- Bisedë jo e rastit me shkrimtarin e shquar shqiptar
Ardian-Christian Kyçyku -
Për bisedë me këtë shkrimtar që jeton,
punon e krijon prej shumë vitesh në Bukuresht, nuk lypset ndonjë shkas i
veçantë. Dyert e hapësirës së tij krijuese përherë janë të hapura krahë e më
krahë. Gjithmonë nga “miniera” e tij mund të dalësh me plot shportën (thesin),
xhevahire. Ardiani është “gurthyes”, është mjeshtër, filigran diamantesh.
Bajram Sefaj: U bënë shumë vjet qyshse të kam njohur,
fillimisht përmes veprës sate. Do të desha të di ndonjë hollësi për fillimet e
krijimtarisë sate, ku dhe në ç’rrethana u zgjua delli yt poetik. Them “poetik”,
sepse gjithçka që shkruan, pavarësisht ç’gjinie i përket, e ka poezinë brenda,
si pjesë përbërëse organike.
Ardian-Christian
Kyçyku: Besoj se bëhet fjalë për një fat të veçantë, sepse disa tregime dhe
romane të shkruar në fillim, mes dimrit të vitit 1985 dhe atij të vitit 1988,
janë botuar shumë vjet më pas me fare pak ndryshime. Po veçoj tre romane krejt
të ndryshëm nga njëri-tjetri: “Lumenjtë e
Saharasë”, “Mortët” dhe “Demi i zi” (ende i pabotuar), si dhe
prozat “Përtëritje”, “Ai që vuri zjarrin” dhe “Varrmihësit nuk lenë asnjë film përgjysmë”.
Jam kaherë i bindur se të lindesh e ta kalosh fëmininë në Pogradec është pakashumë
si të lindesh me një këmishë të çuditshme, e cila herë mbështjell foshnjën e
herë tjetër vesh krejt pjesën tjetër të botës. Falë kësaj, herë foshnja mbetet
lakuriqe dhe e pambrojtur përballë botës, herë e kundërta. Në thelb, më tepër
se sa t’i bashkojë, poezia i ndan njerëzit në dy popuj, të paktën sa i përket mënyrës
se si e përftojnë lakuriqësinë e tyre, alias
peshën, kuptimin dhe rolin që kanë në këtë botë... Çfarëdo që të thuhet e
shkruhet për shqisën e poezisë, - se më duket vërtet shqisë, - njeriu mbetet i
kotë dhe rrugështrembër pa poezinë, sidomos në këto kohëra kur çdo arratí nga e
përditshmja (që shpesh i ngjan një kafshimi të parreshtur ndërgjegjeje), ose
nga pesha e së përjetshmes, ngulmon të shpallet poezi. Për fat të keq, vlerën e
poezisë së mirëfilltë ende shumë vetë e kuptojnë pak para se të japin shpirt.
- Si arrin ta
zhbirosh kaq përsëthelli botën shpirtërore të galerisë së personazheve të tu,
të gjithë mbresëlënës, pavarësisht nëse janë kryesorë, protagonistë, apo
dytësorë. Secili ka
vendin e vet, me të drejtat, të mirat e mangësitë përkatëse.
- Më duhet të sjell përmbledhtas një copëz të
shkruar prej kohësh: më tepër se shumëçka tjetër, kjo e tanishmja është Epoka e
Qelqit. Midis njeriut dhe botës, midis njerëzve dhe gjallesave të tjera, përfshi
bimët, por edhe mes njëri-tjetrit, vendoset gjithmonë një shtresë e padukshme
qelqi, ose e një qelqi të padukshëm. Gati mund të thuhet se rregullat e lojës
nuk i cakton prej kohësh, të paktën jo drejtpërdrejt, ai që ka floririn, naftën
etj, por ai që sundon e drejton qelqin. Këtu realiteti i parmë dhe pasqyrimi i
tij gati shkrihen e këmbejnë vendet, dhe mjeshtëria e përdorimit të pushtetit vërtet
i afrohet mjeshtërisë së të shkruarit... Empatia dhe reagimet që zgjon ajo, veç
njohjeve që shkrimtari trashëgon nga të parët apo fiton nga përvoja e vet, e ndihmojnë
që ta hollojë qelqin e mësipërm, apo edhe ta thyejë në pika nga ku njerëzit shihen
ashtu siç duan të jenë. Me rregull treshi pastaj, zbulohen siç janë. Kuptohet: këto
zbulime kërkojnë jo vetëm përkushtim ndaj të shkruarit, por edhe një mirëkuptim
të epërm ndaj mangësive apo pamundësive njerëzore dhe nuk bëhen dot me plan.
- Shqipëria,
ku u linde, dhe Rumania ku po jeton prej një kohe të gjatë, çfarë të kanë
dhënë: gjëra të përbashkëta dhe të veçanta. A i këqyr si plotësuese të
njëra-tjetrës, si një të vetme të dyzuar?
- Prej shumë vitesh, duke përjetuar gëzime të
rralla e vështirësi të domosdoshme, jetoj në një përngjitje hapësirash që mund
ta quaj Letrarí. Është e pamundur të
shpreh mirënjohjen për-jetë ndaj botëve
shqiptare, rumune dhe ballkanase në shprehjet e tyre të patjetërsueshme. Hollësirat
gjenden lehtë në librat që shkruaj.
- A mendon se
Lindja buron më shumë tema dhe më me interes se sa Perëndimi?
- Besoj se Lindja dhe Perëndimi dhurojnë tema
me të njëjtën bujari, nganjëherë me përgjëratë apo edhe dëshpërim, si puna e
dikujt që pandeh se po mbytet. Por meqë shkrimtarët e sidomos shkruesit që
ngulmojnë të botojnë e të drejtojnë me dorë të hekurt arenën e letrave lëvizin
vetëm brenda një vathe të ngushtë temash, duket sikur letërsia varet nga
statistikat, apo nga njësi matëse pa lidhje rrënjore me Letërsinë. Është sprovë
për secilin autor më vete. Ata që pranojnë syzet e caktuara nga të tjerët, -
pavarësisht se këto mund t’u shkaktojnë verbimin e syve të brendshëm, shitjen e
shpirtit apo shformimin e vetes dhe të admiruesve, - do të mundohen gjithmonë të
ndajnë në ngastra sa më të pranueshme për ta gjërat e pandashme.
- Veprat e
tua, të shkruara drejtpërdrejt në shqip e në rumanisht, por edhe të përkthyera
në gjuhë të tjera, mjerisht nuk qarkullojnë sa, si, kur dhe ku duhet. Një gjë e
tillë lidhet me faktorë administrativë, me mangësi menaxhimi apo bëhet me
paramendim qëllimkeq?
Përderisa nuk kam asnjë ngut e nuk ëndërroj jo vetëm
pasurim nga shitja e librave, por as lemzë nga ajo kur të përmendin sa më shumë
njerëz, nuk kam as pse t’i kushtohem me përparësi qarkullimit të librave. Duket
qartë që ende ka një mospërputhje të panatyrshme mes botimit të tyre dhe mbërritjes
tek lexuesi i gjerë, por vonesat e këtij lloji shlyhen në kohën e duhur. Si
edhe në rastin e ngutjes për t’u përkthyer sa më shpejt jashtë, për të shtënë
në dorë çmime e tituj pa fund, çështja e pushtimit me çdo kusht të sa më shumë
hapësirave, - ku duhet të vendosë vlera e librit dhe jo shijet apo truri i shpërndarësve,
- nxjerr në pah një frikë, një mosbesim në ato që shkruan, boton e trymbeton.
Nuk kam të tilla. Vërtet do të kisha dashur që gjërat të ridhnin si duhet,
kurrsesi jo për krijimtarinë time, por për fatin e atyre që rrethojnë veten me
qelq dritëshkurtër. Sepse lëshon mallkim të rëndë çdo libër i nëpërkëmbur apo i
mbajtur peng padrejtësisht, gjer edhe kur autori vërtet u do të mirën përdhosësve
të punës së tij.
- Larg sysh, larg mendjes, krijuesit
shqiptarë në diasporë... Duke lexuar (me admirim e respekt), letërsinë tënde të
vyer e krejt të veçantë, duke filluar nga romanet “Sy” apo “Home”, e deri
librat më të freskët “Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” – shkujtime, dhe
“Anonima – Tirana në hijen e një kalimtari”, fitohet përshtypja se, sa më gjatë
ndodhesh në Bukuresht, aq më shpesh e më dendur “përkundesh” në djepin e vendlindjes,
në Pogradec, në Tiranë e gjithandej në Shqipëri... Me habi vura re mungesën tënde në
veprimtarinë që u zhvillua kohët e fundit nga qarqet zyrtare qëndrore në Tiranë
me shkrimtarët e diasporës. Pse ndodhi kjo?
- Pas një
cilësie të caktuar librash, çdo shkrimtar duhet t’i gëzohet sa më thellë të
drejtës për të marrë pjesë apo jo në takime zyrtare, promovime, biseda etj. Thënë
ndryshe: lloji i vetmisë krijuese bën zgjedhjen, teksa secili, në varësi të mënyrës
se si shkruan, vendos edhe se si duhet ta përdorë jashtëvetminë e tij, të them.
- Çfarë ke
në duar sot dhe në kokë për nesër, pra: me qitje të afërt e të largët?
- Ndoshta do të ftoj pa bujë disa miq e të panjohur që të
lexojnë nja dy prej romaneve të shkruar vite më parë dhe të mbajtur peng në
hije nga ata që besojnë se letërsia e mirëfilltë nis njëheresh me ta, ose me
idhujt e tyre. Romanin “Mortët”
(1988), për shembull.