Presspektiva*

(Disa mendime shkruar me bojë nga i njëjti det)

A.-Ch. Kyçyku: Space for books and viceversa
Të paktë janë evropianët „vendas”, – në qindvjetshin e fundit, – që kanë ndërtuar në ëndërr një Evropë më të përkryer se sa ajo e ballkanasve, sidomos gjatë periudhës më të freskët, por edhe më gjakësore të (vetë)ngujimit totalitarist. E mbrujtur me lëndë legjende, sajim i paraletërsisë dhe i dëshpërimit, si në vend të një lutjeje të gjatë, por edhe një përgjigje me këste ndaj asaj lutjeje, ajo Evropë mblidhte e mishëronte në vetvete pothuajse gjithçka që mungonte në Lindje. Ajo përkryhej dhe gati merrte trajtë të prekshme sa më egër përbaltej apo mallkohej nga shtypi dhe letërsia e soc-realizmit. Evropa e ëndërrimtarëve, gjysma-arrati e gjysma-mërgim brenda vetes, nisi të shembet e të davaritet fill pasi ra de jure Perdja e Hekurt. Ndonjëherë zgjerimi i lirisë vret ëndrra; dhembja e tyre është e shumëfishtë sidomos kur ëndrrat i ka krijuar etja për pó atë liri. E meqë Perdja për disa ishte vërtet e hekurt dhe për disa të tjerë – e mëndafshtë, pesha e rrënojave që pasuan, si dhe tymrat e tyre, nuk e qartësuan atë që rëndom e quajmë të ardhme (qoftë e afërt, e mesme, apo e largët). Tek binim nga totalitarizmi në eufemizëm, shumë prej nesh kuptuan, por pak pranuan se Evropa ëndërrore (lexo edhe: shpëtimtare) pat qënë pjesë e letërsisë mendore, shpesh të pashkruar, ndërsa tani është kthyer në një nga ata vetëmashtrime, me të cilët i jepnim zemër vetes kur gjithçka punonte kundër ëndrrave tona. Tani rrezikon të shpërbëhet edhe Evropa Tjetër, ajo që, me sadopak shenja e mjete, na pat joshur ta ëndërronim ndryshe. 
Një realitet i vetëm, i mbështjellë me dy shtresa ëndrrash, sunduar nga shtypi, - që synon ta rrënjosë ëndrrën e tretë sikur të jetë realiteti i vetëm, - duhet ta kalojë tani çdo ditë sprovën e qëndresës, në mos po të mbijetesësËndrra e dikurshme ballkanase u zhvendos në letërsinë e shkruar dhe në kujtimet e atyre që patën vuajtur, si një truall ku ke qënë, por që të ka dëbuar dhe shpronësuar, duke të lënë si ushqim të vetëm Metaforën. Dhe ky nuk është ai mërgimi, përmes të cilit largohesh nga një moshë dhe nga një vend i bukur, i dhimbsur, drejt një vendi të mbarë dhe një moshe të pashmangshme, por të durueshme. Ky është një mërgim i dyfishtë: nga një ëndërr e shfarosur drejt një ëndrre që s’lindet, sepse ëndrrat nuk mund të ngrihen veçse përkohësisht mbi utopi dhe s’mbahen gjallë vetëm me metafora. Është e tepërt të matësh tani se ç’peshë, ndikim e jetëgjatësi mund të kenë fjalimet, tubimet, shkrimet, filmat dhe gazetat e të gjitha palëve, - euroskeptikë, euroeuforikë, eurofanatikë, eurovirtualë etj - që gjykojnë e fajësojnë njëri-tjetrin dhe ndeshen për diçka të cilën s’po e ndërtojnë dot më, përveçse si një perde shumëngjyrëshe që mbështjell dhe tapos vrimat e një shkatërrimi bardhezi. Ky shkatërrim ua pakëson lirinë, por nuk i varfëron, ose i varfëron aq sa liria e përfytyruar të mund të përdoret në vend të lirisë së vërtetë.

Trompetat e shtypit nuk pushojnë së kënduari, ndonëse këngët shpesh kanë një rimë të vetme, atë të ka-ka-ritjeve, dhe janë të huajtura, parapaguar me këste, ose marrë me qira, sa për të shtyrë tragjedinë, të cilën e paraqitin vetëm si ndonjë psikozë kalimtare, e shumta traumë pas ndonjë divorci. Këngë të tilla kanë shoqëruar e paraprirë gjithmonë katastrofat e zonës sonë – dhe ndoshta nuk është krejt fatmirësi që jemi mësuar (jo të gjithë) me to. Se ndodh të jetë avitur rrezikshëm një ndarje (divorc) nga Shpirti, nga fryma e të shkruarit, pas së cilës më kot ke bojë, letër, gjak në vena, liri shprehjeje, shtyp të përkushtuar, rrymë elektrike, çmime, dekorata etj.
Megjithë trandjet dhe vegimet që vijnë heraherës  dhe nga rrënjët e Letërsisë, ruajtja sa më e plotë, e qartë dhe frymëzuese, e Kujtesës (përfshi atë të ëndrrave) mbetet një pikësynim thelbësor. Sidomos kur artistët dhe intelektualët e mirëfilltë e dinë se gjendja e librit, vendi i tij në jetën e bashkësisë dhe qëndrimi i shoqërisë ndaj tij zbulojnë, - më qartë se sa niveli i rrogave, i të ushqyerit, i të drejtave, i dhunës, i kursit të këmbimit valutor etj, - gjendjen e vërtetë të shoqërisë përkatëse.
Temat e mëdha letrare të së shkuarës jo të largët, - siç do të ishin vetmohimi i vetëdijshëm dhe lartues i artistit apo intelektualitterrori i historisë, i utopive dhe i ideologjive; çmimi i vërtetë i luftës dhe i paqes; dashuria dhe Dashuria; pragmatizmi kundër idealizmit; pazaret me kufij tokësorë, trunorë, gjuhësorë, shpirtërorë etj, brenda e jashtë kufijve; dyndja e sendeve për t’u vënë emra qënieve dhe jo anasjelltas; beteja e çartur dhe e neveritshme e ateizmit kundër Shpirtitpor edhe ndëshkimet që gjithmonë duken të pamerituar, - trajtuar në nivel të epërm nga disa autorë ballkanas, pavarësisht prejardhjes së tyre kulturore e gjuhësore, - sot duken të kapërcyera, ose të paktën të pafuqishme. Është e qartë se hallet e multikulturalizmit nuk mund të zgjidhen përmes zgjerimit të burokracisë dhe përmes një mediatizimi të tipit literally correct, i anshëm, pa të ardhme, tani-për-tanikëtu-dhe-tani, me shpresën se ‚gjer të dalin vlerat e vërteta, kujtesa e shoqërisë ka marrë trajtën e së tashmes sonë’. Qoftë edhe përpjekja për ta rimbushur me jetë Perëndimin, dhe me ‚qytetërim’ Ballkanin, përmes tërheqjes së trurit dhe të shpirtrave nga hapësira ballkanike, si dhe përmes vendosjes së modelit pragmatik mbi atë shpirtëror në Ballkan, del se është e gatuar të dështojë.

Në vetëm dy dhjetëvjetsha, beteja përherë e më e fshehur e vitaliteteve të ndryshme (ai perëndimor – i mbingopur nga mirëqënia, nga rregullat, nga hedonizmi dhe mamonizmi, kundrejt atij ballkanas – shpërthyes, nganjëherë i humnershëm, poetik e patetik, që ende pret rivendosjen dhe shtrirjen e Perëndimit qoftë edhe në stilin, apo me çmimin me të cilët u rrënjos komunizmi), erdhi duke u thelluar. Ndërsa Evropa zyrtare, në vend që të zgjedhë një rrugëdalje të natyrshme, ende këmbëngul dhe punon për ta fashitur thelbësoren me ca si jorganë shkëlqimtarë sheqernash e pambuku të së sipërfaqshmes, në frymën e një uniteti në diversitet të kontrolluar. Ndoshta jo rastësisht, vite më parë, gjatë një takimi letrar ndërkombëtar në Neptun të Rumanisë, - ku flitej gjer në mpirje truri për këto çështje, - nuk munda të mos shprehem se tani nevojitet më tepër Unitet në imunitet (kulturor, jo parlamentar).

Ndër të tjera, është gati e pamundur të bësh sot dallimin midis një panairi libri dhe një tregu ushqimesh, veshjesh, makinash, fustanesh nusërie, ofertash turistike, ëmbëlsirash, pijesh, barnash. Libraritë e dikurshme, klasiket, kanë rrëshqitur drejt një përzjerjeje të çuditshme, ku gjen llojlloj libërthash, revistash, çajrash, kafesh dhe çikërrimash, me çmime të paktën fyes. Po nuk ishe snob, në hapësira të tilla e ndjen më qartë se kudo atë që mund të quhet racizëm financiar. Është një botë e tërë sendesh e hedhurinash që hëpërhë vezullojnë e mbajnë erë të mirë, mes një kitsch-i që ble lirë e shet shtrenjtë dhe një kitsch-i që shitet lirë e ble shtrenjtë – njëfarë kontinenti mbi të cilin kjo gjoja-botë mbështetet dhe i cili është mburoja e rehatit / rehatísë (confort – frëngjisht; comfort – anglisht; solatium – latinisht). Është e pamundur të mos kujtoj se, në rumanisht, me një befasi e humor të rrallë gjuhësor, raháti (nga turqishtja) ka disa kuptime: llokum, gjë pa pikë vlere e sidomos jashtëqitje. Ky rahat tashmë është dyndur rretheqark dhe përdor të gjitha mjetet nga ku del fjala me synimin të të bindë se, pa të, je i mbaruar, se jeta ka kuptim dhe vlagë vetëm po u mor me copë, kundrejt çmimesh të leverdisshëm, e jo në plotni, mes vuajtjesh që forcojnë e mençurojnë shpirtin. Veçanërisht orteku i qetësuesve krijon një kapitje dhe një bezdi që mund të jenë shenjat e një sëmundjeje të re (për të cilën, edhe po të mos jetë zbuluar, ka tashmë ilaçe, ose të paktën qetësues). Për çdo dhembje, sado të vogël, për çdo mpirje, për çdo ndrydhje, kllapitje, sëmbim, drithmë, kruajtje, ethe, kollë etj, rahati ka gati, vetëm për ty’ një ilaç, një krem, një libër magjik, një revistë, një tubim shpirtëror, një formulë, një kafshë shtëpiake, një pije, një lëng me veti shëruese... Nuk ka dot njeriu i sotëm aq dhembje e halle, sa qetësues e melheme mund të prodhojë rahati. Më fort se kurrë emërtimet e ilaçeve u ngjajnë sot sëmundjeve, dhe duket se numuri i ilaçeve shtohet njëheresh me pakësimin e fuqisë së tyre. Ngaqë sëmundja kryesore mbetet pó ajo, pra: largimi ynë nga Shpirti dhe fundosja në trup, ilaçet kanë gjithnjë e më pak forcë. Kur një murg i shquar thoshte dikur se ‚më parë, për çdo sëmundje, duhet t’I drejtohemi Zotit, pastaj doktorëve’, pakkush pandehte se një ditë të gjithë doktorët e dikujt vdesin.

Pavarësisht nga vlera dhe ndikimi që ka në jetën e dukshme dhe në atë të padukshme, libri trajtohet sot si çdo mall tjetër, si një ushqim (ilaç) që ka për detyrë të qetësojë, të pudrosë, të gudulisë, të fërkojë, të kremosë ndërgjegjen, dhe jo të shkundullojë e të ringjizë mendësi. Kjo është arsyeja që një arsenal shtangës marketingu lëviz vetëm e vetëm për ta shitur. Libri është si çdo mall, sepse në shumicën e rasteve qarkullohet dhe ngrihet në qiell ai libër që është si libër, jo Libri. Më ka ndodhur të shoh salla të pafundme, ku, përballë librave e albumeve të artit, shpesh edhe rrethuar prej tyre, shërbeheshin sallamra e djathra nga ata që finsikërohen për muaj e vite në tokë. Në atë mjedis, meqënëse shumica e librave Të Mëdhenj janë shkruar me barkun bosh, dhe shumica e librave të vegjël – me barkun plot, uria e beftë mund të ishte një këshilltar i përsosur për zgjedhjen e librave. Vetëm se të pranishmit, pa u ngutur të zgjidhnin Libra, hanin e shfletonin, hanin e s’lexonin, hanin e qeshnin, hanin e shtrëngonin duar, - me atë gjestin që s’lidhet fare me kuptimin e tjetrit, por vetëm me ujdinë, - hanin e këmbenin kartëvizita, feta sallami, copëra djathi, ngulur në ca spica majuce druri që të sillnin ndërmend stiletin e lashtë, duke e zbutur tretjen me nga pak shampanjë. Fetat ishin të prera mjeshtërisht, edhe për kursim, edhe për të ledhatuar sedrën prej aristokratësh të pashpallur të grykësve. Shpesh ato ishin më të holla e të tejpashme edhe se fletët e shtypura, ose të vizatuara. Përtej tyre mund të lexoje. Mirpo mua s’më hiqej nga mendja ajo poemë dashurie (e vërtetë, ose legjendë qytetare), që ishte përkthyer e ripërkthyer aq herë nga disa gjuhë në gjuhë të tjera, saqë, në një çast vegimtar, qe kthyer nga ‚mërgimi’ në trajtën e një reklame sallami.

Shtypi i ashtuquajtur, - dhe jo rrallë i vetëquajtur, - kulturor, njëlloj sikur po cfilitet të shërojë një plagë, duke përdorur, në vend të rahatit, ose të dhjetra melhemeve, llafazanërinë shterpë dhe tërkuzat teorike, bën çmos t’i shndërrojë ngjarjet e rëndomta letrare në ngjarje të rralla dhe të papërsëritshme. Nga ana tjetër, ai përdor gjithçka, madje, kur mundet, gjithkënd, vetëm që ta bindë lexuesin e mesëm, por që ble dhe ka pretendime elitare, - ose aq snobizëm sa nevojitet në këtë lloj pazari, - se një zhvillim kulturor dhe shpirtëror i paparë është dyndur mbi shoqërinë njerëzore në këtë epokë, në fillimin e këtij mijëvjeçari, për të cilin e vetmja gjë që mund të pohohet pa ngurrim është se ende nuk ka dalë nga shekulli XX. Sa i përket si-librit, me plot gojën, gurra popullore do të mund të këndonte ca vargje të llojit:

Dridhet pylli, këndon ylli
Se u bënë detrat bojë...

- duke pasur para sysh letrën që ende fle nën lëkurët e drurëve, yllin gjithnjë e më zemërgjerë të lavdisë dhe sasinë e bojës që përdoret për libra. Një sasi lënde që nuk matet më si dikur dhe nuk duhet shndërruar në pluhur plumbi, por në bojë shtypshkronjash dhe në ajër vezullues nga ai i botimeve online. Biblioteka të mrekullueshme, mbledhur e ruajtur për vite me radhë nga lexues të përkushtuar, - për të cilët leximi ishte edhe rrëfim, edhe lutje, edhe pendesë, edhe falje, edhe shpëtim, - trashëgohen tani nga fëmijë, nipër, mbesa e kushërinj që janë të etur për hapësirë (ata e quajnë jetike) dhe që, në vend të leximit, kanë peshimin dhe vëllimin. Mbi trotuare e cepa tregjesh, nën diell përvëlues, apo shira e acar dimri, kryeveprat e padiskutueshme letrare kanë të njëjtin çmim me libra gatimi, përralla spiunësh, qitapë me ushtrime matematike e kimie, përbri çikërrimash që dikur ishin luksi i këtyre trevave: telefona me rrotka e numura, pasqyra, kuti duhani, llulla, unaza, brisqe etj. Duket sheshit se këto të fundit i kanë përpirë tashmë librat, sepse brenda librave ndodhen prej kohësh, dhe në libra ato kanë vlerë letrare, kurse librat, për to, s’kanë asnjë vlerë. Ngjarja mund të këqyret edhe si një tragjedi ku, përtej vëmendjes së shumicës, sendet hanë qënie të gjalla (libra) vetëm sepse këto duken si sende. Sipas tyre, jo rrallë, vlera e një libri është më e ulët se sa vlera e letrës në të cilën është shtypur. Se nuk hamë që të lexojmë e as po lexuam nuk hamë më mirë. Tani hamë që të jetojmë – dhe mund të jetojmë edhe pa lexuarNuk dihet ende nëse mund të vdesim si duhet pas një jete pa lexim, po hëpërhë vdekja u ndodh vetëm të tjerëve, zakonisht atyre që s’i durojmë dot...

Homeri, Sofokliu, Eskili, Shekspiri, Ibseni, Tolstoi, Dostojevski e shumë të tjerë lëngojnë tani të rrethuar nga librat e ‚të shumtëve’ që s’kanë emër, por që ende kanë vëllim, peshë e çmim të pranueshëm. Librat si libra meritojnë çdo lëvdatë, sepse, me zhvendosjen e tyre, kanë çliruar hapësira jetike. Ndonjëherë, rrëzë kazanëve me plehra, ose në bahçet rreth pallateve shumëkatësh, lëpirë e pëgërur nga qen rrugësh e mace, ose shënjuar me glasa fati nga zogjtë, gjen falas kryevepra, të cilat ish-pronari, për t’i hapur vend ndonjë dollapi, ndonjë divani, ose, më shpesh, ndonjë qeni që zbut me angullima e lojna lehjet e ndërgjegjes, i ka hedhur natën, në fshehtësi (që të mos merret vesh cili ishte i prapambeturi që mbante aq libra në shtëpi). Në anë të tjera të metropolit, kryeveprat i gjen edhe në botime që të marrin sytë, por të cilat mund të ta marrin edhe erzin për nga çmimi që kanë. Mes kutive si libra të çajrave, kafeve, bomboneve dhe çinglaminglave të tjera, kryeveprat që kushtojnë secila sa një kile me kryevepra tregu, mund të shfletohen, të adhurohen dhe të vendosen sërish mes kutive krejt si libra të vogëlimave, ëmbëlsirave, kafeve, çajrave. Mes tyre, mbi e nën to, gjen edhe blloqe e fletore të reja fringo, lidhur me fjongo, siguruar me dryna e çelësa si ata që hapin, ose mbajnë mbyllur zemërza, me faqe të pashkruara. Sikur të jenë përnjimend në pritje të kryeveprave, blloqet dhe fletoret kushtojnë shpesh dy herë më shtrenjtë se kryeveprat, a thua se janë bërë me lëkurë shkrimtarësh.

Flatrimet ëndërrore s’para kanë vend në hapësira kaq të ndriçuara, plot kundërmime bimësh rehatuese dhe të ujdisura si në photoshop. Mes kaq sendesh e kupton se pse të moçmit luteshin „... dhe na ndihmo që në pastërti të jetojmë me gjërat dhe me fjalët”. Njeriu këtu mungon, por sidomos, - dhe kjo është më tragjikja, - nuk të josh me asgjë që ta kërkosh.
Fletoret e pashkruara nuk kanë kurrfarë pritjeje, nuk luten që frymëzimi t’u japë jetë, por thjesht pasqyrojnë qëniet e kurreshtarëve. Këta mbeten të tillë gjer edhe kur dynden ekraneve, gazetave e promovimeve, citojnë vetëm sivëllezërit e bajrakut dhe ballajdisin tiradat me togfjalësha të tipit „arti im”, „vepra ime”, „bindja ime”, „vizioni im”, „siç e thashë edhe më parë...”, „siç e kam thënë gjatë...”. Këta janë, në fakt, të pastrehët e vërtetë të Evropës së sotme kulturore, edhe kur janë vendas brez pas brezi, edhe kur barten nga hapësira të tjera. Sepse ata gjenden gati gjithmonë në vend të të tjerëve. Nga lavdet dhe kundërthëniet që sundojnë shtypin, shkrimtarët e mirëfilltë duken si pjesëmarrës të rëndomtë në Letërsi, kurse pjesëmarrësit e rëndomtë, shpesh rastësorë e pa pikë vlere, besojnë se vërtet po marrin pjesë, madje janë të denjë për majat... S’ka si të mos kujtosh vargjet e Nolit: „Ç’deshe ti, o Kirenar / që u fute në altar?” Dhe s’ka si të mos shtoj këtu bisedën që prifti rumun M. H. pati me një kurreshtar. Uratë, i tha ky; a mund të hyj edhe unë pak në altar?
- Hyrë, i tha urata. Se as altari s’ndyhet, as ti s’shenjtërohesh.

Dy ngjarje njëlloj të pashëndetshme nuk i shqiten prej të paktën një shekulli jetës së sotme kulturore, në të dyja hapësirat e kontinentit: ngritja në qiell, me shprehje e tinguj trallisës, e autorëve që kanë bërë emër dikur, por që, herë me emra më të bujshëm se librat e herë me libra si libra, de facto kanë dalë nga Kujtesa e letërsisë dhe rrezikojnë të dalin edhe nga ajo e historisë së saj; dhe: ngritja në qiell e të ashtuquajturve ‚zbulime’, ‚vegime’, ‚befasira’, ‚tërmete’ në moshë të re, apo të njomë, që ose çojnë më tej veprat e nisura nga korifejtë, ose hapin shtigje, rrugë etj në letërsi. Të dyja palët ngjajnë në thelb, sepse, duke banuar vazhdimisht në ‚qiejt’ e lëvdatave, nuk janë të pranishme në ‚tokën’ ku Vepra s’ka nevojë për vlerësime jashtë vetvetes dhe ku i mjafton lidhja e drejtpërdrejtë me Lexuesin. Të dyja palët bëjnë pjesë në familjen e madhe të atyre shkrimtarëve për të cilët mund të flitet shumë më tepër para se t’i lexosh, se sa pas.
Një nga mrekullitë që zgjon mjerimi i mësipërm është strukja brenda syve të fëminisë. Që aty kuptohet më mirë pse etërit shpirtërorë të Ballkanit, shekuj më parë, ngulmonin: „Mjerë ata që, me shembullin e tyre të mbrapshtë magjepsin pasardhësit dhe u krijojnë bindjen se duhet të ndjekin pó atë udhë, të përdorin pó ato mënyra veprimi, pó ato lloj mbështetjesh...”.

Mund të tingëllojë hidhur, por Letërsia, si puna e disa ilaçeve, apo edhe e disa sëmundjeve, nuk është për të gjithë. As kur shkruhet, as kur lexohet. E pikërisht se nuk është për të gjithë, s’ka si të jetë e të gjithëve, dhe aq më pak mund të blihet nga ata që i kanë mundësitë financiare. Ajo mbërrin tek lexuesi i zgjedhur përmes rrugësh e mënyrash që nuk i sundon dot as marketingu, as rahati, as shitblerja në përgjithësi. Për këtë arsye, kur fama e disa autorëve dhe / ose librave ka pushtuar hapësira të pamata, përkundër shkulturimit dhe analfabetizimit të shumëfishtë të bashkëkohësve, duket sheshit se gjërat kanë dalë jashtë letërsisë dhe janë përfshirë në zonën ku çdo gjë ka, në radhë të parë, vlerë bankare.

Mund të shkruhen me mijëra faqe për të zezat që solli shitja e shpirtrave në Ballkan e më gjerë. Por asnjë shitje shpirti, - e kjo jo ngaqë në politikë e diplomaci shitja ende nënkupton një veprim të pashmangshëm e vendimtar, - nuk bëri dëmet e shitjes së shkrimtarëve. Ata që do të kenë fatin të hapin „Historinë e letërsisë rumune nga sot për nesër” të Marian Popës[2], shpesh nuk do të mund të tresin më shumë se gjysëm faqeje në ditë. Çuditë dhe llahtarat që përshkruhen e dëshmohen me dokumenta në këtë vepër madhore s’kanë anë e fund: ngadhnjime jo rrallë shumëvjeçare dështakësh, të ‚paftuarish’, autorësh të rëndomtë mbështetur nga forca të caktuara zyrtare; talentesh që fundosin në skëterrë sivëllezër më të vegjël, ose më të mëdhenj, vetëm për ta shndërruar përmasën e tyre si një të vetme dhe të papërsëritshme; gjení të ndëshkuar me heshtje (por gjenitë kanë kohë pa fund dhe heshtja është atdheu i tyre i parë dhe i mbramë); shfrytëzim i pushtetit politik për të vendosur e mbajtur gjer në vdekje e pas saj pushtetin letrar; përdorim i pushtetit letrar për të zgjeruar politika shkatërrimtare etj. Asgjë s’është e re, asgjë s’është e panjohur; ende shitja e shpirtit s’ka as moshë, as kombësi. Por është e qartë se librin dhe marrëdhënien me të e sollën në këtë farë feje (kjo ka vërtet shprehitë e një lëvizjeje që synon të bëhet fé më vete) ‚të pavdekshmit’ e djeshëm, dhe e mbështesin me çdo çmim ‚të pavdekshmit’ e sotëm. Këta autorë të rinj, zyrtarë, - që do t’i quaj Eutorë[3] – bëjnë libra në vend që të bëjnë dashuri, ose gjimnastikë. Ecuria e jetës së tyre ka diçka thelbësore nga liria e gurëve të shahut. Një libër, dhjetë përkthime e ca në gjuhë të mëdha, të mesme, ose të vogla; njëzet promovime e ca, disa çmime e diploma, pastaj dalje nga skena(t). Ata më fatlumët, me pak vuajtje, edhe mund të mbërrijnë në vetminë nga ku duhej të kishin dalë dhe të mos trashin vëllimet me kujtime e të mos themelojnë shoqata joqeveritare (të gjitha pa përjashtim jofitimprurëse). Por në parim, kudondodhja dhe vlera e tyre në tërësi, nga njëra anë shformojnë imazhin e evropianëve ndaj vetvetes dhe imazhin e të tjerëve ndaj evropianëve, por nga ana tjetër ndihmojnë që Letërsia e Vërtetë dhe e pashitshme të mund të shkruhet në Hije.

Evropa zyrtare, ajo që prore ngulmon të njësohet me Evropën e Përhershme dhe përmendet si kërthiza qytetëruese e krejt planetit, e ndjek, e njeh dhe nuk e pranon, - ca nga pafuqia, ca nga krenaria e sëmurë, ca nga fikja e idealizmit, - Letërsinë e Vërtetë. Shumica e qarqeve mediatike perëndimore botojnë, vlerësojnë, përkthejnë, shpërblejnë dhe qarkullojnë kryesisht autorë e rryma letrare që mund ta kenë zanafillën në Ballkan, por që duhet të ngjasojnë sa më shumë me autorë dhe rryma perëndimore, ose të zhvillohen vetëm në Perëndim. Në të kundërt: heshtja dhe mënjanimi, derisa autorët të ulin çmimin e lëkurës dhe të librave, ose thjesht të binden se janë të tepërt. Do të mjaftonin edhe pak të dhëna: kush e di sot, për shembull, se Teatri i Absurdit, para se të bënte bujë në Perëndim, në gjuhë ‚të mëdha’, qe krijuar në Rumani, në rumanisht, nga i mistershmi aktor-dramaturg George Ciprian (1883-1968), me pjesët e tij shkundulluese „Njeriu me gërdallë” dhe „Koka e rosakut”) dhe nga shoku i tij i gjimnazit Urmuz (pseudonim i Demetru Demetrescu-Buzău-t, 1883-1923), me ”antiprozat” e tij dhe me shkrime të tjera? Kush e di sot se strukturën e romanit që ngrihet mbi paralelizmin historik e solli së pari rumuni Vintilă Horia, duke kulmuar me marramendësin ”Zoti është lindur në mërgim[4], shkruar së pari në frëngjisht (Çmimi Goncourt, 1960)? Pse qarqet e zgjedhura akademike, përkundër gumëzhimave të shtypit, shprehen dhe dëshmojnë se Lufta e Parë Botërore nxori disa qindra romane, kurse Lufta e Dytë, ndonëse qe shumë më ‚e pasur’ në tmerre – vetëm ”Ora 25” të Constantin Virgil Gheorghiu-t[5]? Kush merr guximin të thotë se i ashtuquajturi ‚realizëm magjik’, para se të mahniste planetin, është shfaqur dhe këndohet me lahutë, mes Bjeshkëve të Namuna (me aq nëma e pak nam), në shqip e gjuhë të tjera ballkanike, prej qindra vjetësh, i pashkruar, por vetëm i përkryer brez pas brezi në kujtesë? Hartimi i një liste me padrejtësi të kësaj natyre, shumë vite pas ngjarjeve që Evropa zyrtare i ka cilësuar si kyçe, nuk është ndonjë orvatje e vonuar për të rimarrë ca prona, sepse Letërsia e mirëfilltë nuk kanë pse kërkon atë që ka. Lista mund të shërbejë thjesht si një rikujtim ndaj ballkanasve të cekët dhe perëndimorëve të thellë, ujdia e kahershme mes të cilëve ngulmon të shohë në çdo vepër të papërsëritshme ballkanase kopjen e vonuar të një kryevepre perëndimore, edhe kur kjo nuk është shkruar ndonjëherë.

Në dy kohë që e përjashtojnë njëra-tjetrën, ende në Hijen që ngjiz Drita krijohet letërsi e madhe, kurse në ndriçimin që sajon hija prodhohet letërsi e vogël. Nga këndvështrimi mediatik ende ka kultura (apo gjuhë) ‚të mëdha’ e ‚të vogla’, ‚të fuqishme e të ‚dobëta’, ‚pjellore’ dhe ‚shterpa’, por nga këndvështrimi i prirjeve, i talentit, - sado e ashpër të duket, - nuk ka përveçse Artistë me dhunti (të zgjedhur) dhe përpilues, shkrues, papagaj, riciklues, qatipë, grafomanë etj.
Njëri nga etërit e mëdhenj të Kishës Lindore, Shën Maksim Dëshmuesi, - të cilit, për shkak të besimit dhe gjenisë, ia prenë gjuhën dhe dorën me të cilën shkruante, përsiati vite me radhë mbi çështjet e shkrimit. Një i ri tjetër, - shënon ai në „Filokalí”, - i dyti[6], tha: ‚Më i madhi nga të gjithë është ‚perandori!’ (III Ezdra 3, 11). Ai quan ‚perandor’ tërë lavdinë e rreme, të kamjes, të pushtetit dhe të shkëlqimeve të tjera të jashtme. Është lavdia që lind padijën dhe përmes së cilës shqyhet qënia, sepse secili përçmon gjithë të tjerët dhe të gjithë shqyhen me shoshoqin vetëm për një shkak: secili dëshiron të jetë më i lavduar se tjetri, ose për hir të pushtetit, ose për hir të pasurisë, të kënaqësisë, apo shkaqesh të tjerë, për të cilët duan lavdi ata që nuk e njohin lavdinë e perëndishme, që qëndron (mbetet), dhe e përçmojnë pushtetin e saj.

Gjendja e mësipërme ka detyruar mjaft shkrimtarë që të rendin pas librave të tyre si gjahtari pas langonjve, për të mos thënë skllavi pas zinxhirëve, drejt një hapësire të paqartë, ose dëshpëruese, por të rehatshme. Apo paqartësinë e shohin si më të durueshmin e shkatërrimeve?! Kam parë autorë të shtyrë në moshë, që, për një shumë prekëse të hollash dhe vetëm që t’u përmendet emri sa më shpesh (Po kush ka vdekur, që emri t’i përmendet për t’ia zgjatur jetën në Kujtesë?!), bëheshin lolo në skena teatrosh e kinemash, duke nxjerrë goje xhevahirë e shakara të çkripura me shpresën se po zgjojnë vëmendjen, ose buzëqeshjet e ca të pranishmëve që zakonisht shkojnë diku vetëm që të kenë nga ku të kthehen në shtëpi, ose që duan të mësojnë nga leximi i librave ato që nuk gjenden në atlasët gjeo-historikë dhe në ditaret e udhëtimit. Por kam parë edhe salla vigane, mbushur me rioshë të brezit Nickname & Like, të magjepsur pas ca dijetarëve që, në të vërtetë, janë analfabetët e maskuar të këtyre kohërave, dhe që recitonin me një jerm të mësuar mjeshtërisht në shtëpi të vërteta të stërthëna, njëlloj sikur po i shpiknin aty, në çast, në një bashkëpunim dybotësh me vetë Zotin. Të gjithë silleshin e flisnin sikur dikush i ka në qëndër të jetës dhe po i filmon. Ndërkohë këmbenin bërsitë e mendimit me bërsitë e gjuhës së internetit, që është njëra nga hijet e gjuhës së drunjtë, dhe ishin të ngjethur nga ëndja. Vallë prandaj të ketë rënë kaq poshtë joshja e sotme ndaj Teatrit?! Ju lumshin gjuhët dhe trutë, o bashkëkohës të dashur, - do të qe shprehur ndonjë shkrimtar që ende s’e ka humbur shijen e groteskut, - për bëmat e kota me të cilat zbrazni jetët dhe mbushni letrat tona. Pa ju, lënda letrare do të kishte qënë tejet e varfër. Por mos ndoshta, tek shkruajmë për ju dhe për bëmat tuaja, jua zgjasim jetët në Kujtesë, duke ua shkurtuar librave tanë?!
Pëgjigja dihet: Le të marrë dhe të mbajë secili përgjegjësinë dhe llojin e harrimit, të cilit i përkushtohet gjatë orëve të shkrimit, kur është më i gjallë se çdo i vdekur dhe më i vdekur se çdo i gjallë – por edhe anasjelltas.

Ëndrra për shembjen e kufijve nuk është më ëndërr, por jo pak lexues e shkrimtarë kanë gjithnjë e më shpesh mall për ndonjë kufi, qoftë ai edhe mes stinëve. Fama e panatyrshme e një numuri të pandryshueshëm autorësh, me shkuesinë e shtypit, po e bën mjedisin mendor e artistik gati të pabanueshëm. Evropa e tani-së, mbushur me evropianë që përgjithësisht jetojnë rehat dhe plaken duke lindur gjithnjë më pak fëmijë, dhe me afropianë[7] që përgjithësisht robtohen në punë dhe shtohen si për të populluar edhe vendet nga kanë ikur, vazhdon të sillet ndaj letërsive ballkanike (të cilat sot janë më evropianet – në kuptimin zanafillor) njëlloj siç u soll për mbi gjysëm shekulli ndaj krejt hapësirës përkatëse: pra, sikur kjo të mos jetë shfaqur ende matanë Perdeve, ose sikur të ishte një sëmundje pa shërim. Doktorët kanë vdekur me kohë, por ata që i luten Zotit trajtohen si viktima të po asaj sëmundjeje të pashërueshme. As të parët, as të dytët nuk e dinë nëse fundi është larg, apo afër. E qartë është vetëm se fundi nuk do të ndodhë në ndonjë libër e as në ëndërr. Por ndërkohë, si gjithmonë, mjafton një shëtitje e paqëllimtë, për ajrosje, nëpër rrugicat dhe sheshet e kësaj hapësire ballkanase, që mund të shihet edhe si kërthizë e Bukurisë, - ku numuri i shkrimtarëve (ose kirenarëve) gati tremb numurin e të vrarëve, - dhe mendimi se ‚paskam qënë i zgjedhur t’i përjetoja edhe këto...’ u ve përpara qënieve, sendeve dhe ngjarjeve nga një ‚si’ të patundshme letërsie[8], sepse ndodhin kaq shumë gjëra të pakëndshme për shpirtin në këtë botë, sa rrezik as vetë shpirti nuk i tret dot pa i krahasuar me diçka tjetër.

Bukuresht, 2015

Botuar në Revistën Poeteka Nr. 33 / 2015




*Fjalë e autorit.
[2] Kritik, mendimtar e prozator rumun lindur në Bukuresht në vitin 1938, autor i librave “Komikologji”, “Fjalori i shkrimtarëve rumune”, “Avokati i të paudhit”, “Historia e letërsisë rumune me sot me nesër” (mbi dhjetë mijë faqe), etj.
[3] Eutor - Fjalë e autorit, ngjizur në rumanisht; ka njëherazi kuptimin autor nga Evropa dhe Unë-tor, njeri që punon vetëm për vete. 
[4] I vlerësuar me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani “Zoti është lindur në mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vintilă Horia / Vintilë Horia (1915-1993), hap serinë e veprave përmes të cilave autori ringjiz epoka krize nga historia e Evropës, “mbyllje ciklesh”, ku zbulon tipare të ngjashme që thelbësojnë epokën e tanishme. I joshur njëherazi nga historia dhe çështjet madhore të fatit dhe të jetës, prozatori thyen murin e kohës dhe njësohet me personazhe që kanë njohur thellësitë e mërgimit. Bëhet fjalë për romane simboliko-kulturorë (polihistorikë, i cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh ndërvendosja dhe gërshetimi i pyetjeve historike me ato jetike, në një përpjekje për të zbardhur të fshehta përjetësisht aktuale të qënies njerëzore, për të tejshkuar atë që është tipike, deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e verbër i mësoi një frëngjishte të pazakontë qysh në fëmini. Smira dhe mendjengushtësia e disa prej bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit policor, e detyruan të mos e pranonte as Çmimin Goncourt. Vendi i tij në letrat rumune është ende i paqartë nga ana zyrtare, ndonëse ai mbetet njëri nga prozatorët më të shquar të frëngjishtes, spanjishtes dhe rumanishtes. “Zoti është lindur në mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius shtatë vitet e mbramë të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e lashtë të dakëve. [Revista Haemus Nr. 45-50, Bukuresht, 2014]
[5] Romancier, gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në Razbojeni, rrethi Neamc i Rumanisë. Kryen Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë të Bukureshtit dhe më pas Fakultetin e Teologjisë në Hajdelberg (Gjermani). Ndërmjet viteve 1942-1943 është sekretar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Rumanisë. Bëhet i njohur si gazetar në të përjavshmen „Timpul” (Koha), ku pat punuar edhe Eminesku. Për shkak të dashurisë me Zambakun e Zi (alias Ecaterina Burbea, vajzë me prejardhje hebraike) detyrohet të heqë dorë nga gazetaria. Drama e dashurisë së tij do të përshfaqet në romanin e famshëm „Ora 25” (çifti Trajan Koruga – Eleonora West). Constantin Virgil Gheorghiu / Konstantin Virxhil Gjorgjiu punësohet si diplomat në ish-Jugosllavi nga ku largohet për t’u vendosur përfundimisht në Francë në vitin 1948. Duke ndjekur traditën familjare, priftërohet në vitin 1963 dhe zgjidhet Prift i Madh i Patrikanës Ekumenike të Kostandinopojës, si dhe Ekonom Stavrofor i Kishës Ortodokse Rumune të Parisit. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese, kujtime. Romani „Ora 25” u ekranizua nga Hollivudi dhe në rolet kryesore interpretuan Anthony Queen dhe Julie Cristie. Përkthyer në frëngjisht nga Monique Saint-Come, doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një sukses të rrallë. Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha e natyrshme, shënjuar nga njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora apokaliptike, barbare, e „qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një sendi të thjeshtë. Mendimtari dhe shkrimtari rumun me famë botërore Mircea Eliade është shprehur se „Romani ‚Ora 25’ është vepra e parë letrare ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila për shumicën dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose shndërrimin e njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e tij”. [Revista Haemus Nr. 36-40, Bukuresht, 2009]
[6] Nota bene: jo i pari!
[7] Fjalë e autorit.
[8] Letër-si / Si-letër?!