Nuk është thjesht marrëdhënia jonë me
vdekjen, e sqaroja pa zë. Ne jemi rritur mes, rreth e brenda bunkerëve.
I kishim bunkerët në bahçe, pranë shisheve me verë që vjetërohet, ngulur
kokëposhtë në dhé, atje ku shumica kanë lulet dhe lodrat e kafshëve shtëpiake.
Luanim syllambyllas, ose luftrash, shpijash, hajdutçe etj, derisa nisëm të
mbronim një atdhe, të cilin e njihnim pak dhe vazhduam ta njihnim gjithnjë e më
pak. Atje kemi mësuar të mos mësohemi me vdekjen përsa kohë jetojmë e as me
jetën derisa të vdesim. Mbaj mend se në një bunker të atillë putha për herë të
parë Irisin dhe se bunkerët ngjanin njëherazi me ca kafka, me barqet e grave
shtatzëna dhe me vetë botën.
- Çfarë fati! - ofshau një bashkëroje. E ke
më?
- Çfarë të kem?
- Bunkerin, pra.
- Bunkerin s’e di, por jetën brenda tij – po.
- Mos e humb këtë rast të rrallë! Lëshoje me
qira, se ka çifte që ëndërrojnë të pallohen nëpër bunkerë e shpella...
As e ke idenë...
Idenë mbase jo, por bunkerët...
- Edhe unë kam në qytezën e lindjes ca
bunkerë, - vazhdoi ai me njëfarë përmallimi, - por s’kam arritur as t’i shoh
nga afër, jo më të bëj dashuri në ta.
- Po pse?
- Janë të rrethuar nateditë me tanke e me
roje.
- E s’të duket e çuditshme që gjërat e
ndërtuara për t’ju ruajtur janë të rrethuara dhe ruhen me tanke?!
- Më duket, po ç’të bëj?!
- Më shumë dashuri, - iu gjegja. E
sidomos më bukur.
Edhe këtu ishim të rrethuar nga ata që
ruanim, por nuk ia vlente ta zgjasja muhabetin. Gati ndihesha krenar që
bunkerët e mi qenë rrënjosur bahçeve e buzë ujrave. I sillja ndërmend dhe më
kujtonin kafkën time, të zmadhuar, ose të parë me sytë e ndonjë gjallese të
vogël, tip merimange, milingone, ose pilivese. Kafkat e vendlindjes
kishin atë trajtë me qëllim plumbat të mos nguleshin dot dhe të kërcenin anash,
ose lart, duke humbur forcën, aq sa të mos vrisnin njeri atje ku ndaleshin. Në
roje e sipër të atdheut ku ndiheshim të paftuar, nisëm ta sajonim atë atdhe,
por edhe trojet përreth, që të ndiheshim sa më vendas, në varësi të gjërave që
na mungonin, ose të atyre që i kishim me tepricë, si vetmia, dashuria dhe
malli. Pasi shumicën e atyre gjërave na e zvordhën mosha dhe bashkëjetesa e
detyruar me po ata njerëz, bunkerët u bënë vetë atdheu – dhe ne papritur
s’ishim më fëmijë, përjashto ca roje si puna ime, që s’pushuan së qëni fëmijë
as edhe kur i kërcënoje me vdekje. Kapëm armiq prej gjoje dhe bëmë shumë
dashuri prej vërteti në bunkere. Por edhe anasjelltas. Shumë prej nesh
kishin nga një bunker në oborr, buzë gardhit të bahçes, nën bodrum. Se jo
rrallë atdheu kishte më tepër bunkere, sesa koka të pafjetura, gra me barrë dhe
botë, apo jetë. Kjo na mësoi pagjumësinë. E dini që ka një lloj pagjumësie,
pakashumë si kjo e jona, e rojeve, që e step fatin e zi të veprojë? Këtë lloj
pagjumësie ne shqiptarët e kemi natyrë të dytë, mbase ngaqë kemi pasur shumë
halle, aq sa fati i zi nuk bën dot pa ne...
- Se mos vetëm ju shqiptarët...
33.
Jo vetëm ne. Por s’e kam për ves të flas në emër të
popujve të tjerë. M’u duk me vend të përmendja pagjumësinë, se nuk është pronë
e askujt. Nuk po llogarit rrëfenjat, shakatë dhe përrallat e çuditshme që kemi
treguar netëve në ata bunkerë. Nuk po them se, meqë s’kanë atdhe, brenda tyre i
kemi mësuar gjuhët e huaja si t’i kishim amtare. Disa gjuhë tani mund t’i
flasim aq mirë, sa mund të na merrni si qënie-nëna të gjuhëve të të
huajve. Nuk po zë goje as ngjarje me heronj e keqbërës të sajuar, planet për
t’u arratisur, për t’u ngujuar në ta, për t’u hedhur në erë, për t’i vënë
zjarrin vetes, për t’u lutur në qetësi. Brenda e rreth atyre bunkerëve besoj se
nisi për ne edhe ajo lojë çmimesh që u vinim jetës e vdekjes sonë, vdekjes dhe jetës
së të tjerëve, rojes, lutjes, duke fituar një dendësi të pazakontë kur
gjendeshim mes të trijave: Jetës, Vdekjes, Nënës Natyrë. Ishte ai bekim i
frikshëm, ajo dritë që, nga paaftësia për ta pirë, thithur, përkthyer e tretur
në vete, na dukej terr e mallkim.
Më të dështuarit ndër ta më përqeshnin pas
shpine dhe tregonin barcaletat e rëndomta kundër shqiptarëve, sidomos atë me
avionin shqiptar që bëhej thërrime mbi shkrepa dhe nga i cili mbetej vetëm
lopata e fokistit. Nuk u jepja përgjigje, se edhe pa përgjigjet e mia, shumica
vinin nga popuj pro ose kundër të cilëve nuk gjeje gjëkundi as edhe një
barcaletë të vetme.
- Por do të dalin dikur dokumente thelbësore,
- thoshin disa. Atëhere historia do të përmbyset nga themelet dhe ju do ta
shih...
Nuk di nëse gjenden gjëkundi dokumente për
ata aq shqipo të paemër që janë flijuar brez pas brezi në mbrojtje të të
huajve, se zakonisht në çetelen e kujtimit gdhenden të dhëna rreth atyre
që janë ruajtur dhe që kanë pasur emër e kamje. Por duke gjykuar nga sa herë e
në sa vende më kishin regjistruar (e numëruar) mua, sidomos në kohërat kur isha
më askush se çdo askush tjetër me emër a pa emër, padyshim që duhej të kishte
dokumente.
- Ju e dini më mirë, - u thashë, njëfarësoj i
fyer që po më vinin të ruaja libra, jo njerëz, - por mbase keni dikë që ta
ruaj...
- Ka libra që janë edhe më njerëz, edhe më të
gjallë, edhe më jetëgjatë se shumë njerëz, - buzëqeshi Komandanti. Mos harroni
sa gjuhë amtare dini.
- E di që librat janë si ca shpirtra, -
thashë, - por unë e ruaj ca si shumë veten dhe s’kam asgjë prej ëngjëlli. Aq më
pak prej shpëtimtari...
- Ëhë...
- Nuk dua të tingëllojë padurueshëm poetike,
por rrjedh nga disa breza burrash që kanë bërë roje edhe pa e ditur. Në njëfarë
mënyre, dhuntia e rojes është pasuria më e madhe që kam trashëguar. Tani më
duket se disa prej paraardhësve të mij bënin roje që të mos prishej vetë Libri
i Jetës... Nuk di a u shpreha qartë. E kam fjalën se... Ruanin që gjëmat të mos
na plagosnin më tepër nga sa mund të mbajmë...
- Dhe gjëmat ndruheshin prej tyre?!
- Mbase jo. Por gjëmat nuk kanë vrullin e
parë kur të gjejnë me syrin pishë...
- E, pikërisht për këto arsye je caktuar ke
librat, - ndërhyri Kryetari i komisionit. Po të kishe pasur diçka prej
shpëtimtari a ëngjëlli, të caktonim të ruaje ndonjërin prej nesh. Dhe ia krisën
së qeshurës, më rrahën supet, aq sa më dukej sikur do të më çonin ke muri
i pushkatimit, ose ke furra ku digjeshin kufomat pa të afërm.
Pastaj një ushtar i vjetër, - me llagapin Ustai,
- më përcolli shkurtimisht të fshehtat e rojes së re. Në parim ishte një punë
rraskapitëse, se askush nuk synonte të vidhte libra, apo t’u vinte zjarrin, si
nëpër libra. Librat duheshin ruajtur nga brenda, jo nga jashtë.
Se këtu në kazermë e mbanin frymën vetëm gjërat që s'i lexonte njeri dhe
shumë rrallë humbte udhën ndonjë kryevepër. Me një fjalë, unë duhet të bëja
roje që të shumtët, bashkëkohësit, bashkëvuajtësit dhe bashkërojet e mi, veç e
veç, ose në grup, të mos grisnin faqe, të zhgarravisnin sa më pak dhe të mos
nënvizonin. Sidomos të mos nënvizonin. Pas hulumtimesh të gjata, nje shkencëtar
francez paskësh zbuluar se njeriu harronte pikërisht ato që nënvizonte.
- Po s’ështe më mirë t’i lemë të nënvizojnë,
- pyeta. Meritojnë librat e dështuar një fat tjetër?
- Punët e kujtesës dhe të harresës nuk i
vendosim ne. Gjërat janë më vetjake nga sa duken.
- Atëhere po i futem jetëshkrimit tim dhe po
nënvizoj gjërat dhe njerëzit që s’më vijnë për mbarë, - qesha.
- Unë e kam bërë, - ma ktheu ai. Dhe kur të
ik që këtej do ta nis jetën bash nga fëminia...
Sipas bindjes së eprorëve, nënvizimi sillte
harresë dhe të gjithë detyroheshin të rijetonin të shkuarën, çka nuk përputhej
me planet e tyre e as me të shumicës prej nesh.
Veç disa mrekullish të vogla, por të
patundshme, të cilat do të më vegoheshin hap pas hapi, kjo lloj rojeje ia
vlente, se të hynte në gjak. Njëherazi, duhej bërë roje me vigjilencë të lartë,
që të mos lejoje prishjen e gjakut. Se edhe kur dilje në pension, për shembull,
ose caktoheshe ta shkatërroje botën diku tjetër, vazhdoje të bëje roje rreth
librave, përnjimend, ose thjesht me mend, se numri i të pagjuhëve (në kuptimin analfabetëve
shpirtërorë) dhe i robërve pa gjak po shtohej frikshëm. Kjo vinte
edhe nga fakti që të pagjuhët dhe pagjaksat kishin shumë fat në këtë jetë.
- Do ta shohësh vetë si ecin punët, - më tha
Ustai.
Roja ime e re niste me pastrimin e
përgjithshëm, që i ngjante jo vetëm punës së plakave në Vegël, por edhe
qëndisjes, ose orëndreqjes. Edhe pse shumica dërrmuese e atyre librave nuk
kishin pikë vlere, madje vlenin më pak se pesha e tyre në letër, më pak se
vlera e plumbit të germave, - që pat kursyer jetë, se nuk qe përdorur për
plumba, - librat duheshin shkundur ritmikisht nga pluhuri dhe duheshin vendosur
sipas gjinive. Eprorët kishin të dhëna se pluhuri, në bashkëpunim me plumbin e
gërmave, mund të shkaktonin dëme të panjohura. Dëme më të mëdha edhe se
bashkëjetesa me njerëz të prishur. Më pas duhej bërë kujdes që sallën të
mos e pushtonin minjtë dhe gjallesat e tjera që hanë letër, ujrat dhe sidomos plehrat
e rënda. Se, sikurse në shoqërinë e sotme, erërat shqetësonin vetëm
plehërat e lehta, ndërsa të rëndave s’kishin ç’u bënin. Prandaj duheshin
mbyllur mjeshtërisht vrimat, krisjet e mureve, dritaret, dhe duheshin bërë sytë
katër, se kishte edhe roje që hanin letër. Thuhej se edhe Loji hante letër, por
vetëm gazeta, pra, nuk përbënte rrezik.
- Po sikur t’i teket e të më kërkojë letër me
koburen në ballë?
- Jepi nga ata librat aty, - më tha Ustai
duke më treguar ca kuti. Kanë nisur t’i hanë rojet e breznive të tjera... Dhe
kanë dëshmuar që nuk vrasin më shpejt se mosha...
- Po ku paskan qënë tërë këta libra, - u
çmerita unë. Pse s’e paskemi ditur deri tani?
- Se mos jashtë është ndryshe, - qeshi ai.
Nuk të ndihmon me gjë dijenia se ku ishin, nga erdhën, ku do të përfundojnë. E
qartë është që nuk i zhdukim dot dhe ti duhet t’i ruash.
- Po rreth letrar kemi këtu?
- Jo, por mund ta themelosh, po t’u tek.
Rreth, orë, si ta shohësh me vend.
- Mund ta gdhi sonte këtu?
- Po. Një herë në javë ke të drejtën të flesh
këtu. Po hap sytë: nganjëherë më mirë të kisha fjetur në ndonjë varr, bile bashkë
me skeletin e ndonjë të panjohuri...
- Do përfytyroj sikur është skelet hasmi.
- Nuk është çështja aty, - shtoi ai. E keqja
është se, nga mërzia, do të nisësh të lexosh, dhe do lexosh çdo herë e më
shumë, pa i kushtuar vëmendje vlerës së shkrimeve. E kështu rreziku që të
prishësh shijet dhe gjakun do të rritet, ndërsa librat do të nisin të të duken
njëlloj, gjithnjë e më të arritur, më të bukur, më shpëtimtarë. Do të të
mjegullohen përmasat, kupton?
- Po myku s’bëhet flori, - qesha unë.
- Po myku mund të hahet kur bie uria, - ma
ktheu. Kurse floriri...
Ustai më besoi edhe të fshehta të tjera, se
muajve të parë nuk shkëputej dot nga roja ke librat. Disa herë më lutej ta lija
të bënte roje në vendin tim, madje më shpërblente me shishe fërneti, me cigare
të shtrenjta, ose me fotografi femrash lakuriqe. Nuk jetova fort keq derisa
Ustai dha shpirt ke librat, duke shfletuar një kryevepër, të cilën doli se e
pat hartuar vetë, me faqe e copëza të grisura nga aq libra pa vlerë. Këshilla e
fundit që më dha ishte: “Ruaj veten që të mos i hysh letërsisë... Ky është
rreziku më i madh, vetë mallkimi. Sa herë do të të vijë të shkruash libra, pi
gjësendi, ose merr ndonjë hapje gjumi dhe fli sa të mundësh. Se ata që merren
me shkrime, duke e ditur a pa e ditur, turbullojnë shpirtrat e robve me aq
motërzime të realitetit. E bota është një, ajo që ka krijuar Zoti. Shpesh më
duket se fundi i botës do të jetë njësimi nga e para, domethënë hedhja në erë e
aq botëve të sajuara nga e në libra...”.
Më erdhi vërtet keq që Ustai nuk qe marrë si
duhet me letërsi, por qe mjaftuar me atë libërth si prej fëmijë, me copëza nga
gjoja-librat e sallës, qepur me pe e gjilpëra nga ato që përdornim për të
ndrequr kambalet.
E varrosën në skërkën rrëzë qytezës më të
afërt, - se atje trualli kushtonte më lirë, - mes varreve ku rropateshim të
asgjësonim armikun. Gropa i takoi afër varrit të një rioshi që ish varur me
kravatë ngaqë, - siç thoshin banorët e zonës, - lexonte shumë dhe madje
shkruante poezi.
- Kështu do ta pësojnë të gjithë ata që... -
tha njëri prej nesh.
Por nuk qeshi njeri.
M’u desh të kthehesha ke librat, se
shirat e vjeshtës qenë sulur të pushtonin Bibliotekën. U detyrova ta hiqja nga
supi automatikun dhe të nxirrja në oborr disa batanije të vjetra, me qëllim që
shiu të harxhohej sadopak para se të bënte gjëmën.
- Po sikur të nxjerrësh ca libra koti?! - më
këshilloi ai që bënte roje Ke Barnat. Kur bie kaq shi, unë nxjerr kuti ilaçesh
dhe s’e ke idenë si e thith kartoni shiun... Se edhe librat një biçim ilaçi
janë...
Për fat, shirat nuk e zgjatën dhe roja ime u
shndërrua në njëfarë hulumtimi. Se librat i kisha marrë në dorëzim pa kontroll,
pa firmë e vulë, dhe duhej të mësoja gjendjen e tyre të vërtetë, pra: edhe
vlerën e rojes së Ustait. Gati më nxori mendsh paniku, por edhe një shije prej
të mashtruari në gjumë, kur zbulova se sa faqe u mungonin librave që i pandehja
me vlerë. Ata të tjerët ishin të plotë, pa nënvizime, pa faqe të përthyera, pa
faqe në mungesë. Se nga librat e mirë griste robi faqe, ndërsa të
dobëtit vetëm i linte përgjysmë. Këta vjetëroheshin vetëm nga ata që i
përdornin për të joshur gjumin dhe zakonisht e kishin pjesën e dytë të
pashfletuar. Asisoj i binte që nga lashtësia të kishin shpëtuar vetëm veprat e
dobëta, të cilat, në mungesë të krahasimit, prej shekujsh dukeshin dhe
trajtoheshin si kryevepra.
Kujt t’ia hapje zemrën pas një mjegulle të
atillë?! Çdo mbrëmje, Ke Librat s’kishe ku hidhje librin, por, sa më shumë
shtoheshin lexuesit, aq më vështirë gjeja mes tyre ndonjë të besës. U binda se
ndërmjet leximit dhe rojes kishte lidhje të thella, plot dritëhije e
dykuptimësi nga ato që bëjnë roje rreth fshehtësisë së shpirtit, dhe vetmia m’u
zgjerua. Më pas m’u thellua. Ndërkaq, bashkërojet e patën kaptuar kufirin, - po
rojet flinin, mo?! – e të qënit lexues, dhe u qenë futur letërsisë,
përzgjedhjes së faqeve e copëzave me vlerë, prerjes, lidhjes, qepjes, ose
ngjitjes së kryeveprave. Disa ishin bërë mjeshtra në të gjitha bashkë, dhe këta
ishin ata më të veçuarit nga bashkësia.
- Po përderisa ne jemi ushqyer me paçavure, -
qeshnin disa, - pse pasardhësit tanë të kenë hak kryevepra?!
Dhe tregonin me tallje librat pa vlerë nëpër
rafte. Në fakt, po ta bluaje mirë çështjen, shpëlarja e truve, së shpejti, do
t’i shndërronte edhe librat e dështuar në kryevepra, sepse kryeveprat e
bashkërojeve botoheshin në e shumta dy kopje dhe njëra, ose të dyja, merreshin
në varr nga autori përkatës.
- Le të hapin varret tanë, po s’mbijetuan dot
pa kryevepra, - qeshnin disa autorë kryeveprash. Mund të kenë fatin e madh që,
duke hapur gropa e varre për të gjetur thesare, ose kocka shënjtorësh, të hasin
kryeveprat tona...
Me ndjeshmërinë që po kemi, mendoja unë, së
shpejti edhe kockat e barngrënësve do të shpallen si prej shënjtorësh.
Kishte mes tyre edhe ustallarë të mençur, që
nuk hartonin kryevepra, por vetëm korrigjonin. Përdornin libra të mirë e të
këqinj, i mbushnin me shenja e nënvizime, u ndërronin vendin dhe numrin e
faqeve, disa i grisnin fare, mbanin shënime të sakta mbi veprimtarinë e vet,
dhe ndonjëherë lexonin kujtimet e shoshoqit. Edhe këtyre u vunë emrin libra.
Dhe librave nuk u përmbajtën dot pa u vënë emra.
Isha në telash të madh kur më bindën se kish
rënë sahati t’i kërkoja komandës libra të rinj, domethënë të papërdorur,
se s’kish rëndësi koha kur qenë botuar dhe përmbajtja e tyre.
- Ju bëjmë me dije se librat Ke Librat janë
mbaruar, - shkrova, - dhe, për këtë arsye, duke dëshmuar të gjithë se e kam
kryer detyrën siç e kërkon Rregullorja, vëllimi II, neni 1969, në emër të bashkërojeve,
kërkojmë libra të rinj.
- Po pse nuk kërkoni letër?! - na pyeti
Komandanti. Letër të pashkruar…
- Po, po, faleminderit. Kërkojmë edhe letër,
qoftë e shkruar, qoftë e pashkruar, bojë, pena, kallamare, makina shkrimi,
çfarë ta shihni me vend.
Na u desh të hiqnim dorë nga makinat e
shkrimit, sepse disa prej nesh u ankuan me shkrim, pastaj korrigjuan kërkesat.
U mor vesh se, për t’u ngritur në lartësinë e kërkuar nga kryeveprat, ata
pëzjenin pika boje me ujin dhe me pijet e tjera dhe ndihmonin gjakun që të mos
bëhej ujë. Disa kore zukatën brenda dëgjimit tonë në ato vite:
Më mirë bojë shkrimi, se ujë.
Më mirë bojë shkrimi, se gjak.
Më mirë ujë, se bojë shkrimi
Më mirë ujë, se gjak
- e ashtu me radhë.
Nuk di sa herë u përsërit ajo situatë, por të
gjitha gjenden të renditura në regjistrat e epokës përkatëse, me data, emra,
numra, batuta dhe hollësi që duken të pavlefshme. Dihet me saktësi edhe numri i
kryeveprave që u hartuan gjatë asaj epoke, i të vdekurve që i morën me
vete në varr, vendet ku janë varrosur, datëlindjet dhe ditëvdekjet e tyre,
madje, përbri çdo titulli kryevepre, është kapur me gjilpërë edhe akt-padia e
autorit që hedh në gjyq libra të tjerë dhe gazeta, pastaj Internetin, dhe
kërkon dëmshpërblim në të holla, ose në libra, se i ka përvetësuar metaforat,
të dhënat dhe dijet pa paguar të drejta autori, madje ka ndërmarrë pa leje
kalimin e tyre nga letra në eter, duke ua hedhur shpesh margaritarët derrave.
Për ca kohë mezi e mbajta veten, madje
përdora edhe prangat, se më vinte t’i vrisja, ose t’i hidhja në erë bashkë me
kryeveprat që shpallnin se kishin shkruar e botuar. Rrezik për këtë shkak ia
kish vënë zjarrin ai i paemri Bibliotekës së Aleksandrisë. (...)