga dukjet dhe nga paradoksi i thellësive: mungesa e
mëshirës. Kthimi tek besimi (Koliqi, Andre Gide etj). / Ushqimi i kaosit.
Nevoja për mite. Përditësimi i miteve – sa është ky një çmitizim?! Poetika e
intelektit. Fan S. Noli, nga tradhtia e Shën Pjetrit tek Maratonomaku i
lashtësisë. Moisiu lindet në epokën e Mosiut. / Ndjenja plagosëse e Pafajnisë,
e Fëminisë së përjetshme të Zotit. Harresa e vetvetes: një mision për të
pushtuar të gjitha jetët e mundshme. Ta japësh jetën sikur po lindesh. Fishta.
“Kurva e motit” – Evropa. Përmes krishtërimit, romantizmit, helenizmit – drejt
njësimit me Edenin. Poezia – një mënyrë vetëshprehjeje e Zotit. (...)
Edhe puna disavjeçare
(1993-1996, 2002-2006) në dy revistat e bashkësisë shqiptare të Rumanisë, si
dhe drejtimi i së përvitshmes „Agora“ e pakicave kombëtare të Rumanisë, gjatë
Festivalit Pro-Etnica që zhvillohej në qytezën mesjetare të Sighişoara-s,
më vlejtën mjaft. Ndërkohë, pasi themeluam bashkë me tim atë Revistën
Haemus (Bukuresht, nëntor 1998)[11], përkthimi nga të
dyja gjuhët u shndërrua në një urë të mirëfilltë që i dhuronte secilit breg të
dhëna qytetërimi, kulture e vlera artistike të paanëshme, gati njëlloj sikur të
ishin ngjizur atje ku mbërrinin.
Përkthimi si akt
kulture u veçua edhe më qartë nga e shkruara vetjake. Me përjashtim të dy
dramave, të disa eseve dhe të pak prozave të shkurtra, as nuk synova e as nuk
arrita të përktheja veten.
Dalja në një numur
shumë më të madh lexuesish, por edhe në një tjetër gjeografi letrare
shpirtërore, nuk e cënoi, madje e përforcoi bindjen time ndaj vlerave të
shqipes. Botimi si libër më vete i bisedës së zgjeruar me shkrimtaren Iolanda
Malamen, “Koha e zëvendësve / mëkëmbësve” u bë ura më e gjallë e
dialogut tim me një lexues, të cilin e takoja gjithnjë e më rrallë, sepse koha
që i blatohet shkrimit të zhvendos në hije. Veç paraqitjes së shpirtërimit dhe
qytetërimit shqiptar, pyetjes lidhur me shqipen iu përgjigja siç i përgjigjem
edhe sot: „Gjuha shqipe për mua është një tempull i padukshëm, i
pashkatërrueshëm. Me të mund të njohësh më shumë nga sa mund të thuash. Me të,
ndofta, as që duhet të thuash aq sa mund të njohësh. Dhe jam i bindur, -
hollësitë do të ishin të tepërta, - se, në një botë tjetër, gjuha shqipe nuk
është e qarkullimit të kufizuar”[12]. Me ‘botë tjetër’ gjithkush ftohet të
nënkuptojë edhe letërsinë, ku as rumanishtja nuk është e qarkullimit të
kufizuar.
Mbështetur në lidhjen
e thellë mes dy gjuhëve, në një ese të poetit Ştefan Ioanid thuhet se „Përtej
realizmit magjik që duket sikur karakterizon substancën epike (dhe vizionin
ontologjik) të prozave të tij (një përzjerje e papërsëritshme e realizmit,
ndonjëherë i dhunshëm, pa iluzione, çoranian, me përfytyrimin „përrallëzues”,
folklorik, mitik, onirik të një „kohe të mbetur pezull” eliadeske, që
mbidimensionon dhe forcon realitetin), befason te Kyçyku shprehësia e pazakontë
e rumanishtes që shkruan, njëlloj sikur të kish përcjellë heshtas në gjuhën e
adoptuar gjithë drithmën okulte të shqipes“[13].
Në jetën e
përditshme, mërgimi mbetet i dyfishtë, si edhe vetmia krijuese. Me kalimin e
viteve, duke e folur me time bijë, rumanishtja u bë edhe gjuhë ‚atnore’.
Pó e tillë u bë shqipja, pasi ime bijë mësoi dhe nisi të fliste shqip.
VI. 1. Nga të dhënat e shkruara dhe gojore duket
sikur ndikimi i historisë mbi ne shqiptarët ka qenë vetëm i pabesë, nëpërkëmbës
dhe shterues. Në fakt, edhe falë kësaj historie dhe jo një tjetre, nga
pikëpamja letrare tani ndodhemi në cep (kënd, skaj) të vëmendjes botërore, por
në gjeometrinë e epërme çdo cep është majë dhe ky cep përbën tashmë një qendër
që ngjiz vepra e kryevepra, në disa gjuhë. Historia e dendur dhe plot
kundërthënie, pikërisht ngaqë dëshmon paaftësi mirëkuptimi mes popujsh, qarqesh
e brezash, e ndihmon letërsinë. Kjo mbetet shprehja e një vetmie, të cilën fare
pak e ndan nga kuptimi i epërm dhe mposhtja e lëvizjeve shkatërrimtare të kësaj
jete. Kjo e fundit, për shkrimtarët dygjuhësh, zhvillohet, - jo medoemos edhe
harxhohet, - në dy drejtime njëheresh.
Mërgimi si jetë në
urë, më duket
gjendja më e natyrshme dhe më e ndershmja për një shkrimtar. Huajsia e
vazhdueshme është vendimtare për librat e tij dhe për të jo vetëm në
truall / troje, por edhe në gjuhë. Sa më i afërt me këtë botë (përditshmëri,
e tashme etj) të ketë qënë një autor, - siç ngulmonte ta prangoste
realizmi socialist, - aq më jetëshkurtër kanë qënë librat e tij. Pa përjetimin
e vazhdueshëm të huajsisë, - që ndodh të zgjojë një shqisë më vete, -
shkrimtari nuk mund t’i sjellë letërsisë e as jetës së një vendi diçka më tepër
se një orëndreqës, të themi.
Shkrimtari dygjuhësh
duket sikur ka një liri të dyfishtë, por më së shumti, për shkak të
paragjykimeve, ka gjysmën e një lirie të vetme. Ai mbetet i huaj jashtë –
i huaj brenda, sepse jeton në kapërcyell. Adhurimi i pafuqishëm dhe
smira e orkestruar ndaj tij nuk ndryshojnë as sikur ai, me vepra e me jetë, ta
ketë dëshmuar se është
çiltërsisht i përkushtuar edhe
ndaj truallit-lindës, edhe ndaj truallit-pritës, pa kurrfarë interesi
jashtëletrar dhe më thellë se shumica dërrmuese e vendasve. Ajo që anashkalohet
në kësi rastesh është fuqia e asaj gjysme lirie që përmenda. Në letërsi ky lloj
gjysmë-lirie mund të bëjë pakrahasimisht më tepër se çdo liri që pandehet e
plotë, ose në zgjerim e sipër. Fjala e pandrydhur dhe qëllimisht e keqkuptuar
nuk ka vlagë në letërsi, sepse nuk ndeshet me asgjë. Ajo është si guri pa
strall dhe si stralli pa gur.
Tanimë shkrimtarët
shqiptarë dygjuhësh, me arritjet shpesh të pakuptuara dhe me mangësitë përherë
të kuptueshme të secilit, ia kanë dalë mbanë t’i japin trajtën ‚vendi i
rëndë në gur të vet‘ fjalës së njohur, edhe duke iu përmbajtur
urdhëresës së kanunit (Mos i luaj sinorët që kanë vënë të parët), edhe
duke pasuruar një traditë mjaft të pasur në dygjuhësi.
VI. 2. Në rrafshin e së tashmes, ndonëse ende
rrethohen me heshtje zyrtare dhe me gjithfarë keqkuptimesh, - herë nga padija,
herë nga zilia, - shkrimtarët dygjuhësh u bëjnë ballë si mundin kthimeve në
trojet amtare (si libra, si praní e përkohëshme, si edhe-edhe). Në trojet nga
janë shpërngulur, gjërat rrjedhin si në çdo jetë tjetër letrare evropiane e më
tej. Klane të caktuar autorësh, kritikësh dhe përkthyesish, - të tejkaluar, ose
thjesht në sevrage mediatik, - veprojnë me të gjitha mënyrat
që t’i groposin për së gjalli në harresë, sepse njëheresh me shfaqjen e kësaj
letërsie të re, përgjithësisht deiste, rrezikojnë të shndërrohen në askushë.
Për të tillët, mungesa, ose pavëmendja e shtetit përbëjnë një ngadhnjim që
duhet të zgjasë mundësisht derisa të vdesin autorët e rinj, qofshin një-, apo
dygjuhësh, qofshin jashtë, apo brenda trojeve. Por jo gjithmonë është vetëm
çështje smire. Për fat të keq, shpesh bëhet fjalë për botëkuptim të cënuar, të
shformuar, pra, për paaftësi kuptimi e zbërthimi të letërsisë.
Me gjithë
vështirësitë dhe hidhërimet që duken të pafundme, vlen të theksohet se trojet e
shqipes kanë tashmë disa gjuhë (si kasaforta të gjalla Kujtese), tjetërkund e
tjetërkur, dhe se kjo Kujtesë (që bart si, në e me gjuhë
Shqipërinë e përhershme) ka tashmë troje të pangatërrueshme në letërsinë
botërore.
VI. 3. Nuk mund ta kaloj në heshtje, - ndonëse kjo
lloj heshtjeje krijon libra, - faktin se vjen një çast kur e shkruara dhe jeta
në të përhershmen e një kombi të ndajnë nga e tashmja e tij. Është një sprovë e
cila, për periudha që duken të pafundme dhe marrin trajtat e një ferri me të
cilin nuk mësohesh dot, me ndihmën e heshtjes së dyanshme, nga bashkatdhetarët
dhe nga bashkëkohësit, mund të të huajsojë krejt nga vetja, dhe jo vetëm nga
vetja me dy kohë (atdhe-tokë e premtuar, Kujtesë-kujtime), por nga vetja
në vetvete. Nuk është as ndarje, as ngujim, as klasicizim i parakohshëm, por
bindja se zgjerimi i së tashmes historike të zhvendos në Kujtesë – dhe aty
gjenden në trajtë simbolesh të gjitha ngjarjet që mund të sjellë çdo e
tashme. Gjithsesi, qoftë edhe vetëm librat e shkruar në gjuhë të huaj
dëshmojnë më parë forcën e gjuhë-letërsisë nga vjen autori[14] dhe
pastaj fuqinë thithëse të gjuhë-letërsisë ku shpërngulet pjesërisht, ose
plotësisht. Ndërsa jeta vetjake e autorit, prania, mungesa, e përditshmja, janë
bërë pjesë e një flijimi.
Në mbyllje do të
shtoja se atij që i është dhënë Gjuha, i është dhënë medoemos edhe
letërsia, dhe kush ka Letërsinë, s’ka si të mos ketë edhe gjuhët.
Në një çast të caktuar, ngrehinat e librave nisin të krisen dhe atëhere secili
autor provon diçka njëherazi të stërnjohur, të pashmangshme dhe të
papranueshme: kalimin e kohës. Ky mund të jetë fatal për shkrimtarë
të të njëjtit brez dhe fatlum për autorë që, përmes stilit dhe kumtit të tyre,
bëjnë pjesë në brezninë e përhershme, ku sundojnë emrat dhe jo numurat dhe ku
çdo kohë u nënshtrohet librave, jo anasjelltas. Veçmas në epokën e tanishme,
kur gati gjithkush ngutet të shkruajë të paktën një libër, kur konkurrenca në
media është kaq e pafré, (sa çdo autor i përkushtuar, përmes së shkruarës,
duhet së pari të shpëtojë shpirtin, që të mund të bëjë art – dhe pastaj të bëjë
art, që të shpëtojë shpirtin), dhe kur kriteret e vlerësimit të letërsisë dhe
të përhapjes së saj mbahen peng jashtë artit, kalimi i kohës shndërron pjesën
më të madhe të koncepteve, njëlloj sikur të jetë vetë vdekja, ose
harrimi.
Po t’u besojmë të
dhënave që sjell historia e letërsisë, jo pak autorë hidhërohen, disa për
vdekje, dhe sulen t‘i mbajnë librat gjallë (në formë, sipas
terminologjisë sunduese) përmes bëmash jetësore, pra, duke zhvendosur
pandershmërisht vëmendjen e lexuesit. Vetëm pak autorë e pranojnë se u duhet
lënë vend edhe pasardhësve, - ndonjëherë madje edhe paraardhësve në kohë, jo në
thelb, - dhe tërhiqen duke ua lënë librat lexuesve, fantazisë së tyre,
botëkuptimeve që mund t’i zbresin mes dështimeve, ose t’i ngrenë mes
kryeveprave.
Për t’ua zgjatur
jetën librave, më duket vendimtare një sprovë që krijon përshtypjen se rrjedh
nga lakmia apo nga etja për pavdekësi, por që, në fakt, është skaj dhe fill i
pó asaj dashurie ndaj Letërsisë. Shpesh kjo dyndet si një pyetje plot vrull e
hije morti dhe vetmohimi: Çfarë nis atje ku unë si autor dhe libri që e
shkrova sikur të ishte i fundit mbarojmë? E qartë është se vetëm mënyrat si
i përballon me letërsi të ndershme vuajtjet dhe çnjerëzoren mund t’i japin
secilit autor vendin si emër, kurse trojeve nga vjen dhe gjuhës së brendshme –
çmimin e saktë shpirtëror në ardhmëri.
Meqë mërgimi ka diçka
jo vetëm në rimë nga burgimi dhe murgimi, vazhdimisht më vjen ndërmend një
parabolë. Kur duhej t’u paqtonin shpirtrat murgjve të rinj, - të cilët i
drobiste dhe ua rrëmbente mendjen malli për vendlindjen dhe të afërmit, -
pleqtë e Malit të Shenjtë Atos u përcillnin vegimin e një pararendësi: “Kur
të mora ty, tha Zoti, në vendin tënd vura një ëngjëll”. Dëshmitë ishin të
shumta dhe të pakundërshtueshme as nga shkencëtarët[15]. Nuk mund të thuhet se ikja e shkrimtarëve dygjuhësh
e mbush vendlindjen e tyre dhe letërsinë me ëngjëj, por padyshim duhet pranuar
se, pavarësisht trojeve ku jetojnë, mungesa e tyre sjell libra të paktën në një
gjuhë.
[1] Term që përdora së pari në kumtesën për Takimin
e Shkrimtarëve dygjuhësh, organizuar nga Këshilli Britanik i Rumanisë /
British Council në Băile Felix, Rumani, maj 2000.
[2] „.. shkrimtari
duket se konfirmon që vendet e vogla dhe gjuhët e tyre me qarkullim të kufizuar
mund të nxjerrin autorë të rëndësishëm dhe libra të jashtëzakonshëm si i vetmi
shans për të hyrë në cirkuitin evropian, duke iu imponuar vetëdijes
evropiane... "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt..." është një vepër
fondamentale e Shqipërisë, e shkruar në gjuhën rumune sikur rumanishtja të
qenkej shndërruar brenda natës në një nga gjuhët zyrtare të OKB-së. Zgjedhja e
autorit është një bast i fituar me gjuhën rumune, aq sa rumanishtfolësve që
janë të interesuar për të mësuar gjithçka rreth Shqipërisë dhe sidomos për
historinë e shpirtit shqiptar përmes mishërimeve të tij mitopoetikë, nuk u
mbetet veçse të lexojnë "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt".
Geo Vasile, Revista Luceafărul / Ylli i Mëngjesit / Dritës, organ i Bashkimit
të Shkrimtarëve të Rumanisë, Bukuresht, dhjetor 1999.
[3] Në esetë
/ studimet e Titus Vâjeu-t, Vasile Andru-t, Mircea Martin-it, Ioan Adam-it,
Kutszegi Czaba-s etj.
[4] Në disa ese të Dan-Silviu Boerescu-t (1997,
1998, 1999).
[5] Në studimin e posaçëm me titull ”Burgje”,
të Bogdan-Alexandru Stănescu-t (Luceafărul, Ziarul de Duminică (Gazeta e së
Dielës) , 2003, 2004)
[6] Një anë e panjohur e mëhallës ballkanike
paraqitet në Ish – roman me dashuri & konspiracion / Ex
– roman de dragoste & conspirație, Editura Adam, Bukuresht 2004,
dhe Editura Contemporanul, Bukuresht 2010.
[7] „Një
fis i lavdishëm E që jep shpirt është një libër i madh, me frymëmarrje të
gjerë, shkruar në tonalitet epopeik. Duke harmonizuar të kundërta, tipare
pozitive dhe negative të shpirtit ballkanik, libri rikrijon, - në çelës
parabolik, - historinë identitare të kësaj hapësire, përtej çdo patetizmi dhe
mistifikimi. Metaforë vigane e luftës së dukshme dhe të padukshme mes qënieve
të ndjeshme, që nuk duan të heqin dorë nga Zoti (sepse Ai nuk heq dorë prej
tyre) dhe profanëve”. Katalogu dhe site-i
zyrtar i Shtëpisë Botuese Paralela 45, botimi i tretë, Bukuresht, 2005.
[8] 1. - “Ika
si të isha anonim, pra s’mund të ndihem i dëbuar, dhe nuk i mungoj Shqipërisë
falë pjesës sime të dukshme, librave”, intervistë dhënë shkrimtarit Adnan Mehmeti, Revista Perspektiva, Bujanoc, mars 2007.
2. - „Jo vetëm që vlera nuk pret numurin e viteve, siç thotë klasiku, por
disa autorë në Rumani kanë një numur befasues titujsh të botuar në rini,
numur që nuk ua zbeh cilësinë e veprës. Është rasti i Ardian-Christian Kyçykut,
një rast i veçantë në letërsinë tonë... Kyçyku është një njeri dhe një autor me
dy atdhe, të cilët duket se i do njëlloj. Lindur e rritur në Shqipëri, ai
debutoi atje dhe bëri karrierë letrare dhe universitare në Rumani. Pa harruar
prejardhjen, madje duke e përdorur që të fuqizojë veprën, - e cila është e
fuqishme qysh në fillesa, - Ardian Kyçyku është një autor përsosmërisht
dygjuhësh, që iu dëshmon rumunëve se si mund të jetë dikush shqiptar. Dhe
anasjelltas”. Horia Gârbea, Bukuresht, “Portet i artistit në rini”,
shtojca kulturore e Gazetës Financiare, Bukuresht, 2005.
[9] Intervistë dhënë gazetares Aida Tuci, Gazeta
Mapo, Tiranë, 2013.
[10] „Drejtime në
modernizmin evropian dhe jehona e tyre në letërsinë shqiptare mes dy luftrave
botërore, ose Shqisa e përgjakshme e rigjetjes” (Direcţii
în modernismul european şi ecoul lor în perioada interbelică a literaturii
albaneze sau Simţul sângeros al regăsirii, mbrojtur në
prill 1998 (Diploma Seria P Nr. 0002011 / Nr.333 / 20.VII.1998) Drejtues
shkencor: Akad. Dan Grigorescu.
Lëndë-kyçe: Letërsi, imagologji, semiotikë, letërsi të qarkullimit të
ngushtë, komunikimi kulturor Lindje-Perëndim. Punimi përfaqëson dhe
zbërthen në frymë ndërdisiplinore metaforën e lindjes së një letërsie moderne
në Lindje të Evropës, ose aktin e shndërrimit të një letërsie arkaike gojore në
një letërsi evropiane. Kjo nënkupton një lëvizje të dyfishtë
joshje-kundërshtim: një epje e shpirtit lindor drejt Evropës (që pat
kristalizuar tashmë një traditë) dhe një epje – me nuhatje dhe e etur për
ekzotizëm, - të Evropës drejt Lindjes. Përtej dallimeve dhe mospërputhjeve
kohore, marrëdhënia Lindje-Perëndim na zbulon përbashkësi të padiskutueshme dhe
orvatje të ndërsjella afrimi dhe rigjetjeje. Mbështetur në këtë doktoratë janë
botuar librat Zeul Epigon dhe Ligjërimi i një
pagjumësie (Brevetarea unei insomnii) (pasthënie e gjerë e
antologjisë Bukuria që vret / Frumuseţea care ucide,
prozë shqipe moderne, rumanisht, zgjedhur e përkthyer nga Kopi Kyçyku,
Librarium Haemus, Bucureşti, 2006, ISBN: (10) 973-87952-3-0, (13)
978-973-87952-3-5). Pas disa vitesh me hulumtime e meditime, në kuadrin e
nismës vetjake Semioticon Balcanic,
duke rimarrë ide dhe copëza nga vëllimet e mësipërm, duke pasuruar lëndën,
përgatita librat Outizëm dhe pagjumësi / Outism şi insomnie dhe Rara
avis – studim letrar, imagologjik e
semiotik mbi jetën dhe veprën e poetit evropian të gjuhës shqipe Lasgush
Poradeci, Editura Librarium Haemus, në botim e sipër.
[11] Revista
Haemus (www.revistahaemus.blogspot.ro) ka tashmë një arkiv me mbi shtatë
mijë faqe. Në të janë botuar në shqip, rumanisht e gjuhë të tjera pjesë dhe
vepra të plota në poezi, prozë, ese, kujtime, dramaturgji nga krijimtaria e mbi
300 autorëve evropianë e më gjerë. Deri tani Haemus-i u ka kushtuar numura të posaçëm kulturave dhe qytetërimeve shqiptar,
rumun, grek, italian, turk, hebraik, kinez, zviceran etj, si dhe mërgatave
shqiptare e rumune, në radhë të parë letërsive të tyre.
[12] Koha e zëvendësve / mëkëmbësve, vep.cit.
[13] Revista Curierul Românesc / Korrieri
Rumun, rubrika Destine (Fate), Bukuresht, shkurt 2004. Nota
bene: Për shkak të të dhënave të sakta ndaj librave që kam shkruar e botuar
në rumanisht, - dhe vetëm për hir të temës që trajtohet në këtë punim, - jam detyruar të citoj
edhe shkrime kushtuar librave përkatës nga kritika rumune dhe e huaj.
[14] ”Kyçyku nuk është një shqiptar që shkruan në
rumanisht… por një shkrimtar shqiptar në gjithë kuptimin e fjalës, që
shkruan edhe në rumanisht,
duke njohur, në njëfarë mënyre, përvojën e Panait Istratit. Kyçyku është një
Panait Istrati i letërsisë shqipe, që ka zgjedhur rumanishten në vend të
frëngjishtes”. Mircea Martin, Revista Ziua Literară (Dita
Letrare), Bukuresht 2004.
[15] Shih Stareţul
Efrem Katunakiotul / Kryemurgu Efrem Katunaioti, Editura Evanghelismos,
Bukuresht 2004.
* Fragment nga Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku: Trialog [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedhpër të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën] Librarium Haemus Editions, ISBN: 978-606-8093-97-0, Bukuresht, 2016