“Kri-ji-me fëminie”, ose Gjuha si shprehja më e lartë e frymëmarrjes

- Bisedë rasti me shkrimtarin Ardian-Christian Kyçyku - 

Ëmbëlsira, thënë figurshëm, ose ”bijou”-ja sikurse i thonë francezët xhevahirit, me erdhi direkt nga i bukuri Bukuresht, që në rrënjë të emrit ka fjalën puro shqipe –  b u k u r. Romanthi “Krijime fëminie”, - se për të e kam fjalën, - kish vetëm 74 faqe. Edhe sot e kësaj dite, andej nga nahija jonë (nga pjesa veriore e Shqipërisë – ku bie Kosova, vlera e dukatit matet me karát (jo me kilogram). S’do mend, menjëherë iu qepa leximit. Kështu është gjithmonë, sa herë marr libër të ri nga Ardiani (shkrimtari im ndër më të preferuarit); me një ndryshim: kësaj radhe m’u dukën shumë pak ato faqe. Në vend që t’i lexoja, mendova t’i gëlltisja. Leximin e nisa dhe e sosa me babëzi e garbí të paparë. I rashë në fund e nuk kuptova asgjë. Shqyrtova më pas paraqitjen e librit. “Një fëmijë shqiptar i viteve ‘80 tmerrohet kur merr vesh se një shqiponjë ka lëshuar nga lart një breshkë mbi kokën e Eskilit, duke e pandehur gur, dhe ka vrarë gjeniun e lashtësisë. Fëmija themelon një trupë rojesh të fshehta dhe nis të mbrojë kokat e shkrimtarëve të realizmit socialist, që vinin për pushime në Pogradec. Libri ndjek nga afër mënyrat se si disa ngjarje të fëminisë shndërrohen më vonë në metafora dhe sidomos anasjelltas. Duke “ngjallur” pjesë-kyçe nga e folmja dhe nga ana poetike e mendësisë poradecare, autori përsijat mbi luftën e egër të gjuhës së drunjtë, dikur dhe tani, kundër Gjuhës së Epërme (poetike e shpirtërore); mbi krijimin artistik si shprehí e idealizmit dhe mbi njohjen e saktë të vetvetes, njohje që shpesh ndan shkrimtarët e mirëfilltë nga të tjerët”.

Me grusht mbi “samarin” e breshkës, jo të asaj që e rrëmben shqiponja (në roman), por mbi shpinën e miut të zi të kompjuterit, nis leximin e dytë. Me qëllim që, ngjyrë të kuqe (gjaku), të nënvizoj ato që do të më pëlqejnë më së shumti. Kur i rashë në fund leximit të dytë, pashë se kisha ngjyrosur mbarë tekstin, pa mundë me dallua ç’është më e mira, kur krejt, toptan ishte e mirë, e shkëlqyeshme madje, xhevahir ishte. I çarmatosur kryekreje, hoqa dorë nga gjithçka dhe iu drejtova autorit, për ndihmë e mirëkuptim. Le të më flasë ai vetë mbi romanin, duke filluar nga titulli provokues, e duke vazhduar me ata shtatë kapituj (Ballkan – e tashmja e pakryer; Zogj për ushqim / ushqim për zogj; Roje falas dhe ujdira; Armë, shenja pikësimi, ideale; Koka të pangrëna; Gjuheti’ dhe Gjuheshtja), që aspak nuk ngelin mbrapa provokimit në krahasim me titullin e romanit. Autori i ka duart e lira, ngase është me kompetenti, të thotë krejt atë që duhet thënë, për këtë (kye)vepër (them unë) të tijën. Bisedë virtuale (nga distanca), jo e rëndomtë, për sytë e opinionit lexues shqiptar. Ani, le të duket ashtu, (si të duket!), kurse fjala është për një roman të hollë (në fletë) e të madh në temat (dhe dilet) që trajton. 

Bajram Sefaj: Mendoj se, veçmas për këtë libër, lexuesi e ka hak një bisedë me autorin... 

Ardian-Christian Kyçyku: Ndoshta ngaqë ky libër ka disa “mangësi”, të cilat nuk di për sa kohë do të mbeten “të pandreqshme”. Jam i detyruar të përdor edhe në këtë bisedë thonjëza të dukshme e të padukshme. I gjithë teksti ec mbi këtë vijë, mes kuptimit të parë të fjalëve dhe kuptimit të dytë, atij që është më i fshehuri, por më jetëgjati. Po rendit mangësitë: nuk është shtypur në letër; u drejtohet vetëm atyre që e dinë shqipen shumë mirë; nuk mund t’i tregohet dikujt me pak fjalë; është thellësisht i papërkthyeshëm dhe flet për krijimin letrar nga një këndvështrim që ligjet e globalizimit e trajtojnë si të tejkaluar... Kam përshtypjen se po përshkruaj njëherazi edhe disa rroba të reja mbreti, edhe një mbret të ri rrobash... 

Poezia në Epokën e Qelqit

- Bisedë jo e rastit me shkrimtarin e shquar shqiptar Ardian-Christian Kyçyku -

Për bisedë me këtë shkrimtar që jeton, punon e krijon prej shumë vitesh në Bukuresht, nuk lypset ndonjë shkas i veçantë. Dyert e hapësirës së tij krijuese përherë janë të hapura krahë e më krahë. Gjithmonë nga “miniera” e tij mund të dalësh me plot shportën (thesin), xhevahire. Ardiani është “gurthyes”, është mjeshtër, filigran diamantesh.

Bajram Sefaj: U bënë shumë vjet qyshse të kam njohur, fillimisht përmes veprës sate. Do të desha të di ndonjë hollësi për fillimet e krijimtarisë sate, ku dhe në ç’rrethana u zgjua delli yt poetik. Them “poetik”, sepse gjithçka që shkruan, pavarësisht ç’gjinie i përket, e ka poezinë brenda, si pjesë përbërëse organike.

Ardian-Christian Kyçyku: Besoj se bëhet fjalë për një fat të veçantë, sepse disa tregime dhe romane të shkruar në fillim, mes dimrit të vitit 1985 dhe atij të vitit 1988, janë botuar shumë vjet më pas me fare pak ndryshime. Po veçoj tre romane krejt të ndryshëm nga njëri-tjetri: “Lumenjtë e Saharasë”, “Mortët” dhe “Demi i zi” (ende i pabotuar), si dhe prozat “Përtëritje”, “Ai që vuri zjarrin” dhe “Varrmihësit nuk lenë asnjë film përgjysmë”. Jam kaherë i bindur se të lindesh e ta kalosh fëmininë në Pogradec është pakashumë si të lindesh me një këmishë të çuditshme, e cila herë mbështjell foshnjën e herë tjetër vesh krejt pjesën tjetër të botës. Falë kësaj, herë foshnja mbetet lakuriqe dhe e pambrojtur përballë botës, herë e kundërta. Në thelb, më tepër se sa t’i bashkojë, poezia i ndan njerëzit në dy popuj, të paktën sa i përket mënyrës se si e përftojnë lakuriqësinë e tyre, alias peshën, kuptimin dhe rolin që kanë në këtë botë... Çfarëdo që të thuhet e shkruhet për shqisën e poezisë, - se më duket vërtet shqisë, - njeriu mbetet i kotë dhe rrugështrembër pa poezinë, sidomos në këto kohëra kur çdo arratí nga e përditshmja (që shpesh i ngjan një kafshimi të parreshtur ndërgjegjeje), ose nga pesha e së përjetshmes, ngulmon të shpallet poezi. Për fat të keq, vlerën e poezisë së mirëfilltë ende shumë vetë e kuptojnë pak para se të japin shpirt.

Romani me fëmini ose "Kur Shenjti puth leprozin"

Ditë më parë, në Bukuresht të Rumanisë, në edicionin “Librarium Haemus”, pa dritën e botimit romani voluminoz me 375 faqe, “Puthmë skelet”. Autorin e këtij romani, shkrimtarin e ri pogradecar, Ardian-Christian Kyçykun, që tani e disa vjet jeton dhe krijon në kryeqytetin rumun, në emër të lexuesve të gazetës sonë dhe të shumë e shumë lexuesve që besojmë se do t’i ketë, në ditët që vijnë, kjo vepër e tij monumentale letrare, e lutëm që të bëjë një zbërthim, ose një si dëshmi, ekskluzivisht lidhur me këtë roman të madh. Gjithnjë të vetëdijshëm se, si për akëcilin shkrimtar, edhe për Ardianin, një gjë e tillë është e mundimshme. Megjithatë, për hir të lexuesve të veprës se tij, në Tiranë, në Prishtinë dhe kudo tjetër, në botën shqiptare a të huaj, ky shkrimtar i shquar shqiptar iu përgjigj pozitivisht lutjes sonë. Në rrëfimin e tij nuk ndërhymë me pyetje në asnjë shteg të rrjedhës se tij. E lamë të ecë, si një lumë vërshues..., ashtu siç është edhe vetë romani “Puthmë skelet”. (Bajram Sefaj)