“Në dimrin e vitit 2019, në Bukuresht ndodhi diçka që duhet të bindë se Fundi
i Botës, ai I Panjohuri, mund të vijë pikërisht siç nuk e pret dot askush
(pavarësisht sa fjalë ka në gjuhë). Sepse secili prej nesh e harton Fundin e
Botës në bazë të ëndrrave të paplotësuara. Një shi i zakonshëm dimëror u shndërrua
befas në akull, mbështolli gjer edhe degëzat më të holla, fijet e mbrame të
barit, kangjellat, çatitë, muret, madje edhe, - poetikisht, por aspak rastësisht:
kutitë e mëshirës dhe të postës. Në vetëm pak orë, pemët nisën të thyheshin,
ngaqë akulli tkurrej dhe pesha e gjithçkaje nuk qe parashikuar të duronte aq ujë të ngrirë e aq ngrohtësi të shpenzuar
për ngricë. U shembën shumë çati e mure, plasën trungje, shtatore, shishe, gurë,
fjalë të urta. Vërtet mbeteshe pa gojë para një befasie të atillë, e cila, po të
shkruhej si poezi, do të tingëllonte të paktën e pabesueshme. Ishte një metaforë
gati e njësuar me atë që njeriu i sotëm po i përgatit vetes duke kërkuar me çdo
çmim një jetë më të mirë, pa marrë parasysh se një jetë më e mirë (jo më e
bukur) nënkupton një vetmim më të madh. I zhveshur nga çdo pushtet, si ajo
foshnja që vjen në botë pa asgjë dhe që po aq e varfër kthehet në(n) tokë, gjatë orëve aq të bukura e të frikshme të
ngrirjes, u duk sikur gjithë ç'mund të na falte kjo jetë ishte poezia mes së cilës
u gjendëm dhe së cilës nuk mund t’i shtohej, hiqej, apo korrigjohej (apo
korrigjuhej) asgjë. Një poezi që ishte varg pas vargu Fundi i Botës, por më i
lehtë e pakrahasimisht më i bukur nga ç’e kishim përfytyruar. Poezi, të cilën
njeriu, as me arritjet marramendëse të teknologjisë e as me forcën e pafundme për
të ndrequr a prishur, nuk e vinte dot
në fjalë. Madje
as nuk e kopjonte dot pikërisht ngaqë nuk ishte autori”.
Mallkimi me e pa “thonjëza”
Mes një libri ende të
pabotuar dhe një tjetri të saponisur, qënia e shkrimtarit ballkanas sheh,
kushedi për të satën herë, gjëra që ia hapin syrin gjer në skaje ku ky kërcënon
të mos lerë vend për trurin (si tek strucat), por sidomos për gjëndrën e
metaforave. Dikur e kam quajtur Ballkanin “Fuçi Metaforash”[1], duke
pasur parasysh letërsinë e jashtëzakonshme që shkruhet në këtë hapësirë, por
sidomos dhuntinë e ngjarjeve të mbrapshta për t’u shndërruar në art. Një art i
shlyer me çmim gjaku e dhembjesh pa fund, aq sa nganjëherë duket sikur, nëse
çmimi ulet sadopak, arti zhduket.
Po ta këqyrim sot si qënie (apo njësi) shoqërore dhe poetike, ballkanasi është mishërim i të gjitha cilësive / mangësive (thonjëzat duhet t’i vendosë, ose jo, secili lexues) që nuk mund të ngujohet në politically correct e as në etjen e vetë ballkanasit për të qenë edhe i pangatërrueshëm, edhe përparimtar, në një hap me kohën. Shpesh ky hap është përcaktuar e matur me kujdes nga ata që jetën ballkanike e kanë parë si fyerje, ndërsa vetë ballkanasin – si një breshëri reagimesh të pakontrollueshme, që ndodhin vetëm për të të treguar se sa i mpirë, ose i pajetë je. As hapësira që njihet nën pseudonimin Ballkan nuk ndryshon fort nga banorët e vet. Ngjarjet përsëriten me një përpikmëri që shkurton kujtesën dhe që shpesh duket si mërzi shkretuese. Kjo të kujton një pemë që çel prore fruta të ndryshme, por të cilat kanë çnjerëzisht të njëjtën shije, pavarësisht trajtave, ngjyrave e emërtimeve. Ajo që quhet kujtesë e mirë, frymëzuese e pjellore, në vend që të të ruajë emrin, mund të të dëbojë nga trutë, nga gjuha vetjake e madje edhe nga shpirti. Ndërsa kujtesa e dobët, si zakonisht, i bën mirë trupit dhe keq shpirtit. E meqë shtimi i numrit të ilaçeve, të sëmundjeve dhe të lumenjve me këshilla se si të rrojmë sa më gjatë e sa më mirë ka rrënjosur bindjen se trupi vërtet është, paaftësia për të rënë dakort se çfarë është shpirti, - megjithëse ky mban trupin gjallë, jo e kundërta, dhe kaherë vdekja njihet si ngjarje ku “jepet shpirt” (diku jashtë tokës dhe së tashmes) dhe “lihet trup” (nën qiell e nën tokë), - i jep shpirtit trajtat e një trilli poetik. Në fakt, kur sundimi i mërzisë zgjerohet, shpirti është vërtet Poezia, dhe anasjelltas, por Poezia si modus vivendi e moriendi, jo si degë e krijimtarisë artistike. Sado hidhur të tingëllojë, nëse globalizimi do t’ua nënshtrojë shqisat ballkanase një të jetuari që e sheh mirëqënien lëndore si paqe shpirtërore, ka rrezik që, nga të gjitha bëmat e historisë ballkanike, mund të mbeten vetëm pak letërsi, ndoshta jo më e mira, dhe disa fjalë të urta. Jemi në një jetë ku, sa më egër e padrejtësisht të vuash nga ato që ndodhin në mbarë Ballkanin, sidomos nga ngjarje me të cilat mund të betohesh se nuk të lidh asgjë, aq më pak ndjen se mund të flasësh në emër të vuajtjeve / arritjeve të atyre që ngulmojnë se vuajnë / ngadhnjejnë më shumë. Për fat, ende këtu mund të shkruash në emrin (jo numrin) tënd, në njërën ose në disa nga gjuhët që ende përkthehen me shumë vështirësi.
Mes një libri të
botuar dhe një tjetri të saposhkruar, shkrimtari ballkanas di se të gjithë
librat e tij, sado të mahnitin e të zgjojnë adhurim, smirë, mëri, zili krijuese
etj, do të mblidhen në më të parëndësishmin qosh të bibliotekave, nga ku as
nevoja për të nxjerrë letër për libra të rinj nga letra e shkruar keq, nuk do
t’i nxjerrë. Lexuesi i sotëm, me gjithnjë e më pak përjashtime, ka bindjen se
ushqimi me letërsi nuk shquhet fare nga ushqimi me lugë bosh, duke harruar, mes
të tjerash, se nga luga bosh dalin gati gjithmonë kryeveprat. Ai nuk beson më
se leximi gjer në përjetim i letërsisë mund të dhurojë një
jetë më të bukur, ndonëse jo më të mirë, ndoshta ngaqë e sheh të mirën si pa
lidhje me të Bukurën.
Askund tjetër sa në
këto treva nuk qarkullojnë kaq dendur, gati me epërsi dijetarësh, a thua se
folësit jetojnë në qiell dhe s’kanë pikë përgjegjësie, bindjet se:
a. “Jemi të
mallkuar”,
b. ”Treva të
bekuara – gjynah që janë të banuara / populluara”
dhe c. “Nuk do
bëhemi kurrë” (njerëz / vende të qytetëruar etj).
Vërtet, gjendja e
hapësirës ballkanike, prej një kohe të pamatëshme, është “E rëndë, por e
qëndrueshme”. Nuk është pak, po të kemi parasysh se, sipas mendësisë
ballkanase, “E mira dhe e keqja s’kanë fund”. Gjendja i ngjan një gadishulli që s’është as
fund i tmerrshëm, por as ndonjë tmerr pa fund. Është një pezullí mes dy
humnerash, njëra e mirëfilltë, tjetra prej kujtese; një fund, me të cilin jemi
mësuar dhe të cilit s’do të donim t’ia njihnim fundin. Këtu kujtesa
historike, në vend që të shfrytëzohet për të shmangur tragjedi joprodhimtare[2],
përdoret për fikjen e shpresës, ose për mbajtjen e saj brenda disa përmasash sa
më të politike.
Në kushte të tilla, çdo fillim, pas fundit me të cilin jemi regjur, duket si mallkim. Koha nuk bind askënd se ka rrjedhur e s’kthehet, as për keq, as për mirë, por vetëm për asnjanësim të gjithçkaje, ndonëse ndërkohë, sidomos në periudha të rënda, - që vërtet ngjasonin me të fundmin Fund të Botës, - shumë ballkanas janë flijuar, disa që të mbijetojë shpirti, disa thjesht që të mbijetojnë. Jo rrallë, dijenitë e paraardhësve dhe të dhënat historike janë kaq të pasqyruara në jetën e breznive ende të gjalla, saqë edhe mund të zgjojnë dyshime nëse jemi lindur si qënie më vete, apo mbushim kalimthi me shpirt (frymë) trupa të hershëm, si edhe anasjelltas, pakashumë si në një shërbim ushtarak.
Mallkimi (në shqip
mund të zbërthehet edhe si i -kuar me mall- / kim me
mall – për një botë më të mirë, jo medoemos edhe për një vete më të
mirë), ka krejt tjetër kuptim e rol për Letërsinë. Lidhja mes Mallkimit dhe
Letërsisë nis njëheresh me ato përshkrime (“për-gojime”) që e detyruan njeriun
të pyeste se cila nga botët, ajo që shihte e prekte, apo ajo që dëgjonte a
lexonte, ishte e Vërteta. Qysh atëhere, Letërsia bëhet e sipërfaqëshme gjatë
periudhash “të bekuara”, ndërsa Mallkimi – i domosdoshëm, qoftë edhe vetëm
ngaqë ushqen Letërsinë me lëndë të parë (duhet thënë shpirt
të parë). Nga ky këndvështrim, Mallkimi është njëherazi: lidhje e
vazhdueshme me Krijuesin, ruajtje e hierarkisë së Krjimit dhe njohje-pranim i
hapësirës jetike e mendore, - Shtëpia, - ku jemi ata që
duhet të jemi, teksa hapësira që shënjohet nga fjala “Jashtë” ka vetëm
kuptimin “tjetërsim”.
Lidhur me gjendjen
pa rrugëdalje, por të qëndrueshme, dhe fundin, me të cilin jemi mësuar e
madje miqësuar brez pas brezi, po sjell në kujtesë vetëm dëshmitë e murgut
Josif Vrienios[3], që u thirr nga Perandori dhe nga Patriarku i
Kostandinopojës për të mbajtur fjalime kushtuar Zotit. Ai duhej ta sqaronte e
ta bindte popullin se Zoti nuk është një mjet i stërholluar nënshtrimi e
zhvatjeje, as shpikje e shkrimtarëve, por Ai që Ishte dhe që Është dhe
që do të Jetë. Vrienos-it i kërkuan ndihmë fare pak kohë para se Kështjella
e Perandorit, - që lidhte dy kontinente[4], - të pushtohej nga
otomanët. Mes të tjerash, ai tha: "… Se Emrin e Perëndishëm, sharë
e nëpërkëmbur, nuk E mbrojmë, kur duhet gjer edhe të vdesim për Të; se veten
dhe të tjerët i shajmë përditë dhe i mbulojmë me shumë mallkime; se shpesh
betohemi pa pikë frikë për emrin frikësues e të shenjtë të Zotit dhe
Shpëtimtarit tonë, pastaj shkelim betimin, madje pa qenë nevoja; se shumë herë
ankohemi kundër Zotit, o që bie shi, o që s’bie, o pse është ngrohtë, o pse
është ftohtë, o pse disave u ka dhënë pasuri, ndërsa të tjerët vuajnë urie, pse
fryn kriveci, me një fjalë, jemi bërë gjykues të pamëshirshëm të Zotit. Ndërsa
shumë prej nesh njollosin besimin ortodoks, kryqin dhe ligjin e shenjtë të
Zotit, si ca të pafé, dhe asnjëri nga ata që i dëgjojnë nuk ngre krye; Se, sa
burrat, aq edhe gratë, s’kanë turp të enden lakuriq udhëve; Se i japin vetë
vajzat e tyre të përdhosen; Se gratë kanë nisur të mbajnë veshje burrash; Se
festat e shenjta i kalojnë me këngë e valle satanike, me dehje e zakone të
huaja, e s’u vjen turp; Se gjithnjë e më tepër po marrim besimet e magjistarëve
e të fallxhorëve, madje edhe në raste sëmundjesh kërkojmë ndihmën e tyre; Se i
largohemi gjithnjë më shumë virtytit dhe shkojmë drejt mëkatit; Se është
larguar mëshira dhe është shumëfishuar urrejtja; Se prijësat tanë janë të
padrejtë dhe zhvatës; gjykatësit marrin bakshish; ata që duhet të lidhin
marrëveshje janë gënjeshtarë; qytetarët vetëm tallen; fshatarët janë të patrú;
dhe të gjithë – në një gjendje të mjeruar, për të vënë kujën; Se të panjollat
tona janë më të paturpshme se lavirat, vejushat – gjithnjë e më të çuditshme,
të martuarit përçmojnë e shpërfillin besnikërinë e martesës, të rinjtë janë të
shthurur, ndërsa pleqtë – pjanecë; klerikët E kanë harruar Zotin; murgjit kanë
dalë nga rruga e mirë, kurse njerëzit e kësaj bote kanë dalë krejtësisht nga
vetja; Se fytyra jonë është bërë e paturpshme dhe joshje për mëkatin, dhe gjer
edhe kur i bëjmë të gjitha të ligat e mundshme, prapë i marrim si të
parëndësishme. Jemi bërë të gjithë të paturpshëm. Të kotë janë bërë të gjithë
mësimet, pa kuptim – shembujt e mirë. Tani nderohen më tepër ata që jetojnë në
shthurje, sesa ata që mundohen për virtytin; Se s’kalon ditë a orë që të mos i
mërzitim vëllezërit tanë me shpifje e gjykime; Se shumë prej nesh jetojnë në
dehje, shfrenim, tradhëti bashkëshortore, papastërti, armiqësi, smirë,
korrupsion e vjedhje; Se jemi bërë kryelartë, mburravecë, dashnorë argjendi,
egoistë, mosmirënjohës, të panënshtruar, dezertorë, zhvatës, tradhëtarë, të
pafytyrë, të padrejtë, të papenduar, të pamëshirshëm; (…) Këto,
pra, dhe shumë të tjera të ngjashme, kanë tërhequr ndëshkimet e Zotit ndaj nesh".[5]
Ndoshta ngaqë
globalizimi po tret dallimet, pa bërë dallime, pamja që na përcjell Josif
Vrienos-i duket e vlefshme për çdo qendër e cep të rruzullit – dhe kjo është
njëra nga shenjat se Letërsia rrezikon të braktiset nga Mallkimi dhe i ka ditët
e numëruara. Ëndërrimtarë të mëdhenj lirie, herë me mllef, herë me ndoht, herë
për karshillëk e herë për të mos u fikur mërzie, herë me humor të zi a
shumëngjyrësh, pa ditur nëse shtimin e lirisë e duan për të ndërtuar a për të
shkatërruar më mirë, ballkanasit pasurojnë fjalët e urta me të dije
që u po vlejnë gjithnjë e më pak bashkëkohësve dhe pasardhësve të tyre, të
cilët, ndoshta për t’u hakmarrë pavetëdijshëm ndaj dendësisë së trandjeve të
kaluara, duke parë se ato nuk u kanë falur një jetë më të mirë, zgjedhin
gjithnjë e më shpesh një mënyrë jetese me kujtesë të butë, të begatë në
vogëlima e të varfër në ide, pakashumë si njeriu që, kur ushqehet në vetmi,
ndërpret të folurën me vete. Nuk mendojnë se kjo lloj jete ka diçka nga
binjakëzimi gati i plotë i shtëpive me orendi, tablo, qilima, veshje,
ndonjëherë edhe libra që janë në modë. Moda bëhet modus
vivendi dhe e pushton me aq begati vëmendjen, saqë ndryshimet për keq
u ndodhin vetëm të tjerëve.
Urtësia ballkanase di prej kohësh se: Politikanët vazhdojnë të përdorin gënjeshtrën për t’i zgjatur jetën zgjedhës dhe zgjedhën për t’i zgjatur jetën gënjeshtrës; rritja e prodhimit të prangave shpesh duket si zgjerim i lirisë; kur shtohet lakmia, pakësohet trimëria; e ardhmja i ngjan një treni, të cilit i ndërrohet drejtimi i shinave çdo ditë dhe që, për çudi, pó në të tashme përfundon; jo pak rrugaçë bëhen emra rrugësh; shumica e rrugëve të çojnë në mërgim; siduket ëndrra e politikanëve për përmirësimin e këtyre trojeve është aq e madhe në krahasim me ç'mund të bëjnë, saqë ata vihen plotësisht në shërbim të shkatërrimtarëve; gjithnjë e më pak vetë duan ta pranojnë se e vetmja zgjidhje për të mos u plakur është të vdesësh i ri; varfëri nuk është varfëria, por mungesa e trajtës së Shpirtit[6]; në vendet ku vidhet shumë, jeta ende është e pasur (të paktën për Letërsinë).
Shkrimi – mes lumturisë së njeriut dhe asaj të shpirtit
Por “pasuria” që
buron nga vjedhjet, alias Letërsia, nuk mund të lexohet e
plotë dhe kjo I mëson njerëzit të mos kërkojnë shumë nga jeta. Edhe kur nuk
është kalbur nëpër bodrume (përfshi ata të vëmendjes), Letërsia e Mirëfilltë
vetëm mund të shijohet me hamendje dhe me njëfarë krenarie që vepron si një
lloj magme metaforash, duke u endur mes së dukshmes dhe së padukshmes. Kësisoj
një letërsi e jashtëzakonshme që ka qenë e shkruar, rishkruhet gojarisht në
mendjen e çdo lexuesi / shkrimtari të përkushtuar. Gjatë një bisede që duhet
lexuar shumë herë[7], dijetari rumun Marian Popa (l. 1938) shprehet
se “... disa autorë të tjerë (ballkanas – sh. im) nuk
arritën ta shihnin dritën e ditës, nuk mundën t’i shihnin të botuar
dorëshkrimet. Ata dhe veprat e tyre u shfarosën. Disa vjet para botimit të
“Gargantua”-së, në Tërgovishte[8] ishin përfunduar së
shkruari dy libra te ngjashëm, por shumë më interesantë sesa libri i Rabëlesë.
Pranë qytetit Vaslui[9] jetonte një prozator që hartoi
një Don Kishot të jashtëzakonshëm. Duke gjykuar nga disa shkrime dhe nga
gjithfarë burimesh e dëshmish, një autor i pashkolluar nga Densushi[10] pat
përfunduar në vitin 1532 tridhjetë e dy dramat historike dhe komeditë e tij, që
mund të krahasoheshin me krijimtarinë shekspiriane, por të cilën e shmangte
përmes thelbit estetik krejt të ndryshëm. Por këta autorë u vranë, veprat e
tyre u zhdukën në fshehtësi. Disa vepra humbën njëheresh me mërgimin e
autorëve. Disa shtypshkronja të fshehta e madje edhe ajo e Coresi-t[11],
botuan ngutshëm një sërë librash që nuk kishin asnjë lidhje me ideologjinë dhe
praktikën fetare: gjithë ç’u zbulua, o dogj. Disa nga vendasit që s’mund të
qëndronin, ikën ku mundën: një pjesë vazhduan të shkruanin në gjuhën amtare, si
Budai-Deleanu[12]; të tjerët, si Dimitrie Cantemir-i[13],
përdorën gjuhën e vendit ku mërguan, ndërsa disa të tjerë ndryshuan emrat,
kështuqë askush s’e di më nga vanë e ku sosën. Ajo zbrazëti historike, ai
shekull pa beletristikë, kanë qënë, në fakt, një plotni e fshehur. Në një epokë
pasigurie, kur njeriu është nën kohëra e jo kohërat nën njeriun,
siç thotë një autor i asaj periudhe, - që ndjente në lëkurën e vet se
ç’thoshte, - manastiret dhe konakët rënkonin nga dorëshkrimet. Pjesa më e madhe
u zhdukën. Mbase gjenden ende shumë, të fshehur, të harruar. Dikur do të zbulohen, dhe atëhere zbrazëtia
historike do të mbushet”[14].
Zhdukja e një pasurie të tillë, e mbështetur edhe nga sasia e kryeveprave tashmë të botuara, që mbeten për shumë kohë, ose përgjithmonë të panjohura (derisa lexuesi ndoshta bindet se letërsia mesatare është e vetmja e mundshme) çon njëherazi në varfërimin dhe frymëzimin e qënies ballkanike. Mund të quhet edhe si mallkim mbi thelbin dhe pamjen, për shkak të vetëprishjes[15], por që ende ka për bekim plotninë e fshehur, qoftë të shkruarën ende të fshehur a të panjohur, qoftë atë që shkruhet ndërkohë.
Gjuha dhe Bekimi sipas së tashmes
Më tepër se shumë
popuj të tjerë, ballkanasit kanë dëshmuar se mund të hiqen për vite me radhë
sikur besojnë (në) diçka, (në) të cilën jo vetëm s('e) besojnë, por edhe e
urrejnë. Si qënie që s’mund të dashurojnë pa urryer sadopak e s’mund të urrejnë
pa dashur sadopak, ata as nuk mund të besojnë pa dyshuar sadopak e s’mund të
dyshojnë pa besuar sadopak (në atë që thonë e bëjnë). Këto i kanë mësuar që
shpesh të mos besojnë atë që duhet besuar dhe që dëshmohej qartë se duhej
besuar, gjer edhe kur mosbesimi i shkatërronte dhe besimi i shpëtonte.
Kuptimi i lirisë dhe
i mënyrave që zgjidhen për të jetuar më mirë këtu është të
paktën i çuditshëm. Rrallëkund tjetër njerëzit kanë aftësinë për të
menduar kaq lirë dhe për t’u shprehur me gjuhë të drunjtë. Ndoshta e duan aq
dëshpërimisht lirinë, saqë e mban secili të kyçur, vetëm për vete, gjer edhe
kur di se liria e papërdorur është burgim që mund të zgjasë pa fund. Bindja më
e përhapur tani është se, në ngarendjen për të jetuar më mirë,
liria pengon – dëshmi, sipas ithtarëve përkatës, se më të mirën nuk e sundon e
as nuk e sjell liria.
Gjatë të jetuarit si në një pjesë teatri, hartuar me një si-gjuhë që fsheh lirinë e mendimit dhe ku jeta e aktorëve shpesh njësohet me të personazheve, u ndërmorën edhe masa për të dalë nga gjendja e rëndë, por e qëndrueshme. Për gjysmë shekulli, përmes njërës nga ujditë më të mbrapshta mes politikës dhe letërsisë, ballkanasit u vetëshpallën dhe u hoqën si të bekuar, si më të lumturit në botë. Një diktaturë vërtet çnjerëzore veproi dorëpërdore e gjuhë-për-gjuhe me një letërsi të ngurtë dhe shkatërruese ndërgjegjesh, kujtese e shijesh, dhe ushtroi si kurrë më parë torturën e gjuhës së drunjtë mbi Gjuhën e Epërme të secilit popull ballkanas – njëfarë përdorimi i Efektit Placebo ndaj një gjendjeje që nuk ishte sëmundje, duke e vendosur sëmundjen e vërtetë në vend të sistemit parësor të shenjave. Thonjëzat e mallkimit iu vendosën bekimit. Ishte njëherazi edhe një dëbim i egër e afatgjatë nga kufijtë e natyrshëm të qënies ballkanike, si nga Shtëpia, dhe mbajtja peng e saj në një hapësirë që do t’i jepte dalëngadalë përmasat e veta nën-njerëzore. Si lëvizje e maskuar politike, letërsia e realizmit socialit ndërroi shpejt fytyrë dhe, duke shfrytëzuar mjegullën e termave ideologjikë, kulturorë, shpirtërorë, shoqërorë etj, por sidomos vështirësitë e natyrshme pas rënies de jure të diktaturës, vazhdon edhe sot të tundë flamurin e qytetërimit përparimtar, mbështetur fuqishëm nga lexuesit me veshë e jo me gjuhë vetjake, ndoshta derisa edhe lexuesi i fundit i pavarur të jetojë aq më mirë, sa të heqë dorë nga leximi. Ndërkaq, varfërimi i jetës shpirtërore dhe zbërthimi i gjithçkaje me mjete vetëm ekonomikë, mbase do ta mbyllin krejt në vete Letërsinë e Mirëfilltë, atë që nuk shëron veten duke “sëmurur” lexuesit e as nuk “shëron” lexuesit duke sëmurur veten. Në këtë ndeshje shumë më të ashpër nga sa duket, mirëqënia dhe jetëgjatësia hëpërhë duken si mallkime dhe rrallojnë radhët e lexuesve.
Nënshtrimi ndaj
politikes ka edhe një shkak tjetër, thellësisht ballkanik, dhe që shfrytëzohet
mjeshtërisht nga të pushtetshmit. I velur nga pamundësitë për të përmbushur
ëndrrat dhe nga pafuqia, të cilën, edhe kur s’është, e shpreh si mençuri,
ballkanasi, gjendur mes trysnive të panumërta, - që nga ftesat për votime e
deri tek tundimet për të ndërruar zanát sa herë e kërkon koha, -
mendon për politikanin e pushtuar nga pushteti: Sa të më shkatërrojë ky
që është kaq nën nivelin tim dhe që kujton se më përfaqëson, më mirë po bëj si
thotë. Ndaj edhe fytyra e brendshme (Shëmbëlltyra
Fillestare) e të nënshtruarve njësohet me atë të nënshtruesve.
Në fund të viteve
’80, ngujuar nga diktatura në Craiova të Rumanisë, i vetmuar aq sa bisedonte me
personazhet e veta, që, me kalimin e kohës, iu bënë më të gjallë se të gjallët,
I. D. Sîrbu[16] përcjell një pamje të jetës që duket si e
shkruar nesër, jo aq vjet më parë: “Isha kudo: në shkollë,
në Shtëpinë e Kulturës, në Këshill. Asnjë fytyrë njeriu. Fytyra e burrit të
pashëm e të fuqishëm është zhdukur, fytyrat e pleqve apo të poetëve që plaken
në mirësi e ndershmëri nuk ekzistojnë më. Rinia është e shëmtuar, e mbrapshtë
dhe e egër. Shahet, përdhoset, fjalët nuk thuhen, por lehen. Gjysma e fshatit
rron nga vjedhjet, gjysma tjetër lyp në qytet. Kam parë profesorë frëngjishteje e rumanishteje që
deheshin si derrat. Vetëm ditën e tretë, në udhë drejt stacionit të trenit, më
zunë sytë një burrë të pashëm, të qetë, veshur pastër. Ishte veterineri i
fshatit. E ka ruajtur të paprekur njerëzillëkun ngaqë, falë zanatit, është i
detyruar të rrijë gjithë ditën afër grazhdeve, stallave...”[17].
Dhembja e vetmitarit Sîrbu, njohës si pakkush i kulturës botërore dhe i të fshehtave të jetës së përditshme, i syrgjynosur jashtë shoqërisë për vite me radhë (nuk dihet kush ia zuri vendin e punës) nuk përqëndrohet aq tek shformimi i Fytyrë-Shëmbëlltyrës ballkanike, sesa tek Fjalët që nuk thuhen, por lehen. Nga një makth i tillë, veç shtimit të dashurisë për kafshët vetjake (më tepër se shtëpiake dhe që, sipas të dhënave, përthithin sasi të mëdha shqetësimesh nga të zotët e tyre, si ca vaksina, melheme a spitale lëvizës), është rrënjosur edhe bindja se jeta më e mirë është e mundshme sidomos pa një gjuhë të pasur. Po nuk lehe, rrezikon të çosh jetë qeni (pa thonjëza), në kohëra kur jeta e njeriut është shumë më e rëndë se jeta e shumicës së qenve me e pa zot.
Mbi Ballkan janë
dyndur prore gjuhë të rreme, që mund të emërtohen kundragjuhë. Por
asnjëra deri më tash nuk ka zvogëluar kaq njerëz sa çerekgjuha (të
themi), dhe që të kujton atë prijësin e lashtë, i cili, me ushtri të armatosur
gjer në dhëmbë, por me vetëm pesëqind fjalë në gjuhë, u sul të pushtonte aq
toka sa mund të shihte në kalërim e sipër. E shfarosën jo ata që kishin ushtri
më të mëdha, por gjuhë më të pasura. Ndaj s’është për t’u habitur nëse lehja e
fjalëve do të sjellë luftëra të reja, fati i së cilave mund të jetë i ndryshëm
nga ato të lashtësisë.
Varfërimi i
qëllimshëm i gjuhës zgjerohet njëherazi me frikën. Në Shqipërinë e viteve ’80,
për shembull, etja e lindur për sadopak jetë të natyrshme mpakej nën frikën që
ishte bërë qelizore dhe shtonte edhe frikën, edhe varfërinë e gjuhës. Nuk ishte
një pasurim jete nga ai që të le pa gojë, por e kundërta, sepse edhe varfërimi
mund t’ia marrë gojën njeriut. As edhe të sëmurët nga mendtë nuk guxonin të
flisnin kundër, ose të thoshin të vërtetën. Sëmundja nuk mund të
shërbente si parzmore. Di raste kur të sëmurë me dhunti poezie u këndonin
arritjeve të jetës nën diktaturë gati njëlloj si korifenjtë e realizmit
socialist.
Nuk di nëse aq të cituarit rrathë të Ferrit kanë vend edhe për ata që ligështojnë shpirtra[18], jo me ligësi të njohura, por me rrjeta fjalësh të shitura dhe që, kundrejt fitimesh kalimtarë, po përhapin ndër ballkanas ngricën shpirtërore të kukullave. Një shekull më parë, Maeterlinck-u[19] synonte që pjesët e tij teatrore të luheshin nga kukullat (ato – në skenë, zërat e aktorëve nga prapaskena), sepse kjo do të ruante të pacënuar hijeshinë dhe thellësinë e tekstit. Por Meterlinku shkruante tekste gjeniale, të cilëve aktorët e gjallë, si zëvendëskukulla, mund t’u ndërronin kahun e t’i prishnin.
Në dimrin e viti
2019, në Bukuresht ndodhi diçka që duhet të bindë se Fundi i Botës, ai I
Panjohuri, mund të vijë pikërisht siç nuk e pret dot askush (pavarësisht sa
fjalë ka në gjuhë). Sepse secili prej nesh e harton Fundin e Botës në bazë të
ëndrrave të paplotësuara. Një shi i zakonshëm dimëror u shndërrua befas në
akull, mbështolli gjer edhe degëzat më të holla, fijet e mbrame të barit,
kangjellat, çatitë, muret, madje edhe, - poetikisht, por aspak rastësisht, -
kutitë e mëshirës dhe të postës. Në vetëm pak orë, pemët nisën të thyheshin,
ngaqë akulli tkurrej dhe pesha e gjithçkaje nuk qe parashikuar të
duronte aq ujë të ngrirë e aq ngrohtësi të shpenzuar për ngricë. U shembën
shumë çati e mure, plasën trungje, shtatore, shishe, gurë, fjalë të urta.
Vërtet mbeteshe pa gojë para një befasie të atillë, e cila, po të shkruhej si
poezi, do të tingëllonte të paktën e pabesueshme. Ishte një metaforë gati e
njësuar me atë që njeriu i sotëm po i përgatit vetes, duke kërkuar me çdo çmim
një jetë më të mirë, pa marrë parasysh se një jetë më e mirë (jo më e bukur)
nënkupton një vetmim më të madh. Zhveshur nga çdo pushtet, si ajo foshnja që
vjen në botë pa asgjë dhe që po aq e varfër kthehet në(n)
tokë, gjatë orëve aq të bukura e të frikshme të ngrirjes, u duk sikur gjithë
ç’mund të na falte kjo jetë ishte poezia, mes së cilës u gjendëm dhe së cilës
nuk mund t’i shtohej, hiqej, korrigjohej (apo korrigjuhej) asgjë.
Një poezi që ishte varg pas vargu Fundi i Botës, por më i lehtë e
pakrahasimisht më i bukur nga ç’e kishim përfytyruar. Poezi, të cilën njeriu,
as me arritjet marramendëse të teknologjisë e as me forcën e pafundme për të
ndrequr a prishur, nuk e vinte dot në fjalë. Madje as nuk e kopjonte dot, pikërisht ngaqë nuk
ishte autori.
Pak para se e lehura
të të dukej më e merituar se e folura, Fundi i Botës u kthye në Hapësirën e
paprekshme të Mundësive. Rikthimi në tokë e detyroi syrin të
shihte me një qartësi të pashitshme gjendjen e rëndë, por të qëndrueshme që e
rrethonte. Prekja e një poezie të tillë do ta ketë shtyrë
dikur edhe Sîrbu-n të rrëfehej me shkrim: "E kam humbur krejt krenarinë
time prej shtetasi, krenarinë shoqërore, etnike, fetare; më është zvjerdhur
kombi, ndërsa Ballkani më duket thjesht si një tas pështymash për fuqitë e
mëdha. Vetëm besimin në Gjuhë, në Mirësi e në Flijim nuk e kam humbur. Përmes
tyre, si ndonjë fëmijë, ribëj përditë edhe këtë lodrën që quhet Shpresë".
Një shndërrim i thjeshtë shiu në akull mjafton për të na bindur se nuk na duhet aq një jetë më e mirë, sesa pak frymë fëminie dhe një shpresë më e madhe për të mos humbur poezinë.
Shtëpia dhe Baraspesha (në shumës e në njëjës)
Pasi ra Perdja e
Hekurt, ballkanasi mori trajtën e një njeriu, të cilit ia zgjerojnë befas
shtëpinë, aq sa rrezikon të mos i dalë jeta për ta parë të gjithën. Një pronar i
tillë tundohet oreçast nga mania e bujkrobit tolstojan, të cilit i premtuan se
do ta ketë tokën gjer atje ku do të ndalet së vrapuari dhe që
vdiq gjithnjë e më i kamur, por jo aq i kamur sa do të qe bërë po të kish
hedhur edhe një hap. Hapja e kufijve ajrosi shpirtra e mendje, por nisi të
fashitë mallin, këtë pasuri të kahershme të Ballkanit. Gjatë rrugëtimeve brenda
shtëpisë në zgjerim e sipër, ballkanasi kuptoi edhe një herë se sa e shtrenjtë
është shtëpia e tjetrit, rrjedhimisht e veta, dhe se pse ka dalë
shprehja ”Shtëpi më vete – varr më vete”. Nuk është fjala as për varrin,
as për vdekjen, por për mëvetësinë, të pangatërrueshmen, fshehtësinë që duhet
të ketë Shtëpia (edhe si qënie, edhe si gjuhë, edhe si trajtë shpirtërore). Pas
epokash kur i përkushtohej çdo utopie sikur ajo të ishte ideali më i lartë dhe
dëbonte, ose shpërfillte ideale të mirëfilltë, sikur të ishin utopi rrënimtare,
ballkanasi ndërroi, ose jetës së tij iu ndërrua kahu i flijimit. E këmbeu me
një jetë më të mirë, si pagë për një jetë edhe më të mirë.
Ai që, edhe në kushte shtazarake luftonte të bëhej dikush, të mbetej në
Kujtesë, qoftë edhe vetëm si shembull për pasardhësit, u dashurua pas të qënit
askush, ose diçka. Diçka si dikush, dikush si diçka,
pra askush në kuptimin e pagjykueshëm të fjalës. Ky është më i
mbrojtur, nuk lakmohet fort nga hallet, nuk synon të mbetet në asnjë kujtesë,
mjafton të sigurojë një jetë më të mirë. Mësimet se „Më e mira është armikja
e së Mirës” dhe „Atij që ankohet / të pakënaqurit, i merren dhuratat”
nuk janë të vlefshme për sa kohë dhuratat e askushit nuk i kalojnë përmasat e
tij e mezi duken. Për çudi, e Mira është nën nivelin e tij dhe ai s’ka si të
mos i përkushtohet Më së mirës. Kuptohet, çmimi për t’u bërë askush, - që është
dështim i vetëdijshëm për të dalë nga vëmendja e fatkeqësive, - hakmerret
shpesh përmes nevojës për bujë e emër dhe sidomos përmes përdorimit të mjeteve
që tashmë u përkasin dikushëve. Kjo mbush qënien me asgjë, dhe me aq asgjë nuk
mbushet dot asnjë shtëpi që s’ndalet së zgjeruari.
Në pamje të parë, të
mësipërmit zgjedhin dështimin jo si hakmarrje ndaj flijimeve të hershme që nuk
sollën një jetë më të mirë, por nga frika, për t'u mbrojtur. Shumica tashmë e
di se një Curriculum Vitae i pasur mund të jetë hasmi më i mbrapshtë i njeriut,
sidomos në një shoqëri ku puna ka shumë trajta skllavërie dhe ku të
jesh i papunë nënkupton të shkatërrosh më pak. Por, për
fat të keq, një jetë më e mirë nuk vjen po të pasurohesh me ide, ose me
kulturë. Shumë të rinj që nuk kanë lexuar asgjë veç librave shkollorë dhe
qyfyreve të internetit, punësohen duke dorëzuar jetëshkrime ku
dëshmohet vetëm se dikur janë lindur, synojnë një jetë më të mirë, dinë shkrim
e këndim dhe nuk kanë vdekur. Kështu e shpëtojnë shkatërrimin
e shkallëzuar nga të papunët me Curriculum Vitae të pasur.
Në pamje të dytë,
pyetjet shtrohen disi ndryshe: Vallë, ballkanasit dështojnë me qëllim që këto
treva të mbeten të bekuara, apo ngrihen heraherës mbi mesataren, gjithmonë me
çmim flijimi a dështimi që niveli i Mallkimit të mos
ndryshojë?
Në pamje të tretë, sado ngjethëse të tingëllojë, mund të thuhet se, pavetëdijshëm, madje pa e dashur, dështojnë për të mos lënë pa shpirt të parë artin e madh.
Kur Perdja e Hekurt
ra, edhe pragu i Portave të Lindjes (ku asgjë s’merret seriozisht[20])
ndryshoi. Në fare pak kohë, tek vërente se vuajtjet e stërgjata nuk marrin
menjëherë shpërblim dhe jeta më e mirë vonohej, ballkanasi – përfaqësues i
shumicës iu drejtua vëllezërve perëndimorë – përfaqësues të pakicës (pritur e
trajtuar si perëndi, por edhe si perëndues të gjithçkaje të veçantë) me shumë
fjalime që mund të përmblidhen në fjalinë: Ju po na pasuroni letërsinë...
Për arsye të
ngjashme, por nga një tjetër modus vivendi, shkrimtarët ballkanas iu drejtuan
pó atyre perëndimorëve, por edhe ballkanasve “të shitur”: Ju po na
pakësoni mallkimin...
Gjendja vazhdon të
jetë e rëndë, por e qëndrueshme; e qëndrueshme, por e rëndë. Askush nuk mund të
vendosë nëse ferri është më i pranueshëm në rrathë (ku ndëshkimi s’ka fund,
sepse duhet ta nisë gjithnjë nga fillimi), apo në katrorë, si qelitë e burgut
(ku ndëshkimi ka një fund të paktën kohor). Letërsia ushqehet njëlloj edhe nga
rrathët, edhe nga katrorët. Vlerën e saj e ridëshmon, mes shumë të tjerash,
edhe një shtetas italian, që ndihet krenar se ka një katragjysh në “Ferrin” e
Dantes.
Arratia, mërgimi
ndeshen me mësimin e hershëm të Filokalisë: “Të mos jenë sprovat dhe betejat
shkak largimi nga vendi ku ndodhemi, sepse vështirësitë janë shenja se aty i
kemi pëlqyer Zotit”.* Mjafton një pushim mes një libri të sapobotuar dhe
një tjetri ende në dorëshkrim për t’u bindur se vërtet Krijuesi lufton nga
brenda e jashtë nesh për ne, në vendin tonë. Mbase prandaj çdo “ushtar” i
këtyre trevave ndihet aq shpesh udhëheqës.
Poezia mbetet ende “ana tjetër e krenarisë” (Elytis dixit). Kjo krenari kërcënohet përditë nga çerekgjuha, nga etja për një jetë më të mirë dhe nga shkrimarët që ende s’pranojnë se janë lindur për tjetërgjë. Të tjerët, gjithnjë e më të paktë, flasin me personazhet e tyre dhe luten “Mos na lerë, o Zot, në dorën e jopoetëve (apo shpoetëve) të zellshëm”. Në Ballkan ka shumë gjendje, kur Lutja është më e fuqishmja gjë që mund të bësh.
Nevoja për të ruajtur Baraspeshën, - lexo: mëvetësinë, gjuhën, shpirtin dhe përmasat e Shtëpisë, - sjell sprova të papritura. Mes shkrimtarit dhe ballkanasit, mes një libri dhe tjetrit, mes Poezisë dhe Përditshmërisë, mes Gjuhës dhe çerekgjuhës, krejt jorastësisht ndesh në një tekst që nuk është përkthyer ende në asnjë gjuhë të huaj. “Kur dikush arrin diçka që i ka lypur shumë mund, brenda tij nis të punojë mburrja. (...) Ajo që arrijmë, mund të na ndyjë më tepër se vetë mëkati. Ajo që fitojmë, mund të na i përmbysë pikëqendrat emocionale në mënyrë të atillë sa të na e mbushë shpirtin me helm. / Të hollat që vijnë drejt nesh mund të na bëjnë zemër-gurë e kopracë, ashtu sikurse suksesi mund të na shembë në humnerën e frikshme të sëmundjeve shpirtërore. / Rruga drejt dashurisë ngushtohet, kur i shohim të tjerët nga lartësitë e shqiponjave në fluturim. Butësia e zemrës thahet në degët e përbuzjes, nga urrejtja dhe vetëlëvdatat, nëse shpirti nuk është i përgatitur ta pranojë arritjen e vet me thjeshtësinë dhe hijeshinë e një luleje.... / Gjithë ç’ka arrijmë për veten tonë dhe na sjell energji, ka vetinë të kthehet kundër atyre që përpëliten, ende, në vuajtje e mëkat. Sytë tanë nuk janë ngjizur për përçmim, por për të shprehur fytyrën e dashurisë që vuan të dalë nga shpirtrat tanë. Sukseset nuk na jepen për t’u fryrë mes pendësh, si në veshjet e shtatoreve, por për t’i shndërruar në dashuri, në zhvillim dhe në përkushtim ndaj njerëzve përreth. (...) Nëse ia ke dalë mbanë në jetë, mos u kap pas dështimeve të tjetrit, që të mos zgjosh në vete krimbin e egër të krenarisë e të mburrjeve. Fitorja në diçka është energjia e dashurisë dhe e aftësisë sate për të pranuar jetën, por ajo nuk mbetet e palëvizshme, nuk është si ndonjë mal a oqean. (...) Mburrja dhe krenaria e fitoreve të zbresin, dalëngadalë, nga piedestali yt, sepse ato vizatojnë në qiellin e jetës sate ngjarje që u përshtaten. (...) Dobësohu, gëzohu dhe hesht! Ler duhanin, gëzohu dhe hesht! Pastro oborrin tënd, gëzoju pastërtisë dhe leri plehërat e fqinjit atje ku vetë fqinji i ka vënë. Sepse mes fqinjit dhe plehërave të tij ekziston një marrëdhënie e fshehtë, disa ndjenja që ti nuk i njeh, nuk i merr dot me mend, dhe shkaqe që do të mbeten mbase përgjithmonë të fshehura për mendjen dhe zemrën tënde. / Mes njeriut të shëndoshë dhe mishit të tij ekziston një marrëdhënie e fshehtë. Një ujdi. Një sekret. Një ndjenjë e pakuptueshme. Një emocion i pa(për)mbyllur. Një dashuri e zmbrapsur. Dhjami është mësuesi i të shëndoshit. Vesi është mësuesi i njeriut me vese. Dhe në jetën tonë nuk ka mësues më të ashpër sesa veset dhe paaftësitë tona. / Tani e di, di se çdo urrejtje, çdo kundërshti, çdo mbajtje mend e së keqes, çdo mungesë mëshire, mirëkuptimi, butësie, simpatie (...) është një mëkat dhe një papastërti; jo vetëm vrasja, plagosja, goditja, vjedhja, sharja, dëbimi, por çdo vulgaritet, nëpërkëmbje, çdo dyshim i mbrapshtë vjen nga i paudhi e prish gjithçka. Tani e di, e mësova edhe unë...”[21].
Pyetjet bëhen
gjerdan: a ia vlen të durosh një jetë ballkanike vetëm për hir të artit të
madh; a ia vlen të bësh art të epërm për njerëz që shijojnë me zor dhe mbajnë
të pandryshueshme një jetë të tillë sidomos duke synuar me çdo
çmim një jetë më të mirë; a duhet vetëm të jetosh sa më gjatë, duke shmangur me
çdo çmim vdekjen e trupit, duke shpërfillur atë të shpirtit; çfarë mund të
përdoret në vend të frymës për të marrë frymë; vërtet i merret dhurata të
pakënaqurit, apo dhurata përkatëse është tepër e vogël; si do të kish qenë kjo
lloj jete pa artin, si do të kish qenë arti pa këtë lloj jete. Janë pyetje
krejt të pavlefshme, në mos po çmendurisht poetike për ata që lexojnë me veshë
e dëgjojnë me sy, por asnjëherë edhe me zemër.
2021
[1] Comunicare in-humanum est,
Bukuresht 2014.
[2] Letërsia mund t’i emërtojë edhe shkrijuese -
fjala ime A.-Ch. Kyçyku.
[3] Josif Vrienios (gr. Ιωσήφ ο Βρυέννιος) – murg i ditur bizantin i shekullit XV, nga
Manastiri i Studitëve, autor shkrimesh të rëndësishme shpirtërore. Njihet edhe
si Shën Gojarti i Ri. Ishte mësuesi i Patriarkut të
Kostandinopojës, Genad II Shkollarit. U lind rreth vitit 1400 dhe ndërroi jetë mes viteve
1431 dhe 1438.
[4] Kostandinopoja kishte rreth 22,5 km mure
mbrojtës, më të fuqishmit në epokë.
[5] Arhim. Filothei Zervakos, Një ngjarje
e denjë për t’u kujtuar, Mărturie Ortodoxă Iubitoare de Dumnezeu, Fletorja
64, vjeshta e vitit 1995.
[6] Filokalia në rumanisht.
[7] Marius Tupan, Marian Popa, Avokati i
të paudhit, Fundația Luceafărul, Bukuresht, 2003.
[8] Kryeqyteti i parë i Rumanisë.
[9] Qytet në krahinën Moldova / Moldavi të
Rumanisë.
[10] Qytezë e hershme në rrethin Hunedoara të
Rumanisë.
[11] I njohur edhe si Diacon Coresi / Dhjaku
Coresi (vdekur në vitin 1583 në Brașov) dhjak ortodoks, përkthyes dhe mjeshtër
tipograf rumun nga qyteti i Tërgovishtes. Është botuesi i librave të parë të
rumanishtes, rreth 35 tituj, në disa qindra kopje.
[12] Ioan
Budai-Deleanu (1760-1820) shkrimtar, teolog, filolog, gjuhëtar, historian arti
dhe jurist.
[13] Dimitrie
Cantemir (1673-1723) dy herë sundimtar i Moldavisë, dijetar, etnograf,
gjeograf, filozof, historian, gjuhëtar, muzikolog e kompozitor, anëtar i
Akademisë së Shkencave të Berlinit (Akademia Mbretërore Prusake e Shkencave /
Königlich-Preußische Akademie der Wissenschaften).
[14] Fryma e thënieve të Marian Popa-s ndjek
parimet e protokronizmit, - lëvizje me peshë në kulturën rumune dhe
që ngjason njëfarësoj me pellazgjizmin e disa shkrimeve në
shqip. Detaje të protokronizmit gjenden me shumicë në veprën poetike dhe
publicistike të Emineskut, i cili paditet disa herë në vit për ksenofobi dhe nacionalizëm
të tepruar, por që, në fakt, ka reaguar ndaj rënies / prishjes së
bashkatdhetarëve të kohës, ndaj mercenarizmit dhe shitjes së punës apo të
shpirtit, si i vetëdijshëm se përfaqëson një mishërim të epërm të racës nga
rrjedh (Rumuni absolut, siç e quan mendimtari Petre Țuțea). Atdhetaria e
Emineskut nuk është veçse shprehja e disa të vërtetave që shqetësonin politikën
e epokës, kur zbrazëtia etnike që kërcënonte identitetin
kombëtar rritej përmes mënjanimit / dëbimit të vlerave të mirëfillta, për t’ua
ruajtur, ose shtuar vendet vlerave të mesme, por sidomos për
t’ua liruar të huajve që rëndom mbeten pa emër, pa punë e pa kamje në
vendlindjet e tyre. Shih edhe Trialog [Ese ndërdisiplinore mbi
lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedh për të ruajtur
Kujtesën dhe Metaforën], Bukuresht, 2016 – work in progress.
[15] Dhjata e Vjetër, Fillesa I, 26 : "Ta
bëjmë njeriun sipas shëmbëlltyrës Sonë dhe në ngjasim me Ne”.
[16] Ion Dezideriu Sîrbu, njohur edhe si Ion D.
Sîrbu apo I. D. Sîrbu (1919-1989), bir minatori, luftëtar në frontin e Lindjes,
student i shkëlqyer në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë në qytetin rumun
Cluj-Napoca, një nga majat e padiskutueshme e gjithaq të panjohura të mendimit
rumun e evropian. Mënjanohet nga jeta kulturore në vitet ’50 ‘për orientime
idealiste’. Më 16 shtator 1957 arrestohet nën akuzën se ‘nuk ka denoncuar’
disa të njohur të dyshimtë dhe burgoset për 6 vjet. Pas lirimit, i ndalohet botimi dhe internohet në
vendlindje (Petrila), ku punon si vagonashtyrës miniere. Më vonë emërohet në
Teatrin e Valea Jiului (i cili sot i mban emrin) dhe punon për nëntë vjet si
sekretar letrar i Teatrit Kombëtar të Craiova-s, ku vuajti e shkroi në kushtet
e një arresti shtëpiak të pashpallur. Veç shumë vëllimeve me prozë e
dramaturgji, është autor i një ditari të jashtëzakonshëm (Gazeta / Ditari
e/i një gazetari pa gazetë).
[17] Jurnalul unui jurnalist fără jurnal /
Gazeta / Ditari e/i një gazetari pa gazetë, vëllimi I, Editura Scrisul
Românesc, Craiova, 1993, përkujdesur nga Elisabeta Sîrbu. (Fjala jurnal në rumanisht ka edhe
kuptimin ditar, pra titulli i librit është edhe Ditari i
një gazetari pa ditar) F. 277-278.
[18] “Mjerë ju, o librarë* e farisenj të shtirur!
Sepse u mbyllni njerëzve Mbretërinë e Qiejve; sepse as vetë nuk hyni në Të, e
as ata që duan të hyjnë nuk i lini të hyjnë”. Ungjilli sipas Mateut 23.13.
Shkrimet e Shenjta e trajtojnë ligështimin e shpirtrave si një mëkat më të
rëndë se vrasja. * Në disa përkthime është përdorur fjala Skribë. Librarë e
kam shqipëruar nga fjala rumune Cărturar/i, që nuk përfshin
shkrimtarët, por ata që merren me libra, njerëz të ditur, hulumtues
etj.*
[19] Maurice Polydore Marie Bernard Maeterlinck
(1862-1949), dramaturg, poet dhe eseist belg, laureati i Çmimit Nobel për
Letërsi në vitin 1911.
[20] ”Que voulez-vous, nous sommes ici aux
portes de l'Orient, où tout est pris à la légère..." (Çfarë doni
ju, jemi në dyert e Orientit / Lindjes, ku gjithçka e kanë marrë si me shaka,
në kuptimin: asgjë s’merret / s’duhet marrë seriozisht). Thënë nga
Raymond Poincaré. Shprehja është cituar nga prozatori Mateiu I. Caragiale
në Craii de Curtea Veche (Esnafët e Oborrit te Vjetër),
njëra nga kryeveprat e prozës rumune. Për të dhëna më shkencore
shih edhe Două Europe – un divorţ intelectual? / Dy Evropa
– një divorc intelektual? (Akad. Răzvan Theodorescu në dialog me Akad. Kopi
Kyçykun), rumanisht, shqip, anglisht, Sh. B. Arvin Press, Bukuresht, 2004.
[21] Nicolae Steinhard (1912-1989), murg ortodoks
me prejardhje hebraike, konvertuar në burg, shkrimtar, eseist, mendimtar, autor
i një libri vegimtar rreth vuajtjes si mundësi për të gjetur Veten në kushte
çnjerëzore (Ditari i lumturisë / Jurnalul fericirii). Copëza është
shkëputur nga eseja Rreth së keqes njerëzore / Despre răutatea umană).
Botuar në Poeteka Nr. 58 / 2023