.JPG)
(Bisedë me poetin dhe studiuesin Anton Çefa, New York - Bukuresht, shkurt 2014)
Anton Çefa: Z.
Ardian kam kënaqësinë të bëj një bisedë me ju si shkrimtar i niveleve më të
larta të letërsisë sonë, si estet, si teoricien i letërsisë, eseist, teolog,
pedagog, duke u përqëndruar kryesisht në mjeshtërinë tuaj letrare, sidomos në
fushën e narrativës, në risitë që i ka sjellë ajo letërsisë sonë, në pikëpamjet
tuaja teorike në lëmijet estetike e artistike, pa lënë mangut probleme të
metafizikës që lidhen me letërsinë dhe që janë aq të afërta për përgatitjen
tuaj.
- Tri aspiratat e shpirtit të njeriut, shprehur në
triadën e njohur të Platonit: e vërteta, e moralshmja dhe e bukura, janë tri
imperativa në të cilat shpirti merr dhe jep jetë. Njeriu gjakon pas së
vërtetës; synon të jetësojë të mirën; ndjen e vlerëson shijen e jetës përmes së
bukurës dhe e krijon atë në jetën e përditshme, në natyrë dhe në art. Historia
e filozofisë dhe e estetikës ka dhënë gjykime e vlerësime të ndryshme për këtë
çështje. Njihet sentenca kategorike e Niçes: “Vetëm si dukuri estetike
ekzistenca dhe bota janë përjetësisht të përligjura”, çka i jep përparësinë të
bukurës. Të tjerë kanë vënë në vendin e parë moralin. Më vjen mbarë të përmend
letrarin, kritikun dhe estetin tonë, Arshi Pipën, i cili ka shkruar: “E bukura
dhe e ndershmja janë të ndame mes tyne. Pra, një vepër morale ose jo asht në
dorë të artistit. Kështu, një libër skandaloz estetikisht mund të shkojë, por
autori nuk duhet ta shkruajë kurrë”, çka i jep përparësinë moralit. Si e
gjykoni dhe e argumentoni një çështje të tillë?
Ardian-Christian Kyçyku: I nderuar zoti Anton, përfitoj nga rasti
t’ju falenderoj përzemërsisht dhe të theksoj se biseda jonë ka nisur shumë vite
më parë, por vetëm tani po shndërrohet nga dialog në trialog, me pjesëmarrjen e padukshme të lexuesit. Shpresoj të mos
tingëllojë si përmbysje kupe nëse them se letërsia duhet të punojë më pak për
të vërtetën, të moralshmen dhe të bukurën, në krahasim me sa duhet të punojnë
këto të trija për letërsinë. Sepse kjo e fundit depërton ndryshe tek lexuesi,
herë si dashuria me shikim të parë, herë si „tirania” e mençur e martesës, herë
si një trandje lartuese, herë si vegim... Jetojmë në ca kohëra kur shumë
mendimtarë e shkrimtarë, gjer edhe pas vdekjes, ngulmojnë që sëmundjet e tyre
ne t’i bëjmë mënyrë jetese. Për fat të keq, shpesh ia dalin mbanë dhe kjo, në
më të mbarin rast, vetmon shkrimtarët dhe mendimtarët e mirëfilltë. Ështe një
lojë e vjetër me zbrazëtinë që njeriu mbart brenda vetes, kryesisht në zemër
dhe në tru. Metaforikisht, zbrazëtia ka një rol baraspeshimi. Ajo ndihmon
frymëmarrjen, si të thuash, ashtu siç zanoret ndihmojnë bashkëtingëlloret.
Gjykimet kategorike i japin tjetër kah zbrazëtisë së lexuesit, duke e bindur se
ka gjetur vetveten, dhe kjo kthehet në shpëlarje truri. Me të drejtë thuhet se
rënia shpirtërore dhe morale nxjerrin në plan të parë intelektualë që shpallen
si prijësa të estetikës dhe të përsosmërisë kulturore, por këto jo gjithmonë
kanë jetë të mirëfilltë, jo gjithmonë përcjellin të vërteta, por më fort ca
copëza të vërtetash mbështjellë me shtresa të tejdukshme mashtrimesh. Megjithë
shkëlqimin dhe famën e tyre, ata mbeten të papjekur dhe nuk e pranojnë Besimin.
I tremb Drita (e sprovës), sepse kanë frikë edhe nga hija e tyre. Prandaj nuk u
kushtoj asnjë grimë besimi. Një personazh mendjekthjellët i imi shpreh atë që
më duket sarkazma si një lloj verbimi, ose si i vetmi shikim i pavarur. Më është bërë truri pis, - thotë; - kam ardhur të ma shpëlani. Kjo dëshmon
edhe një besim të epërm tek Zoti dhe tek e Vërteta, e cila i zgjedh vetë fjalët
që i nevojiten, mënyrat dhe mjetet si do të ngjizen në vepër, dhe mbërrin vetë
në kulmet ku arti është gjithçka
njëheresh dhe nuk ka nevojë për plane e direktiva.
- Janë botuar dhe botohen pothuajse
përditë tek ne romane nga më të ndryshmit, e edhe modernë; por më duket që ju e
keni servirur këtë të fundit në sofrën e letërsisë shqipe, në të gjithë
elementet e tij në një mënyrë të përsosur, duke njëmendësuar risi estetike nga
më të ndryshmet. Keni ndërruar raportin mes veprës dhe realitetit, e keni
përmbysur atë, ose edhe e keni mohuar; i keni ndryshuar fytyrën historisë dhe realitetit
të ditës; keni sjellë syrin nga gojëdhëna, përralla, miti, duke e shfrytëzuar
simbolikën e tyre për synime estetike dhe letrare, pa iu shmangur ngjarjeve aktuale;
keni folur për të tashmen, të shkuarën dhe të ardhmen, duke i ngatërruar rendin
ose duke i shfytyruar; i keni dhënë romanit një larmi strukturash të
mëvetësishme, krejt të ndryshme nga tradicionalet; keni përdorur stilin tuaj të
veçantë që ju karakterizon si narrator. Kështu, të gjithë përbërësit e romanit
të dikurshëm realist janë përmbysur,
duke i lëshuar vendin romanit modern. A mund të na thoni diçka më hollësisht
për mjeshtërinë tuaj në realizimin e këtij zhanri letrar më të preferuar prej
jush dhe një nga më të rëndësishmit në letërsinë artistike?
Ardian-Christian Kyçyku: Një pyetje e rëndësishme dhe ende e
pavjetëruar mbetet: ç’është realizmi?! Se ka një realizëm të Shpirtit dhe një
realizëm kalimtar, të rrënueshëm, por edhe shkatërrimtar. Për shembull, ata që
largohen nga një truall dhe ata që mbeten. Të dytët nisin e ndryshojnë gjëra më
së shumti për të qenë në një hap me kohën, por edhe ngaqë u duhet të përshtaten
me hapësirën e zgjeruar që mbetet pas ikjes së të parëve. Mirpo hapi i kohës, të
paktën historikisht, çon në gropë dhe shpesh edhe në skëterrë. Vendalinjtë shformojnë trojet ku
mbështetet malli i të ikurve, por sëprapthi, sepse brenda të ikurve Kujtesa,
falë Zotit, bën çudira, ngjall, peshon, pastron e ruan më mirë se çdo
kasafortë. Pas një a më shumë breznish, vendësit mbeten pa të shkuar dhe
detyrohen t’ua kërkojnë të ikurve. Kështu zgjerohet globalizimi, i cili synon
të shfarosë mallin, sepse malli është lufta për mbrojtjen e së pangjashmes, e së
papërsëritshmes. Realiteti i ndarë më dysh (mes atyre që e shformojnë në pjesën
e dukshme dhe atyre që e mbrojnë në Kujtesë) është karremi përmes të cilit
globalizimi u jep gjërave dhe qënieve shije, madje edhe thelb filmik, butaforik. Jo
rastësisht bota virtuale tani duket më e gjerë dhe më jetëgjatë se sa
fillestarja. Në kushte të tilla, që të mbijetosh si shtetas, duhet vazhdimisht
të hiqesh sikur je diku e dikush, atje ku duhet, atëhere kur duhet, ai që duhet
etj… E gjitha është një rresht provash si ato të teatrit, por për një pjesë teatri
që luhet tek sajohet dhe mbyllet me vdekje të përnjimendtë, qoftë shpirtërore,
qoftë metaforike, qoftë shoqërore. Shkrimtari, si shumica e njerëzve, vihet
para joshjesh e mëdyshjesh të ashpra. Shpesh gjendja rrënjos bindjen e gabuar
se nuk mund të zgjedhim veçse mes dy vetëvrasjesh. Për të na i hapur sadopak
sytë, një murg i shquar thotë se „Vetëm
gjërat që mbeten këtej Vdekjes janë kotësi”. E drejtë, por sa vetë kanë
fatin të lidhen me Vdekjen aq fuqishëm?! Në frymën dhe trysninë e pyetjeve të
tilla dalin librat e mëdhenj. Më kot përpiqet një autor të ndryshojë gjëra, po
qe se vetë libri dhe letërsia nuk e kërkojnë, për të mos thënë nuk e caktojnë
këtë. Lidhur me mënyrat e të shkruarit, mjafton të sjellim ndërmend realizmin
socialist, që herë e pasoi dhe herë të tjera e priu marrëzinë ideologjike,
derisa doli nga realizmi i natyrshëm i artit dhe cënoi rëndë krejt doktrinën
socialiste, si puna e një virusi që del nga kompjuteri dhe nis e sëmur
njerëzit. E mira që shoh tek stili „përmbysës” është se ai thyen dhe përjashton
dyfishësinë, pra: edhe sikur dikush të përdorë një stil krejt të ndryshëm, ose
të kundërt nga ana teknike, pó brenda shpirtërores do të veprojë.
- A mund të përmblidhen në një emër
të përbashkët klasifikues romanet e Ardian Kyçykut? Një çështje që e mundon
teorikun e letërsisë dhe kritikun letrar, por që, siç duket, është në
kundërshtim me natyrën e romanit modern.
Ardian-Christian Kyçyku: Në kohë të ndyshme, - jo si çështje
thelbësore, - ka ndodhur t’i përmbledh disa prej librave në pak fjalë e
shprehje, por kjo nuk ka zgjatur. Kur ende shkruaja romanet që lidhen kryesisht
me mërgimin (Ëngjëjt e tepërt, Kristali
dhe hienat, Home, Gjaku asnjanës, zv.Libri etj), shprehja „Mërgimi nuk është sëmundje, por as për t’u
shëruar nuk shërohet ndonjëherë” më dukej e saktë. Herë të tjera thosha se
„Kur vdekja nuk është shaka, si mund të
jetë e tillë jeta?!”. Ose kapërcimi i një faze vendimtare për shkrimtarin: deri në një çast të caktuar, vetëm kur nuk
shkruan, mund të rrosh dhe anasjelltas; pastaj: vetëm kur shkruan, rron…
- Personazhet e narrativës suaj -
botë më vete, risi më vete! Personazhe që i takojnë kësaj jete dhe së
përtejmes, por edhe as kësaj e as asaj, personazhe realë dhe fantastikë, dhe as
realë e as fantastikë. Më së shumti, personazhe të gatuar me lëndën e absurdit
dhe të groteskut. Në romanin “Home”, vetë protagonisti na paraqitet si
personazh real dhe fantastik, ai u takon dy botëve, asaj të të gjallëve dhe
asaj të të vdekurve. Si i vdekur, ai “jo rrallë dilte nga trupi”, ose bisedonte
e luante letrash në përtejbotën me mjekun e vdekur, që i kishte bërë autopsinë.
Më përtej, ekzistenca e tij luhatet: njeri i gjallë - shpikje, ose shpikje -
njeri i gjallë”. Disa sende të rëndomta, si Çelësi, Kulla, Martina (arma),
Plumbi, si në përralla, kryejnë veprime nga më të ndryshmet, pra janë në role
personazhesh. Ato dalin në më se një rrafsh të simbolikës, apo edhe jashtë çdo
simbolike. “Çelësi mund të gjente Kullën, ta pushtonte, të sajonte ca dokumente,
t’i mbushte me vula e firma dhe ta merrte trashëgim për jetë, ose edhe të
shqyrtonte varrezat, por që “nuk mund të hapte dyert që hap miqësia, leku.”
Shkurt, si romani që ka mohuar veten, romanin tradicional, ashtu edhe
personazhet mohojnë veten. A ndiqni
ndonjëfarë “kanunësie” në profilizimin e personazheve, apo çdo gjë është e
shlirshme?
Ardian-Christian Kyçyku: Ndoshta duhet thënë „romani që mohon gjithë ç’nuk është letërsi”.
Ose „libri që nuk pranon të jetë diçka
krejt tjetër”. Kjo lëvizje nuk ka qenë e qëllimshme, por padyshim i ka rrënjët
në mllefin që vjen kur sheh se sa larg shkon, - ndonjëherë për vite me radhë, -
e rremja. Thënë ndryshe: vendi i syve është në ballë, jo tjetërkund. Sytë e letërsisë
së mirëfilltë gati asnjëherë nuk janë po aty ku i sheh lexuesi, apo kritika. Jo
se ashtu do shkrimtari, por sepse ata sy duhet të shohin gjërat që lexuesi rëndom
i sheh vetëm me sytë e së përditshmes. Tek unë roli i mërgimit ka qënë
vendimtar. Pasi gdhihesh „jashtë”, në trupin dhe kokën e të ikurit ndodhin
shembje dhe ringritje rrënjësore. Për një kohë, i mërguari është pa rrënjë, krejt si në
Asnjanës, mes kufijve shtetërorë, gjuhësorë etj, mes një jete që u ndërpre dhe
njërës që ende nuk ka filluar. Dikur erdhi një çast pas të cilit mblidhesha i
tëri në kokë dhe në zemër, teksa pjesën tjetër gati nuk e ndjeja. Jetoja vetëm
brenda kafkës dhe brenda zemrës, të cilat i lidh frymëmarrja. Ajo i mban jo
vetëm lidhur, por edhe gjallë. Nga kjo gjendje u shkruan shumica e librave të
mi, dhe kulmuan me romanin „Empatikoni -
libri i jetës së parakohëshme”, që është një udhëtim i shumëfishtë i
protagonistit jo vetëm në kohë, por edhe brenda trupash të tjerë, apo brenda
librash në gjuhë të ndryshme, pa pasur kurrgjë të përbashkët me atë që quhet fantashkencë. Nuk bëhet fjalë fare për
legjenda, shpikje a sajesa. Një përvojë e caktuar dhembjeje të mëson, pastaj
nis të të udhëheqë – dhe nga ai çast është një lloj krimi të shkruash ndryshe nga
ç’ndjen. Në këtë hapësirë qëniet dhe sendet janë farë afër njëra-tjetrës, gati
binjake me simbolet e veta, dhe kanë rëndësinë, por edhe rolet e parme,
pothuajse si menjëherë pas Krijimit.
- A jeni i mendimit, duke u
mbështetur në përvojën e veprimtarisë suaj krijuese, që personaliteti i
artistit është çelësi i artit të tij?
Ardian-Christian Kyçyku: Për mua personaliteti matet vetëm me
besimin në Zot dhe në mirënjohjen ndaj Tij. Ç’bravë mund t’i bëjë ballë një
çëlësi të tillë?!
- Një nga kryeestetët e “shenjave”,
Roland Barthes, duke e cilësuar stilin në rrafshin thjesht gjuhësor, ka thënë:
“Çdo shmangie nga norma është stil”; ndërsa Buffon-i, duke pasur parasysh
personalitetin e artistit, në rrafsh thjesht artistik, ka thënë: “Stili është
njeriu”. Cili është mendimi juaj për stilin thjesht në rrafshin teorik estetik?
Ardian-Christian Kyçyku: Stili më duket mjeti më i mirë për t’i
thënë Vdekjes, por edhe Jetës, se nuk je krejt i vetëm. Kjo ka disa nënshtresa.
Stili mund t’i bindë të tjerët se janë të vdekshëm, por të përhershëm. Mund t’u
zbulojë se zmadhimi i një vetmie artistike nuk është dëbim i njerëzve, apo
përçmim ndaj tyre, por një zgjerim hapësire për ta, një mënyrë tjetër për të
qenë edhe më të lirë, për ta parë vetveten dhe autorin me saktësi, jo si idhuj.
- Nëse Buffon-i, kur thotë: “stili
është njeriu”, e ka fjalën për njeriun si kulturë, si talent, si etje për ta njohur
e dëshmuar të vërtetën, të mirën dhe të bukurën, dhe, më përtej, njeriun si
nerv psikik që nuk duron padrejtësinë, të keqen, të ultën; por vuan, reagon e
revoltohet ndaj tyre; unë do të thoja që vepra juaj, kryesisht narrativa dhe
eseistika, me sa e njoh unë, merr frymë më së tepërmi, prej këtij nervi. Është
pikërisht ky nerv që jo vetëm e ushqen, po edhe e përcakton kritikën si lëndë,
përmbajtje, dhe stilin ironik aq të arritur të veprës suaj, si formë, me një
term shkollor, a si më duket më mirë ta them, si frymë. Sepse është pikërisht
ironia ajo që, duke filluar nga “buzë të ngrira në gaz”, siç ka shkruar
hermetiku ynë i shquar Zorba, që “shkrihen” herë të tjera në një sens humori të
tejdukshëm, për të kapërcyer pastaj në një satirë të matur, që ndonjëherë prek
edhe tonalitete sarkazme, bën efektin e duhur. Çfarë mund të na thoni për këtë
gur themeli të veprës suaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Më duket se ky nerv që e shquan në thelb
shkrimtarin e vërtetë shqiptar, e dallon edhe shkrimtarin e ndershëm nga të
tjerët. Lasgushi kishte një fjalë: „I
butë është m…! Shqiptari është nevrik dhe nevriku është i zgjuar”. Ky nerv
më ngjan me një thesar shpirtëror që rri mbledhur brenda nesh si ndonjë farë
dhe, kur shpërthen, është i aftë të verë shumë gjëra ne vend, ose të pakten të
rivendosë baraspeshën e gjërave… Ironia njihet si arma e të dobëtit, por në
letërsi nuk duhet parë si ndonjë mangësi, sepse autori, para se të jetë i plotfuqishëm
apo demiurgjik, është i dobët në kuptimin paulian (pikërisht kur jam i dobët, jam i fortë). Në heshtje dhe duke iu
larguar/afruar lexuesit, aq sa ai të mos keqkuptojë as tekstin, as mua e as
veten, natyrshëm jam munduar ta dyfishoj dobësinë-forcë, duke shpërndarë si
rrjetë të brendshme vetironinë. Kjo edhe si shenjë ngushëllimi ndaj atyre që e
gjejnë veten tek „damkosësi” (autori) dhe „të damkosurve” (personazhet), por
edhe si dëshmi se letërsia duhet të dalë përtej çdo krenarie apo epërsie të
autorit.
- Stili i narrativës suaj, i shikuar
sipas pikëpamjes së Barthes, pra në pikëpamje të gjuhës, gëzon një
individualitet të theksuar, dhe karakterizohet nga një seri mjetesh e mënyrash
shprehëse, që përbëjnë risi në letërsinë tonë. Me sa kam vërejtur, në tryezën e
gjuhës artistike, në përshtatje dhe në shërbim të stilit tuaj ironik, ju keni
sjellë mënyra të reja fjalëformimi, që në një pamje të sipërfaqshme të duken si
lojëra fjalësh, por që, më së shumti, ofrojnë kuptime të ndryshme nga ato të
zakonshmet (duke i hapur “fjalës së palosur kindën e një pale”), dhe shpesh
reflektime filozofike dhe ndriçime psikologjike me vlera të mëdha domethënëse.
A mund të na thoni diçka lidhur me punën tuaj me fjalën?
Ardian-Christian Kyçyku: Jetoj i bindur se shumë gjëra nisin qysh
në fëmijëri. Disa vjet pasi mësova të shkruaja, në fillore, vura re se flisja
ashtu siç shkruaja, gjer edhe kur përdorja i pavetëdijshëm, si për çmësyshje,
shprehje ose fjalë nga të rrugës. Ishte një përpjekje e dhimbshme për të qënë në një gjuhë me kohën, jo në një Kohë me
Gjuhën. Më vonë vendimi u bë i dukshëm dhe ma ndau jetën më dysh: nga një anë
më mbështolli (ose edhe më mbolli) me shumë vetmi, kurse nga ana tjetër
përzgjodhi – shpesh pa mëshirë – ata që do të më qëndronin afër. Edhe në
rumanisht ndodhi e njëjta gjë. Madje vetmia u dyfishua, sepse përqëndroi në vete
jetën në dy gjuhë. Edhe tani, kur nuk heshtin të dyja njëheresh, njëra prej
vetmive hesht për sa kohë „përdoret” tjetra. Shumë çështje e dije m’u zbuluan
nga një tjetër këndvështrim. Për shembull, në një ese kushtuar Lasgush
Poradecit, që ju ma botuat vite më parë tek „Dielli”, pasi shpreha bindjen se,
në epokën e quajtur pasmoderne, sa më
mirë ta shkruash një gjuhë, aq më gjatë rrezikon të mbetesh mbyllur në të, si
ndonjë peng, ose i ngujuar pa faj, pra të mos përkthehesh, ca të papjekur
nënqeshën, ose e trajtuan ngjarjen si ndonjë flatrim tejet poetik. Mirpo me
kalimin e kohës ata që zgjidhen të kuptojnë ca gjëra, binden se gjuha që përdor
dikush, në të folme a në të shkruar, ose në të dyja bashkë, ravijëzon edhe të
ashtuquajturin fat, gjer në hollësi gjeografike, shoqërore dhe vetjake (Gjuha ime – fati im). Mund të thuash se,
njëheresh me përsosjen e gjuhës dhe mbajtjen e saj në një lartësi dhe pasuri të
caktuar, nga „fati” i njeriut largohen rastësia, kaosi dhe makthet e
përditshëm. Pushteti dhe ndikimi i tyre pakësohen tejmase. Nga ai çast, gjuha
nuk punohet, por jetohet.
- Një tjetër veçori e stilit tuaj
qëndron në natyrën sentencioze të frazave a fjalive që e shfaqin a nuk e
shfaqin të plotë e të qartë mendimin, ose, duke shkuar më përtej, që e zbulojnë
duke e mbuluar a e mbulojnë duke e zbuluar atë, dhe që ngjallin kuriozitetin
e lexuesit për të gjetur kuptimin e saktë si dhe kënaqësinë e bukurisë
tërheqëse e provokuese, që krijon kjo situatë gjuhësore. Vërehen, gjithashtu,
disa ndërtime frazash që, në një analizë timen për një nga romanet tuaja, i kam
quajtur “shprehje të përmbysura”, të cilat njëmendësojnë gjykime që aty për aty
kundërshtojnë njëri-tjetrin, duke i dhënë hijeshi të veçantë shprehjeje tekstit
artistik dhe, në të njëjtën kohë, duke dëshmuar një rast të individualitetit
tuaj. Një shembull: “Mbase gjuha juaj amtare, ose thjesht kujtesa, kanë nevojë
për pak lëng të hidhur letrash të ëmbla, apo për pak lëng të ëmbël letrash të
hidhura.”. Ju jeni familjarizuar aq shumë me këtë lloj ndërtimi, sa që lexuesi
e gjen shumë të natyrshëm. A mund të mësojmë nga ju diçka më me hollësi për
strukturën sintaksore të gjuhës suaj artistike?
Ardian-Christian Kyçyku: Ka një zjarr të brendshëm që sprovon
fjalën dhe e ndihmon (nganjëherë e detyron) të hartojë vetëm fjali të
mbamendshme. Kur isha në gjimnaz dhe në fakultet, u mora gjatë me folklorin,
veçmas me atë verior. Pasi u zhvendosa në Bukuresht, sidomos kur punoja me
doktoratën në letërsi të krahasuar dhe botërore, por edhe kur hartova „Një alfabet i poezisë shqipe”, përsiata
gjatë rreth gjenive të paemër që ngjizën Eposin e Kreshnikëve, baladat,
legjendat, përfshi arbëreshët dhe mërgimtarët e tjerë, që, në vend të tokës
amtare, patën vetëm gjuhën. Po me aq përkushtim u mora edhe me muzikalitetin e
heshtjes dhe anasjelltas, me arbërishten që përdorte zanoret e njëpasnjëshme,
duke i zbuluar gjuhës një përmasë tashmë të harruar, si një tjetër aftësi
frymëmarrjeje; me humorin e brendshëm të rumanishtes, me tragjizmin shkëlqimtar
të shqipes, derisa hyra në një gjendje ku secila nga gjuhët në të cilat shkruaj
pastron dhe pasuron tjetrën, aq sa nuk ka më rëndësi lënda dhe stërhollimet e
trajtave të një „çelësi” (në këtë rast gjuha), por bravat që ai është i aftë të
hapë. Edhe tani dua të besoj se jam pranuar në atë lloj zjarri që dendëson
kohën dhe përqëndron mendime e metafora në sa më pak fjalë. Vetëm se duhet të
rrish prore brenda këtij zjarri, se ai nuk është çmim apo dekoratë, dhe, ashtu
siç të ushqen, duhet „ushqyer”.
- Në esetë dhe në narrativën tuaj del
shpesh problem i mërgimit. Në një ese tuajën, para do kohësh, keni shkruar:
“Mërgimi . . . është vetmi metafizike në verbanen fushë a strofull a shkreti të
Urës së Qabesë, urë që rri pezull mbas një jete, së cilës i ka shterur uji, dhe
një jete ku uji nuk është zbuluar ende. . . .” . A keni të njëjtin mendim dhe si
e argumentoni?
Ardian-Christian Kyçyku: Fjalitë e mësipërme lidhen me mënyrën se
si populli e përfton mërgimin, madje në kohën kur mërgimi, për shumicën e të
rinjve (për shembull nizamët) ishte me detyrim, ashtu siç sot janë bërë gati
detyrim mirëqenia e bujshme, titujt etj. Popullit i dhembin ndryshe gjërat.
Asnjëri nga ne nuk pajtohet dot krejtësisht me ndjesitë e popullit, sepse nuk
ka thellësinë dhe as jetëgjatësinë e tij. Prandaj shpesh „vizionet” tona
ngarendin pas trajtave e ngjyrave që merr mërgimi në varësi të ideologjive, ose
modave të kohës. Por në thelb gjërat mbeten siç i ndjen populli. Ikja e të
rinjve plak popullsinë dhe e zhvendos pushtetin e ndreqjes apo të rindërtimit
të një vendi në mosha të tjera, ose edhe ndër të huaj. Ikja e të aftëve zgjeron
tiraninë e të paaftëve, i zhyt gjërat në të tashme, në mish, kërcënon
idealizmin, prish fjalët vendimtare, u jep një shije të rreme prej myku termave
të tipit atdhe, besim, dashuri, besnikëri,
atdhedashuri, përkushtim, tokë e të parëve, besë, mall etj, etj… Dëmet që
sjell mërgimi në këtë zonë janë të tmerrshme dhe zgjasin me breza, madje janë
aq të rënda, sa më pak ndihen, sa më dhunshëm e tashmja e një kombi, përmes
ndërgjegjeve të shitura, i shpërfill, i nëpërkëmb, ose i tall. Si reagim ndaj
kësaj rënieje që shpesh emërtohet progres
(dhe që është një kafaz shumëngjyrësh ku fshihet pamundësia e njeriut për të
ndjerë e shpërndarë Dashuri, në të gjitha kuptimet), Mërgimi rrëmben thelbet (dhe
tharmet) e një vendi dhe të një populli dhe, përmes gjuhës, i (zh)vendos në
kulturë, kryesisht në letërsi. Mund të flitet me vite për këtë shembje-lartim
të shpirtit. Mërgimi mund të këqyret edhe si hap vendimtar i njeriut për të
gjetur Emrin e vet, Emrin si vend dhe vlerë në këtë dhe në atë botë. Por
do të mjaftonte edhe sikur ta përmblidhnim në fjalinë: „Vdes për një tokë, për një kohë dhe për një kujtesë – ngjallesh në
Letërsi”. Përndryshe, edhe sikur kjo letërsi të mos ketë vlerë për kohën,
tokën dhe kujtesën e mësipërme, këto mbeten të strehuara brenda Saj. Ndodh
diçka e natyrës biblike: Fjala, nga e cila është ngjizur bota, gëlltit botën
dhe e rikrijon në Vetvete.
- Një personazh në një nga romanet
tuaja, thotë për kohën e diktaturës: “Kësaj jete i mungonte lëngu i tretë, ai
kryesori, se gjaku e loti nuk ia lehtësokëshin dot shpirtin njeriut. Është një
pikëz dashurie falas ky lëng i tretë”, që shëron shpirtrat dhe mundëson paqen e
begatinë. Një mesazh vërtet sublim për popullin tonë është kjo pikëz dashurie e
dhënë falas. Cilat janë disa nga mesazhet më kryesore që sugjeron narrativa dhe
eseistika juaj?
Ardian-Christian Kyçyku: Personazhi quhet Home Çkena dhe emri i tij është njëfarë nofke, të cilën
bashkëkohësit e sajojnë nga përngjitja e shprehjes tiranase „Ho, me, ç’kena?” Ai nuk flet vetëm për
kohën e diktaturës, sepse, pasi shkulet nga një jetë tejet e rëndë dhe
zhvendoset në Mërgatë, ndjek me empati të epërme rrënimet që dyndin shoqërinë e
tanishme. Kur iku, la në atdhe vuajtje, varfëri, por edhe njerëz. Më pas,
njerëzit nuk po i gjente dot më. Sepse kahu i varfërisë dhe i vuajtjes patën
ndryshuar. Rënia e njeriut në rrafshin biologjik tjetërsoi edhe vuajtjet, edhe
varfërinë. Vuajtja zbriti nga shpirti në stomak dhe në xhepa, të themi, kurse
varfëria hipi nga xhepat dhe stomaku drejt zemrës, kokës, gjuhës. Ndodhi një
shembje e frikshme, të cilën letërsia duhet ta pasqyrojë, përndryshe del nga
roli i vet, humb kuptimin.
- Përgatitja juaj e lartë teologjike
reflekton në veprën tuaj jo vetëm një vizion metafizik të jetës, por edhe një
substancë të tillë, domethënë metafizike. A mund të na thoni diçka më tepër për këtë
dukuri të rrallë e aq të nevoshme për letrat tona?
Ardian-Christian Kyçyku: Më tepër se përgatitje, kjo më duket
dhunti. Metafizika e di, por edhe fizika duhet ta pranojë se çdo dhunti vjen
nga Tjetërkund(i), sa më vetjake të jetë çështja për të cilën flitet. Në rastin
tim, edhe kjo i ka rrënjët në fëmijëri. Liqeni i Pogradecit në secilën stinë;
përthyerjet marramendëse dhe marratrupëse
të dritës; ngjyrat që merr dëbora majë Malit të Thatë; ajri që sikur të bind se
ka edhe një frymëmarrje pa frymënxjerrje; hijeshia e femrës së dashur, e vetme,
mes ujrave, qiellit, dëborës; muzgu i shtëpive të hershme; heshtja e varrezës
dhe e kinemasë; pamundësia për të pranuar se vdekja e dikujt të shtrenjtë nuk
është fund i një bote, por derëzë drejt një tjetre – të gjitha e stërvitin
njeriun që të jetë gjithnjë e më i lirë. Nuk është ajo liri të cilën e zgjedhim
dëshpërimisht, ngaqë vdekja na duket e padrejtë dhe poshtëruese, por e vetmja
liri që vlen gati sa vetë shpirti. Kjo të jep shenja nga s’ ta pret mendja. Le
të kujtojmë diçka të njohur. Dihet tashmë se të vdekurit, pasi u del shpirti,
rëndohen. Disa shkencëtarë kanë bërë matje dhe hulumtime dhe ngulmojnë se
shpirti peshon rreth 21 gram. Pasi nga kurmi i të ndjerit ikin 21 gramë, ky
shtohet me disa (s’dihet sa) kilogramë. Shqipja ka disa shprehje për vdekjen: „ndërroi jetë”, „doli nga kjo botë”, „iku
nga këmisha”, „kaloi” etj dhe asnjëra nuk nënkupton diçka të pavetëdijshme.
Pas daljes nga kjo botë, mes të ndjerit dhe atyre që mbeten gjallë kryhet një
„kalim pushteti”. Ai rëndohet, sepse heq dorë nga forca (pesha, vetëdija
thjesht tokësore etj) që e mbante në këtë realitet. Për ta kthjelluar „ngjarjen”
më tej, mjafton të vihet re se ata që në të vërtetë kanë vetëm fare pak më
shumë fuqi se kukullat, sado të pushtetshëm të duken, janë tejet të „rëndë” në
jetë, në shoqëri, kudo, dhe mezi lëvizen vendit, që gjërat të rrjedhin
natyrshëm. Kjo ndodh edhe me librat dhe me shkrimtarët.
- Në disa vepra dhe ese tuajat, për
fatin e letërsisë sonë, del prania hyjnore, gjë që në letrat tona, që me
“Parathanjen e parathanjeve” të Migjenit dhe në vazhdim, në letërsinë tonë të
realizmit socialist, qe mohuar. Si mund të përcaktohet ndihmesa juaj në këtë
drejtim dhe, ndoshta, edhe ndonjë risi në rrafshin teorik të trajtimit të këtij
problemi?
Ardian-Christian Kyçyku: Synimi im i vetëm është që të mos shkel
pash më pash „tokën” e tjetërkujt, por as të groposem për së gjalli vetëm në
„tokën” time. Çdo thyerje kufiri, në rastin më të mirë, të ngujon në Asnjanës,
ku metaforikisht rrezikon të vdesësh urie, apo edhe shpërfilljeje. Tani gjërat
duken të koklavitura dhe të pashmangshme, - deti u bë kos, thotë populli, - dhe
shumë vetë dynden t’ia marrin tjetrit jo vetëm bukën, por edhe fjalën nga goja.
Të ftuar a të paftuar, shumica pandehin se thonë, por vetëm flasin, dhe shumë
pak janë vërtet të zgjedhur të thonë. Është përdhosur heshtja (si mirënjohje
ndaj Krijuesit, si shkollë për njohjen e vetvetes, si kulm i fjalës etj) dhe
kjo i ka mbushur qeniet njerëzore plot zhurma dhe ndjeshmëri të pashëndetshme…
Vërtet dhuntitë mund dhe duhet të bashkëpunojnë, por janë të ndara. Atë që
është zgjedhur ta thotë teologu, mendimtari, burri i shtetit etj, nuk ka pse ta
thotë shterueshëm shkrimtari. Secili vepron në një hapësirë të caktuar, për një
kohë të caktuar. Dhe del qartë më vonë se në Kujtesë mbeten vetëm gjërat e
shprehura nga trualli ku e shkruara është flijim dhe mposhtje e vuajtjeve
përmes pranimit të tyre, jo shmangie apo arratisje kalimtare.
- Keni botuar në gjuhën rumune
ligjëratat universitare “Hyrje në semiotikë” dhe “Shenjat dhe kështjella”. A mund të na thoni diçka për ndihmesën që u
jep semiologjia shkrimtarëve për hartimin e veprave narrative, kritikëve për
analizat e tyre, dhe lexuesve për kuptimin e tyre?
Ardian-Christian Kyçyku: Me gjysëm shakaje, e kam cilësuar
semiotikën si kulm të spiunazhit. Gjatë leksionit të parë, u them studentëve: kush ka dëshirë të luajë mendsh, të ngrejë
dorën, ose të braktisë sallën. Pak shkenca të tjera kanë nevojë vendimtare
për masën dhe kthjelltësinë mendore sa semiotika. Sepse mund të hysh në të dhe
të përfundosh si Pahomi, fshatari i Tolstoit, që vdiq së renduri për të
gllabëruar sa më shumë tokë. Përndryshe, semiotika të ndihmon të fitosh kohë,
sidomos kur këtë kohë ke ku ta përdorësh. Pas një pune të vëmendshme, mjafton
të shohësh ballinën e një libri, afishen e një filmi, fjalët dhe llojet e
gërmave të një teksti, ose ngjyrat dhe vendosjen e orendive, apo të veshjeve të
dikujt dhe do të dish me kë e me çfarë ke të bësh. Në thellësi të saj,
semiotika ia del mbanë ta zbërthejë botën, por vetëm nëse synon ta mbajë të
njësuar, në kulm të thjeshtësisë, siç ishte pak pas Krijimit. Njeh detajet e
një sahati për të kuptuar si dhe pse punon, jo për t’ia derdhur të përbrendshmet
mbi tryezë e për të mos qenë më në gjendje ta rindërtosh. Në të kundërt,
mbetesh me veglat në duar, në hapësirën jetike e mendore, dhe nis të numurosh,
ose të shkatërrosh.
- Një metodë tjetër frytdhënëse në
studimin e letërsisë, krahas semiologjisë (nuk po përmend atë psikanalitike),
është strukturalizmi. Ndonjë përparësi e tij në krahasim me semiologjinë?
Ardian-Christian Kyçyku: Pasi përjeton zjarrin brenda Fjalës dhe
fjalët që mbijetojnë pas tij, përpjekjet e natyrës shkencore nuk e kapërcejnë
nivelin e „punës me këste”. Për mua ka vlerë vetëm empatia. A mund të hysh në
tekst dhe të rijetosh, - aq sa lejohet, - atë që përjetonte shkrimtari kur
ngjizej vepra, dhe më pas t’ia përcjellësh dikujt tjetër pa ia cënuar shijet
dhe dëshirën për të hyrë në veprën përkatëse? Nëse jo, të gjitha shkencat të
presin krahëhapur.
- Një vëllim tejet i madh pune ju ka
detyruar të hiqni dorë nga gëzimet që mund t’i vidhen jetës së përditshme. E
ndjeni veten të lumtur, kur i kushtoheni plotësisht “vuajtjes krijuese”. Naimi
e ka përcaktuar këtë dukuri me një shprehje brilante: “Jam i gjallë e jam në
jetë, jam në dritëz të vërtetë.” Çka mund të na thoni për këtë aktivitet të
veçantë shpirtëror që karakterizon punën tuaj? Dhe çfarë porosie mund t’u jepni
atyre që ushqejnë idealin për t’iu kushtuar letërsisë, sikurse i jeni kushtuar
ju?
Ardian-Christian Kyçyku: Asgjë s’më ka detyruar; unë vetë e kam
bërë këtë zgjedhje, që është më e fortë se çdo përbetim. E di që jeta ime duket
e varfër, plot përsëritje dhe me diçka prej murgu, por nuk është e tillë. Ndryshe
nuk do të shkruaja siç shkruaj. Gjërat janë të thjeshta. Ka shkrimtarë që
vrasin veprën e vet dhe shkrimtarë, të cilët vepra i vret, secilin me thonjëzat
e rastit, ose pa thonjëza. Meqë as më vret, as e vras, - me përjashtim të
pamundësisë njerëzore për ta kryer më mirë, - kjo vepër shoh se më fsheh
gjithnjë e më shumë, ose më shndërron në njëfarë ishulli. Jam mësuar tashmë dhe
nuk kam pasur ndonjë zgjidhje tjetër, e cila të më duket më e vlefshme për të
shkruarën. Dua të shtoj se në këtë lëvizje nuk ka asgjë të pandershme. Se jo
pak autorë bëjnë sikur largohen apo dalin prej kësaj bote, që të tërheqin mbi
vete dhe mbi librat e tyre sa më shumë vëmendje e admirim dhe që të shndërrohen
në qendra rëndese. Qysh në fillimet e mia letrare, edhe kur mund të dilte diçka
me vlerë, nuk kam pranuar të shkruaj për gjëra që nuk kalonin më parë në
lëkurën time. Ishte edhe një afrim i lëkurës drejt letrës, edhe një nderim i
natyrshëm ndaj jetëve të të tjerëve. Ndodhi që t’i kaloja fëmijërinë dhe rininë
e hershme nën një regjim që të rrënonte për një fjalë goje dhe të bënte
qesharak po të përdorje „ca si shumë” fjalë shpirtërore. Kjo nuk ndryshoi me
rënien e atij regjimi, sepse edhe pasi tirania ik, apo ndërron lëkurë, nënkultura
dhe egërsia e brendshme e të paditurve mbeten, madje shpesh forcohen. Për këtë
arsye, por edhe për të mbrojtur njerëzit e shtrenjtë, vendosa të rrëfeja
gjithnjë e më pak. Kjo ka qënë një nga sprovat e mëdha të jetës sime. Rëniet e
mia në dashuri, për shembull, ishin si ca ngritje në Çmenduri. Dilja fare nga e
tashmja, u nënshtrohesha ligjesh krejt të tjera; fjalori dhe reagimet
ndryshonin; pastaj zbuloja se isha kthyer sërish këtu dhe madje duhej të mbaja përgjegjësi. Rrija e numuroja
njerëzit që i kishin mbijetuar katrahurës. Dy-tri ngritje të tilla dilnin e
tepronin – dhe kanë qenë më tepër se dy-tri. Ç’të rrëfesh më parë dhe kujt dhe
pse?! Dashuria që të jep bojën, të merr
gojën, thosha… Nga ana tjetër, lidhjet me gjithçka të thellë femërore, me
kohë, të bindin se duhet heshtur, jo vetëm për të shijuar ndjesi të rralla, por
edhe për të ruajtur një vend të denjë në historinë e pabujë të njeriut, atë që
shpesh drejton historinë e dukshme. Dikur m’u duk se misteri i artistit nuk është
veçse mjeshtëria me të cilën ai di të fshehë plagët. Heshtja mbështolli
plagët, dhe vetëm fshehja i bënte prodhimtare dhe të vlefshme për letërsinë…
Nuk është një jetë e lehtë, por është padyshim ndër më të bukurat e mundshme... Heraherës humb të drejtën të heshtësh, si gjatë kësaj bisede, por edhe në kësi
rastesh përfshirja në jetën e tanishme shoqërore
nuk mund të jetë klasike. Në të kundërt do të ishte si të përtypje çamçakiz dhe
të shpresoje se kjo do të përkryejë nofullat e dikujt tjetër. Nuk jam kurrë në
lartësinë nga e cila jepen këshilla, por mund të them se, me kalimin e kohës,
sprovën e madhe nuk e sjell vetmia, por empatia: dhuntia për t’i jetuar të tjerët nga brenda, pa i
vjedhur, pa i tradhtuar, por thjesht për t’u dhënë sadopak zemër (ose Gjuhë). E
vetëm Zoti mund të të mbajë të fortë dhe të freskët në sprova të tilla.
Kuptohet që kjo shton vetminë dhe heshtjen, por edhe librat.