Pa mbërritur ende tek gushkuqi[1] - zogu, apo shpirti që më ndihmon më tepër se çdo libër të udhëtoj në kohë, - e rraha çështjen me shokët dhe ndërmorëm një veprimtari që ishte vendimtare sa ç’ishte edhe e fshehtë. Ai që tradhëtonte, gjer edhe pa dashje, bënte hak jo vetëm t’i hahej koka (si ndëshkim, jo si shprehje adhurimi), por edhe t’i pritej gjuha. Se ç’ma doje jetën me kokë e pa gjuhë, pa kokë e me gjuhë, me kokë e gjuhë, por pa nder e rrjedhimisht jetë?! Për ne jeta ishte nder dhe nderi – jetë. Jetonim në një truall me bukuri të lartme, por ku, siç thoshte im gjysh: „Po të kishe bisht, ta prisnin; po mos kishe, ta ngjitnin”. Tërthorazi i binte që, po të kishe kokë, ta prisnin; po të mos kishe, s’të ngisnin. Rrëfenjat dhe sajesat e Poradecit (qytetit, jo poetit) kishin nganjëherë aq nektar ose aq helm, me përqindje që mund të të bënin shurdhmemec, sa nuk të mbetej veçse të ndiheshe askush, t’i fshiheshe gjer edhe ndërgjegjes, që Bukuria, si Vdekja, ose të dyja bashkë, të mos shihnin sa i pafuqishëm e pafajnisht i mangët je.
Në behar, veç çifteve që vinin për muaj mjalti (si armatosje kundër helmit jetëgjatë që thuhej se u kanosej martesave) rrugët e klubet ishin plot me shkrimtarë, shumica të realizmit socialist. Vite më vonë, pasi kuptova se në fillim kish qenë Krijimi, pastaj krimi dhe i treti (i vërteti) shkrimi, do të mendoja se aq bukuri i detyronte (a i ndëshkonte) të mblidheshin si autorët në vendin e shkrimit. Bujtnin të vetmuar, por më shpesh në tufë, mbase me shpresën se gjenía dhe pushteti janë ngjitëse. Mes Udhëheqësit tashmë Legjendar, - që trashte vëllimet me kujtime, - dhe Poradecit (poetit, jo qytetit), - që endej si mes dy botësh, i vrarë për së gjalli në njërën dhe i pavdekur në tjetrën, - shkrimtarët e kohës, bij të kohës së tyre, stërviteshin fshehtas, apo pa e kuptuar, të merrnin pushtetin si etër të kohërave që mund të vinin, por pa i ndalur botimet, për të cilët më vonë u stërbetuan se i bënin nga zori.
Trupa e Fshehtë e Rojeve, siç u pagëzuam, hartoi një listë me shkrimtarë, por jo fort të saktë, sepse, e para: nuk ua dinim emrat, madje, në shumicën e rasteve, emrat disave prej tyre nga fytyrat e të tjerëve i ndante një rrjetë merimange, dhe e dyta: nuk dinim se cilët bënin letërsi dhe cilët vetëm bënin sikur shkruanin. Disave u vumë nofka, ose pseudonime, bazuar në zanate, sende, kafshë, shpendë e gjallesa me të cilat ngjanin, pa ligësi, thjesht ngaqë nuk ua mësonim dot emrat (për shembull: Llogaritari, Lapsi, Thinjoshi, Bualli, Syzja, Çiftja, Rakiu, Skifteri, Urithi, Borizani, Koburja, Llulla, Qebapi etj). E qartë ishte që të gjithë duheshin ruajtur, se nuk i dihej çfarë kryevepra do t’u zbuloheshin pas qindra vjetësh.
Për habinë dhe zhgënjimin tonë, fare pak prej tyre ishin qerosë. Disa i kishin flokët si flamuj të qullur gjatë parakalimeve, disa të tjerë si kurora festash, si zjarre bubulakë, si shtëllunga tymrash lufte, si flatra shqiponjash, si vezme kthetrash e sqepash, si thikëza iriqësh, si tufa gërshërësh apo pincash, si gërsheta të prera me sëpatë, si maja penash. Mezi gjeje njërin që ta kishte kokën si fortesë (bunker). Secili ishte „kokë”, ose „kokë më vete”, por asnjëri nuk ishte mjaftueshëm tullac, as nuk vinte i qethur si ushtarët, - ndonëse e thoshin hapur, me gojë e me shkrim, se janë Ushtarë të Partisë, - apo kokërruar. Gati na vinte ta qethnim zero, ose t’ia rruanim kokën ndonjërit në gjumë, apo kur qe i pirë dru, vetëm që të mund ta ruanim nga breshka dhe shqiponja. Po të mos gjenim rrugëdalje në kohën e duhur, do të mund të përdornim një bar që u rritkej diku afër Linit dhe me të cilin ca çuna të mëhallës betoheshin se trullosnin peshqit aq sa të mund t’i kapnin me duar. Apo të gjenim ndonjë mundësi për t’u ngjitur morrat e t’i detyronim të qetheshin zero. Po ku të gjeje morra për aq koka?!
Aty nga fillimi i gushtit na u hapën sytë. Poradeci (qyteti, jo Lasgushi) na kishte vetëm një shqiponjë, përveç Udhëheqësit dhe ato të flamujve kombëtarë. Shqiponja jetokej (mbase në pritë për të vrarë shkrimtarë) në një guvë shkëmbi, në njërin nga shpatet e Kalasë[2], përbri Klubit të Gjuetarëve. Ishim ngjitur një herë atje dhe qemë shtangur, jo aq nga eshtrat që s’merrej vesh ç’trupa patën bartur, se sa nga një hi zjarresh që arrinte gjer në gju. Në skaj të guvës, disa qindra metra në vijë të drejtë, ndodheshin Varret që patën qenë Të Sllavit, Të Turkut, Të Austriakut, Të Italianit, Të Gjermanit. Kisha lexuar tashmë „Parëverë në Transilvani” të Kutelit dhe isha ngjethur net me radhë nga pjesëza: „Të shumta patën qenë varret e tyre, aty në një pllajë gështenjash. Vdisnin nga plagët, nga sëmundje, nga urija. Pastaj vëndi u sheshua e u bë vreshtë. Disa nga eshtrat e mëdhaja që nuk i kish tretur dheri, u patnë hedhur në një gropë të përbashkët, në çip të vreshtës, pranë ferrave. (…) Njeriu që pat punuar për qilizmën e tokës, një farë Gjokë-Gjokë, më pat treguar, dikur, një grusht dhëmbësh të florinjtë, me copa eshtra përbrenda. – I kam nxjerrë me zor, tha, me çekan në dorë, se ishin të fortë”[3]. Ndaj dyshuam se stafetën e Gjokës, - që si zor të kish arritur ta mblidhte tërë floririn e gojëve, - mund ta kish marrë shqiponja. Po ç’bënte shqiponja me floririn?!
Në anën tjetër të Kalasë, aty ku ze fill Lumi i Trahanit, dija se stërgjyshi im Leon Kristo Ilo, kujdesej fshehtas për varrin e një ushtari italian. I vrari pat zgjedhur ta jepte frymën e fundit në arën e stërgjyshit dhe fare pak vetë dinin për të, që pllaja të mund të quhej Varri i Italianit. Varri ishte i vogël, si për ndonjë moshatar tonin, por gurin e tij kryesor s’kish shqiponjë ta lëvizte. E shumta mund të shkurtonte sqepin pas tij. Im stërgjysh pat ngrënë (ose mbajtur) plot 26 vjet kurbet në Stamboll, qysh kërthi, dhe kish përjetuar në lëkurë e në palcë aq trajtat që merr Vdekja ende e pakryer për të huajin. Besoj e përfytyronte qartë se ç’domethënë të ishe i mërguar edhe pas vdekjes, e kur jo fati apo burokracirat, por më fort Vdekja të mban peng në(n) dhé të huaj. Dhe Vdekja nuk mban askënd kot. Ushtari italian qëndroi nën tokën tonë më gjatë se shumë nga tanët mbi tokë, dhe vërtet s’mund të llogaritej vendas, por as armik, sepse nuk u dëshmua gjëkundi që kish dashur të prishte themelet e „jetës sonë”. E kujtonim me dhimbsuri, sikur të ishte djalë i farefisit. Ende dyshoj se ishte nga Gela e Siçilisë[4].
______________________
1. Në latinisht: Erithacus rubecula.
2. Kështu quhet mali që ngrihet në perëndim të Poradecit.
3. Mitrush Kuteli, Ago Jakupi e të tjera rrëfime, Tiranë 1943.4. Gjatë një përshpirtjeje, njëri prej tanëve tha se italianët, „Po të
kishin qenë vërtet breshkaxhinj, siç i damkoste dynjaja, do ta kishin ngrënë
breshkën e Eskilit para se ta kapte shqiponja”.