Spliti vjen drejt teje si thelbi
i papërfytyrueshëm i një libri, që, deri pak rreshta më parë, dukej i
pranueshëm, por nuk jepte asnjë shenjë se mund të jetë kryevepër. Lodhja e
syve, ose durimi pa fund i detit, bashkë me uljen ëndërrimtare të mbrëmjes, kanë
kaltëruar fshehtas, sëbrendshmi, edhe shkëmbinjtë, edhe asfaltin, edhe
bimësinë. Sendet duket sikur po zhyten për t’u larë, për të humbur peshë e
vëllim, ose për të mërguar në një botë më të sigurt. Rruga i ngjan një gjarpëri
që zgjatet si për të zhdukur kokën e vet.
Pastaj vështrimi kriset, ndahet
më dysh, njëheresh me fjalët (thelbi dhe metafora që i jep jetëgjatësi mezi
shquhen nga njëri-tjetri).
Po mbyllej një maratonë në orë,
jo në kilometra.
Ditënata e paharruar në Timișoara e Budapest, çmallja me Danubin dhe aromat e kafeneve me hije perandorake ishin bërë vegim. Sapo pata përfunduar "Kufij mes Teatrit të ekzistencës dhe ekzistencës së teatrit – një semiotikë e vizionit të Ingmar Bergmanit si njeri i teatrit" dhe, mbase ngaqë lajmet më suleshin nga të gjitha anët, - si fishekzjarre, për çmime letrarë e kryevepra që duheshin lexuar medoemos këtë javë, këtë pranverë, këtë vit, - fjalia që ende s'më jepte paqe ishte: Ndonjëherë caktimi i njëanshëm i çmimit përfaqëson identitetin e vetëm të shitësit.
Koka më dukej meduzë e çartur: të paktën katër gjuhë
më lëvrinin brenda kafkës, duke e shmangur mpirjen ose tretjen jo aq falë
gjymtyrëve (fjalëve), sesa tingujve. Çdo udhëtim i tillë ishte edhe njëfarë
dyndje e tingujve për të të bindur se, përtej fjalëve të veçanta që duhen
përkthyer a zbërthyer, merr frymë si vetë Heshtja një gjuhë e
vetme, ajo para Babelit.
2.
Një krisje fjale në shqip: Mos
ndoshta çmimi ishte shpërbërja e mim-it? Në
rumanisht do të kish qenë de-mimare. Fjala çmim gjendej
kudo, herë e kapur peng në fjalë, herë nën numra, në të gjitha gjuhët dhe
tingujt e mundshëm, a thua se shpirti dhe letërsia nuk kishin kaherë një çmim.
Jepeshin aq çmime, saqë të zinte malli për tezgat, sidomos për ato ku gjeje
kryevepra gati më lirë se falas.
Gjatë 47 orëve të udhëtimit, kur
eshtrat i pushtonte një mërzi, për të cilën ende nuk kisha lexuar gjëkundi, ma
kishin rënduar peshën copëza nga fjalimet e disa laureatëve. Më qe kujtuar
njëra nga shprehjet e tim eti (që fliste rrjedhshëm nëntë gjuhë): Ata
flasin, unë skuqem.
Disa gjëra thelbësore nuk
ndryshonin: që boja të më qarkullonte si gjaku, por edhe anasjelltas,
duhej të kisha (sa më) afër ujëra.
Një udhëtim i tillë, ose vetëm
përshkrimi i disa copëzave të tij, mund të vlente më tepër se çdo çmim letrar.
3.
Nuk di prej sa vitesh ëndërroja
të ndalesha buzë detit, të njësoja vështrimin me krisjen mes ujit e qiejve dhe
të humbja çast pas çasti vëllimin (ku përfshiheshin pesha shkencërisht e
pamatshme e librave të botuar, e dorëshkrimeve dhe sidomos e librave të
pambaruar). Hapat që duhej të pasonin i njihja nga arratí të
mëparshme:
a. Ta humbje vëllimin, por jo aq
sa të bëheshe personazh i yti;
b. Heqja e vetes nga qendra e
vëmendjes, nga çdo qendër vëmendjeje.
[Në rumanisht, vëmendja (atenție) kish rimuar gjithmonë
me burgim (detenție), madje edhe në anglisht:
atention / detention. Ndërsa në shqip
vetëm me hamendje - jo mbamendje, përmendje, çmendje etj].
Bekuar qofshin kaq të huaj që
s'do ta dijnë kurrë cili je.
Kur u ndodha në hyrje të së
famshmes shëtitore Riva, vetiu zgjata një shprehje të Bergmanit: Kur
s’është dokument, filmi është ëndërr. Spliti dukej njëherazi dokument,
ëndërr dhe film. Pak hapa më vonë, u bë rishtas e pakrahasimisht më tepër
libër.
4.
Banesa ku vija të përfundoja
skenarin e „Ex Oriente
dulcibus” [Ëmbëlsirat vijnë nga Lindja – SQ; The Sweets come from the East –
EN; Dulciurile vin din Răsărit – RO] ndodhej ngjitur me Pallatin e
Dioklecianit. Dritarja shihte drejt Portës së Artë (Zlatna Vrata),
ruajtur nga dy ushtarë romakë, që bënin fotografi me toga
kureshtarësh nga e gjithë bota, u jepnin shpatat, heshtat, përkrenaret. Që të
mos gabonin ushtri, si me thënë, grupeve u prinin flamurka
shumëngjyrëshe, ndonjë çadër apo fishkëllima bilbilësh. Gumëzhima e zërave më
kujtoi sërish se, përkundër joshjeve që tërbohen nga lodhja, nga hidhërimet apo
edhe arritjet letrare, një vetmi e tillë mbetet jeta rrënjore e një shkrimtari.
- The rest is literature.
E dija që, në të gdhirë, do të
çmeritesha se: Si mund të mbushet kaq kohë, brenda së cilës erdhe nga
aq larg, por edhe: Pse duhet medoemoes të mbushet?! A
është koha një shkretëtirë që, po s’e mbushe sadopak me pamje, tinguj,
dritëhije, ose me praní qëniesh të tipit gjysma-njerëz –
gjysma-personazhe, mund të të asgjësojë? Apo frymëzimi e zbraz kohën nga të
gjitha e të gjithë – për t’i hapur vend e kohë shkrimit.
Si edhe herë të tjera, thënia që
Shpëtimtari i pat kumtuar Shën Siluan Athonitit në një çast përmbysjeje ma
mbajti mendjen brenda meduzës
- Mbaje mendjen në ferr e mos u
dëshpëro. [Nga rumanishtja: nu
deznădăjdui – mos humb shpresën / besimin.]
Por për herë të parë qysh kur
pata hedhur bojë mbi letër, bindja se koha kur shkruaj është edhe vendi
ku shkruaj m’u lëkund pak.
5.
U enda rrugicave të Splitit deri
pas mesnate. Bukuria vetëm duket labirintike. Duhet lexuar me
këste, përndryshe mund të të përpijë. Një i lindur në Poradecin e
viteve '70 e njeh në palcë frikën e epërme që mund të zgjojë Bukuria, drobitjen
e qënies së vetëdijshme se s’mund të pushtojë, s’mund të shijojë më shumë.
Është një uri gati qelizore, që, si ndonjë minë e nënujshme me sahat, ta
shndërron përjetë gjuhën e brendshme, sjelljen, lëvizjet, shijet – dhe që
shpesh duket sikur s’ka ndërmend të plasë as pak vdekjes.
Për fat, më shumë s’mundet,
ndoshta që të mundet më lart, ose më thellë.
Do të kisha dashur të vizatoja
atë endje nëpër rrugica, nën dritare trajtash e madhësish nga më befasueset, me
grila hapur, ose ulur, mes portalesh e muresh ku preheshin gurë epokash të
ndryshme – i rrëmbyer nga përrenj gjuhësh të panjohura, erërash, tingujsh,
vështrimesh, tatuazhesh, blicesh – të gjitha mbi një kalldrëm që më kujtonte
një pasqyrë vigane të krisur jo nga pesha, por si ftesë për t’u parë sa më i
plotë dhe sa më i vërtetë.
Besoj se ndikimi i ëndërruar i
detit nuk pat qenë sajesë letrare: mbërrita në dhomë gati pa vëllim, pa peshë,
duke përsëritur bindjen se lënda, përfshi trupat e ne vdekatarëve që harxhonim
më tepër bojë se gjak, është Dritë e shtresuar.
6.
Cepat e mureve, loja e
dritëhijeve, rrugicat, dritaret dhe gurët e kalldrëmeve të Splitit mund të të
shtjenë lehtë në ngasje për të shkruar një libër mrekullisht të krisur,
leximi i të cilit duhet nisur çdo herë nga një tjetër faqe e parë, e mesme, zgjedhur
verbtazi, por edhe e fundme. Ose mund të të mësojnë një tjetër lloj të lexuari.
Dritaret, shpesh edhe ato të
mbyllurat, u hapën para endjeve të mia si fletët e një vegimi që shkruhej nga
disa drejtime. Asgjë s’dukej e rastit. „Ex Oriente…” hapet me një skenë
që të kujton tërthorazi dritaret. E luta në heshtje shpirtin e tim gjyshi,
Llazi Kyçykut, mjeshtër dritaresh e shkallësh, që të ma përcillte njëfarësoj,
aq sa mundej, maketën e hapjes së filmit sipas modelit të
dritareve dalmate. Dritaret që ishin njëheresh barcode i
ngritur më kșmbë, por me të njëjtin numër, si sendërzim i përsosur i
dritë-hijes; kureshtje, heshtje, mikpritje e pabujë, lënie e tjetrit të jetojë
e të thurë metafora sado fëminore a qesharake, dhe që ndihmojnë vështrimin dhe
qënien të mos u japin pjesëve të ndryshme të trupit, por edhe të jetës, një
rëndësi që s’e kanë.
7.
Kafeja e parë në dhomë, para
dritares ku perdja lëkundet si veshje ëngjëlli dhe ku dy pëllumba hyjnë çdo
ditë për t’i shpëtuar zjarrmisë që rrezatohet nga Pallati perandorak; e dyta
tek Galerija; e treta tek Nostradamus-i, djathtas
Teatrit Kombëtar. E pata kaluar fëmininë në një qytet turistik, mbiquajtur
edhe i Luleve, ku, veç çifteve që vinin për muaj mjalti, -
rrjedhimisht nuk dihet sa shqiptarë janë ngjizur në vendlindjen time, -
ngujohej për të shkruar kujtimet edhe Udhëheqësi legjendar e i
paharruar, siç e quante populli. Dija se sa e për sa mund ta ruante magjinë
çdo fytyrë e re, që zëvendësohej aq shpejt nga një gjeratore e pafundme të
tjerash fytyra të reja, saqë mund të harroje edhe si quheshe. Megjithatë,
kamarierët e Splitit, kur uleshe për herë të dytë diku, e dinin si e pi kafenë.
8.
Pata pranuar me kënaqësi, qysh në
dimër, të merrja pjesë në një takim me lexues e sivëllezër të panjohur. Takimi
paraardhës pat ndodhur në Panairin e Librit të Lepizig-ut, tetë vjet më parë,
pó me mbështetjen e Traduki-t.
Parzmorja prej ustai që paraqit rrobat
e reja të mbretit më rrinte kaherë më mirë se çdo kostum i qepur me
porosi. Ndaj edhe e thashë hapur, në anglisht (alias përafërsisht)
se ndihesha shkrimtar që ka më tepër libra të botuar sesa lexues.
Takimi u bë një pasdite në Dalmatina
Gradske knjižnice Marka Marulića [Mbështetur nga Rrjeti TRADUKI, Shoqata
KURS, Bashkia e Splitit dhe Ministria Kroate e Kulturës dhe e Mjedisit.], në
një nga ato salla të vogla ku, njëheresh me ardhjen e mbrëmjes, librat sikur
marrin më tepër frymë se njerëzit. Vënë në vijë mjeshtërisht e me përkushtim të
kulluar nga kryetarja e Udruga KURS Split, Maja Vrančić, drejtuar nga Patricija
Horvat, në shoqërinë e shkrimtarit Jasen Boko (me dije të thella, lirshmëri,
dhunti semiotike, humor të mbarë, nga ai që s’do të duket).
Asnjëri nga të pranishmit nuk
kish ardhur ngaqë s’kish ç’të bënte tjetërkund e as që të kish nga ku të
kthehej.
Paraqitja e rrobaqepësit kaloi
shpejt: jam mësuar tashmë edhe me trajtën e atij që, duke gjykuar nga numri i
titujve, duhet të ketë vdekur të paktën atëhere kur jam lindur, dhe nuk e fsheh
se, në takime të tillë, ndihem vetëm njëfarë mëkëmbësi i atij që përmendet në
curriculum vitae. Përdryshe vërtet nuk di si do të mund të isha gjallë.
9.
Aftësia e Patricija Horvat-it për
të ridhënë kumtet nga një gjuhë në tjetrën, me hollësi që ndonjëherë mund të
pasurojnë edhe vetë folësin, solli një dëshmi më tepër se Gjuha e Parme nuk
është mpakur aspak nga dallgët e dasive gjuhësore. Përdoreshin pesë gjuhë në
sallë. Ende më dukej të paktën e papërshtatshme të flisje për letërsi „të
vogla”, ose „të papërkthyeshme”, duke përdorur një gjuhë „të madhe”. Ishte
sikur të përdorje vetëm një lloj mulliri për të bluajtur lëndë të ndryshme, që
nga diamanti, gruri, kafeja e farat e kungullit te kripa. Por pasi ra mbrëmja,
secila gjuhë a pjesë gjuhe u bë urë për të tjerat dhe anglishtja e folur, - e
cila, në kësi rastesh, ndihmonte të kishe edhe nga pak humor të pavullnetshëm,
vendimtar në tubime letrare, edhe humbje të përkohëshme moshe nga ajo e njeriut
që gabon, edhe metafora apo vargje të beftë, - dhe të cilën dikur e pata
emërtuar përafërsisht, më bindi se ndoshta aq, me përafërsi,
duhet ta njohim Tjetrin, përndryshe saktësia, gjer edhe kur vjen fjala për
letërsinë, do të shfarosë fjalë pas fjale e rregull pas rregulli empatinë,
bashkë me të fshehtën që e shquan secilin prej nesh nga gjallesat e pagjuha dhe
nga shoshoqi.
- Gjuha e huaj si rol, jo
si zëvendësqënie.
10.
Në darkë, tek Galerija,
përballë Pallatit të Dioklecianit, ku dallëndyshet flatronin e pipëtinin si
shenja pikësimi, shqipërova disa nga fjalitë që pata thënë në gjuhë, ose copëza
gjuhësh të tjera:
Letërsia shqipe e viteve '20-'30 – më e pasura dhe më
e panjohura, ndoshta ngaqë asnjëri prej autorëve të atëhershëm nuk shkruante as
për t’u përkthyer, as për të marrë çmime a dekorata; Një jetë pa halle është
një jetë pa letërsi; Shkruaj për të tjerët, po kurrë në emër të tyre; Është përgjegjësi
e madhe, - jashtë dhuntisë së shkrimit, - të jesh i famshëm (mainstream)
si shkrimtar. Ato që thua në shtyp, shumë më tepër sesa ato që shkruan, mund të
çojnë turma lexuesish besimmirë drejt mjegullës që tret kufijtë mes së Vërtetës
dhe botës sate. [Një shembull sqarues nga Dhjata e
Vjetër dhe të cilin s’mund ta thoja në përafërsisht. Ioatami u
rrëfeu sikemitëve: U nisën drurët e pyllit të zgjidhnin mbret dhe i
thanë hardhisë: Eja e mbretëro mbi ne. Dhe u gjegj hardhia: Do ta le unë,
vallë, frutin tim të mirë, lavduar edhe nga Zoti, edhe nga njerëzit, që udhëheq
drurët? Po ashtu nuk pranuan as fiku për hir të ëmbëlsisë së tij, as ulliri për
hir të vajit të tij. Ndërsa gjëmbaçi... Duke ngulmuar mbi rëndësinë e
secilës dhunti dhe forcën për të mos shartuar dhuntitë e zanatet, Filocalia shton: Se,
ndër të gjitha, më e mundimshmja është të udhëheqësh shpirtra.] Njëherazi, fama shlyhet me liri të mirëfilltë
shprehjeje e të jetuari, jo me liri të mimuar (nga fshehtësitë
e fonetikës: mim, çmim, minim, minimum, minuar etj); Letërsia
e quajtur pasmoderne është shpesh një trajtë e koklavitur e
mimetizmit, para-letërsisë. [Rima e një paradigme të çuditshme brenda letërsisë: mimetikë / venetikë]. Mes zërit të autorit dhe tekstit përpëlitet që të
tingëllojë sa më e gjallë dhe sa më e vërtetë një jetë e pajetuar, e kopjuar, për të mos thëne e
vjedhur, jo e thithur përmes empatisë (frymëzimit). Tundimi për fillestarët
dhe për të regjurit duket fatal, sepse asgjë nuk ngulmon aq çnjerëzisht të shkruhet
sesa jeta e pajetuar. As vdekja ende e pajetuar nuk dyndet aq egër e në aq
trajta; Poezia rumune – njëra ndër më të pasurat e mundshme; E shkruara – një
mënyrë për të vdekur më bukur. Kjo nënkupton edhe të jetosh më pak shëmtuar;
Dikur duhet të mësosh të humbësh njerëz dhe t’i zëvendësosh me personazhe, por
nuk di se sa është e mundur e kundërta (…)
11.
Gjatë takimit qe lexuar një pjesë
nga „Letra të pangrëna”
që gjendet edhe në „zv.Libri”.
Patricija e kish përkthyer nga anglishtja dhe e ritregoi ngjarjen deri në fund.
Nuk do ta kisha treguar ndryshe. Pasuan duartrokitje dhe të qeshura të thella,
nga ato që dalin vetëm pasi pi me fund pelinin e dramave pa rrugëdalje.
Cila mendoja se ishte tema
kryesore e shkrimeve të mia?
Meqë nuk shkruaja me plan, besoja
se tani ishin kufijtë. Tretja e kufijve të dukshëm
që shtonte të padukshmit. Kufij mes letërsisë së jetës dhe jetës së Letërsisë.
Kufijtë mes fjalëve e tingujve. Kufijtë brenda së njëjtës fjalë – si dhunti e
gjuhës për të pasqyruar të paktën dy gjendje (anë, thellësi, mishërime etj.)
të së njëjtës diçka, të të njëjtit dikush, të secilit askush.
Si i shkon fati vetmitarit që
ushqehet me faqe librash në varkën e ndalur mes ujërave neutrale?
Çështja ishte se unë vetë ende haja heraherës letër. Për
shkencën, ashtu siç dashuria kish sosur proces kimik (chemistry),
ngrënia e letrës dëshmonte mungesë kalçiumi. Ndërsa për librangrënësin e varkës
mbetej një mundësi e bekuar për të ndarë veç (spliting) perlat letrare
dhe për të rritur, ndonëse në hije e jashtë çdo lavdie letrare, cilësinë e të
shkruarit.
12.
Pyetjen më të rëndë ia pata bëra
vetes vetë:
- Çfarë do të haja, po të
mbetesha në varkë me librat e mi? To eat or not to eat – this
is the question.
Në të gdhirë, pasi falë skenarit
isha endur nëpër Tiranën e viteve '80 dhe në Bukureshtin e viteve '90, duke
festuar me Pelinkovac a thua se doja të barazoja sasinë e fërnetit që pihet në
film, isha i bindur se do të kisha ngrënë jo pak nga librat e botuar.
13.
Javën e dytë të shkrimit në
Split, gjatë shëtitjeve anës Adriatikut, përbri varkave (motoskafë quheshin
në Poradec dy të tilla; ushtria endej me to nëpër gjol, duke vigjëluar rreth
frymëzimit të Udhëheqësit dhe duke sulmuar me kakofoni heshtjen gjeniale të
Lasgush Poradecit), vura re se ushtritë e turistëve vepronin
si një gjallesë e stërmadhe që, në vend të luspave, kishte ekranë, syçka, gype,
lupa. S’mund të gjeje se në sa kompjuterë a mure dhomash do të bëje pjesë, herë
i qartë, herë si njollë, herë si zhgarravinë. E njëjta gjë u ndodhte edhe aq të
panjohurve në fotografitë dhe filmimet e mia. S’kishim emra, por luanim role.
Pa synuar e shpesh pa dashur. Më saktë: jeta jonë ishte rol për sytë e të
panjohurve. Si në jetë. Ndonjëherë edhe si në letërsi. Shumica dërrmuese
s’kishte as emra, as ndonjë gjë për të thënë; disa kishin vetëm tipare, disa –
vetëm vëllim. Ngrinim diku, në skaje kujtese, thjesht ngaqë ndodheshim
kalimthi aty / atje në një çast që vetëm i paracaktuar nuk
dukej. Diçka e ngjashme po u ndodhte personazheve të „Ex Oriente…”.
14.
Çapitje e ndalesa të herahershme,
si mbi një pasqyrë të krisur. Dija se, në çaste që ndruhesh t’i ëndërrosh,
copëzat mund të ngjiten, të njësohen – dhe atëhere vërtet je i zgjedhur. Ngrehina
e tingujve, me dhoma, dhomëza, kthina, qilarë, tunele, guva, shpella ku
lëvrinin: hapat shumëgjuhësh, rrotkat e aq valixheve, shputat brenda këpucëve e
sandaleve, fëshfërima e rrobave mbi lëkurë (të reja a të hershme, skuqur,
nxirë, mbushur me vizatime e shenja), krokatjet e gëzueshme të aparateve,
të smartfonëve, boritë e anijeve, drithërimat e palmave, dallgët e
Adriatikut, çukitjet e gotave, gjuhët që lëpijnë akullore, gromësimat fëminore
të shisheve që hapen, gurgullima e lëngjeve të dukshëm e të padukshëm, gugatjet
e pëllumbave, cijatjet përmallëse të dallëndysheve, këngët e dasmave aq të
bukura para Teatrit Kombëtar, në Agora, fishkëllimat, britmat e fëmijeve që
hedhin valle, pëshpëritjet e qirinjve, kërcëllima e peshqve në zgarë,
frymëmarrja e shpeshtuar e pishtarëve, fundosjet apo daljet e spirancave nga
uji i pastër gjer në tejpamje, gërvimat e penës mbi letër. Jashtë ngrehinës ndeheshin
si jashtë historisë disa rrathë qetësie pa fund: lagjet larg Pallatit
perandorak. Një bukuri e qetë, ku askush nuk ndihet e ndoshta edhe s’është i
varfër. Jahtet e dalë si nga filmat me pasunarë, për shembull, janë thjesht
varka: thelbi i diçkaje ngrihet mbi mënyrat se si është bërë i dukshëm. Në këta
rrathë qetësie nuk të duhen shumë fjalë, as të brendshme. Gjer edhe më të skaliturat ndër
to, do ta kishin shtuar hidhërimin e dijenisë se je më kalimtar nga sa pandeh.
Në të njëjtën kohë, kjo heshtje që përdhoset sadopak vetëm nga hapat e tu, të
çliron nga etja për të mos vdekur – gati e njëjtë me etjen për të shkruar.
Atëbotë një fjalë e vetme,
përshëndetja e vendasve, Bog [Zoti, Shko me Zotin, Zoti të bekoftë – hr. M’u kujtua se në disa zona të
Rumanisë banorët përshëndeten me Laudă (Lăudat fie Iisus) Lavdi
– I lavduar qoftë Jezu Krishti.], mjaftonte për ta njësuar pasqyrën e
krisur.
15.
Pas mesnate, rrethuar a strukur
mes gurëve të Pallatit, me shishe e gota në duar, qindra fytyra të reja nxirrnin
nga rropullitë e mbase edhe nga ëndrrat, si kollitje dhe si fishekzjarre pa
shkëlqim, shkulme zanoresh. Me një etje a uri të papërfytyrueshme, sikur mezi
prisnin të shpëtonin nga shpirti. Nuk e dija që bashkëtingëlloret paskëshin
qenë aq lakmitare për hapësirë. Po si do të mbijetonin kur të mos kishin bashkë
me çfarë / me kë të tingëllonin?!
Shumica e zanoreve ishin ea (nga great,
yeah, eat etj.) dhe pafundësisht ou (nga wow dhe fabulous),
shoqëruar gati ushtarakisht nga grupe h-sh (hunj?).
Ngaqë ea dhe ou në
rumanisht kanë kuptimin ajo dhe vezë, më kujtohej
prore vargu i Nichita Stănescu-t:
- E atëhere afrohem pranë
gurësh dhe hesht / Marr fjalët e i mbyt në det. [Si-atunci mă apropii de
pietre si tac / Iau cuvintele si le-nec în mare – Nichita
Stănescu, Emoție de toamnă. Shqipërim i imi – A. K.]
Dhe ajo nuk
ishte thjesht ndonjë femër, as veza thjesht një vezë. Kufiri
mes gurit dhe tingujve më bindte se ishte fjala për vetë jetën dhe për koracën me të cilën
mbështillej, për të mbijetuar sidomos kur gjithçka turrej ta shkatërronte apo
t’i prishte kripën.
Qysh në netët e para, zanoret më
kishin treguar udhën drejt gurëve të bregdetit dalmat. Sapo pata mbushur tre
vjeç, kur prindërit më morën me vete në Durrës. Atje kisha nxjerrë edhe zanoret
e para të tipit eah e ouh, pasi pata pirë pa
dashje, me gojë e hundë njëheresh, gllënjkat e para me ujë të kripur. Shija e
zanoreve nuk kish ndryshuar, ndonëse tani piva ujë deti me qëllim. Por nuk e
prisja të shihja aq gurë e shkëmbinj me trajta trush, meduzash, shtatoresh,
librash që banoheshin përkohësisht nga njerëz. Jo pak pushues,
ose qytetarë, për të mos u zhuritur nga vapa, rrinin mbledhur në të çara
shkëmbinjsh, si foshnja. Gurët ngjasonin edhe me shtëpi, edhe me barqe nënash,
edhe me kafka, edhe me fytyra të lashta që, në vend të gojëve, gjuhëve apo
syve, kishin njerëz.
Përgjatë bregut kishte gurë sa
pranë të cilëve mund të heshtte të paktën një brezni, por valët këndonin si në
kohën e Krijimit – dhe s’besoj se ishin të shumtë ata që do të donin të
lindeshin nga e para.
Kthjelltësia e ujrave më bëri të
dyshoja se mos kripa, e përmendur nga Shpëtimtari në Dhjatën e Re [Motto-ja e filmit është: Ju jeni kripa e
tokës; nëse kripa do të prishet, me çfarë do të kripet? S’është më e mirë për
asgjë, veçse të hidhet jashtë e të shkelet me këmbë nga njerëzit (Ungjilli
i Shenjtë sipas Mateit, Kapitulli. 5, 13). Dikur, njëri nga personazhet do të
përmendë edhe shprehjen hebraike: Nuk të ndihmon me asgjë sheqeri, kur
të është mbaruar kripa.], ka edhe fuqinë ta bëjë ujin të
padukshëm. Aq qartë dukeshin thellësitë, peshqit, leshterikët, guackat dhe
gurët e nënujshëm. Dhe mbase më kish pushtuar fshehtas foshnjëria, se vendosa
që:
- Me ujë të tillë duhet mbushur
kamera për të xhiruar „Ex Oriente…”
16.
Ia kishin vënë emrin pareidolia.
Tërthorazi, mbase nga stepja se mos fyhej ndokush, trajtohej si mangësi,
jo sëmundje, ose si dalje e natyrshme nga struktura klasike
e përftimit të botës. Më qe zgjuar javën e parë të shpërnguljes nga
Poradeci: në çdo cep rrugice tiranase, në oborrin e shkollës, nëpër korridore,
klube, parqe, rreth Sahatit, në Bibliotekën Kombëtare, nëpër kinema shihja poradecarë,
shumica pleq e plaka, që sikur faniteshin për të ma lehtësuar sadopak dhimbjen
e mërgimit. Nuk më përshëndesnin, bënin sikur s’më kishin parë
kurrë. Tiparet dallues fshiheshin pak para se të bindesha që fytyrat e tyre u
përkasin njerëzve të panjohur dhe se isha në jerm, i ograisur nga dëshpërimi.
Por sidomos zogjtë ishin dhe mbetën pó ata: pëllumbat e
Tiranës, sgalemët e Bukureshtit, dallëndyshet e Splitit. Ndërsa nën njërën nga
portat që çonin drejt Agora-s (ku turistët mund të
shihnin Katedralen, Sfinksin, luanët, shenjtorët, dasmorët, dhe të zbrisnin në
qilaret e Dioklecianit, të hanin Mëngjesin e perandorit apo të
pinin diçka), ma preu rrugën një buf.
Fjala buf u hap
si flluskë mes zhaurimës shumëgjuhëshe.
Sjellë nga larg, lidhur me një
zinxhir vezullues, me pendët e rralluara e të ngjethura mbase ngaqë nuk shihte
ditën, bufi mund të ledhatohej, ose thjesht të bënte fotografi me cilindo
që ndihmonte artin dhe kafshët me 5 euro.
- Ky do jetë?! - pyeta veten.
Dyzet e ca vjet më parë
vigjëlonte si kufitar sypatrembur mbi shtyllën prej druri të mëhallës, mes
telave të korrentit, mollëve italiane dhe llampës së rrugicës. Nuk i trembej
syri ngaqë nuk shihte ditën. Prapë nuk sheh ditën, i ngrati, mendova. Ishim
përpjekur aq herë ta rrëzonim nga shtylla me llastika, por asnjë gur nuk e
zinte. Në gjimnaz më kish ardhur të villja gjak nga ndohti ndaj vetes dhe nga
pamundësia për të besuar se, si fëmijë, pata qenë në gjendje të qëlloja aq herë
me llastika një të verbër, pavarësisht se ishte zog. Po pakashumë kështu ka
qenë edhe Homeri, more, i isha hakërryer vetes. Nuk shihte ditën e rrezik
shkruante natën. Në mend e mbi pllaka guri, ose nëpër mure, jo në letër. Bufi duhej
ta kish titulluar Baudelaire-i poezinë e famshme, jo Albatrosi.
- Gëzohem që të rishoh a që prapë
s’më sheh, - i buzëqesha pa zë. Vite më parë, kur shtrëngoje qepallën e njërit
sy dhe ndalje frymëmarrjen për të marrë më mirë nishan, shihje dy bufër. Duhej
të qëlloje mes të dyve, që të vrisje bufin e vetëm. Por siduket një pjesë e
verbimit të bufërve na përcillej fshehtas dhe të gjithë gurët e llastikave
fluturonin qorrazi.
- Verbimi të mbron(te), mjeshtër.
Në mendësinë rumune, bufi nuk
është qënie e përhumbur, por mishërim i mençurisë. Siduket detyrohej të punonte me
orë të tëra në shesh për të mençuruar turistët.
Nuk munda të mos e fotografoja:
ishte pó ai buf fëminie; gëzohesha që as fëmijë të tjerë nuk e kishin vrarë me
llastika. Ishim të dy në mërgim, më të moshuar e ndoshta më pak gjallë, por po
aq të verbër ditën e të frymëzuar natën, ndonëse jetonim në dy botë të
ndryshme. Bëra një pyetje të dyfishtë:
- Cili është i huaji: ti që sheh,
apo ai që nuk sheh?
- I huaj është ai që synon të
vrasë, - u gjegj ai (nuk di cili).
Të nesërmen, pó atë buf e
zëvendësoi një gjarpër, që u mbështoll e rrëshqiti rreth qafash, belesh,
kofshësh e krahësh të panumërt. Kureshtarët i ndruheshin më tepër bufit sesa
gjarpërit. Pronari ia hapte heraherës gojën dhe u tregonte turistëve vrimat e
nofullave, nga ku qenë shkulur dhëmbët helmatisës.
Sa mund ta ndihmojnë artin
ledhatimet ndaj një artisti pa helm?
17.
Orë shqipërimesh, natën vonë.
Fjala kris/je nuk më qënkej zgjuar rastësisht në fillimet e
këtij udhëtimi, shkrimi a çmimi. Meduza i kish ndehur
gjymtyrët si ndonjë yll, cepat e të cilit mundohen të barazohen në gjatësi e
rëndësi.
Kisha njëfarë krisjeje në gjoks, si vrimë e lënë nga një plumb – tani marr
frymë përmes saj dhe ha-
bitem me hijeshitë e botës, kur zbres nga një sy dhe shoh mes krisjes si
nga vrima e çelësit – dhe, para se të arrija të merrja frymë, përgjakesha pa
zë, pa gjeste
mashtruese, pa synime rridhja gjak
rridhja fytyra e zëra e prekje
perëndime të rrethuar nga dëbora dhe lotët e tharë mbi faqe prekur lehtas me
gishat, në një
zgjim të vetvetishëm mes territ, para se të binte alarmi
gjakja* pagjumësi dhe këngë që ma mprihnin a pastronin
fatkeqësinë
poezi të shkruara nga mospranimi i gjakrrjedhjes
rridhja sasinë e gjakut të parrjedhur në kohë
dhe tjetër dëborë që mbulonte të parën
një dritë e ngrohtë e një llampe kuzhine që varej në tavan si një zorrë
lëkura e gjallë
dhe një pranverë e këputur nga skëterra ku ndieja si rriteshin dheut
kërcejtë e gjembur të
një tjetër pranvere –
të ndritshme
të brishtë
të paprekur nga kakofonitë**
* Në kuptimin: të gjitha rrjedhin bashkë
me gjakun. Në rumanisht sângerez nënkupton rrjedh
gjak, më rrjedh gjak(u). Në këtë poemë folja është përdorur si në vend
të nxjerr frymë. Sh. i përkth. / ** Iulia Enkelana, Krisja (Fisura)
Vargje të sime bije. Shkruar pas
ikjes sime nga Bukureshti. Një rrufé krejt e papritur, më pat thënë
në telefon, një krisje.
Shtangur në krisjen mes dy
gjuhëve dhe dy moshave të vetes si prind, ma zgjatën krisjen ose habinë dy
pyetje:
- Po kur e mësoi kjo kaq
mirë rumanishten; Si do ta shkruajë kur të ketë moshën që ka tani?
18.
Më 16 maj 2024, pak para mesnate,
firmosa dorëshkrimin e „Ex Oriente dulcibus”. Ndihesha mirënjohës, i
lirë dhe pa plakje si në konvikt. E megjithatë: Ku të mbytesh pasi ngjarje të
tilla dalin prej teje. Ku të mbytesh a të çmbytesh kur
gjendesh i rrethuar nga kaq mure, kalldrëme, ujëra, gjuhë, zanore, heshtje
gurësh, fotografë nga e gjithë bota.
Nuk di pse mbylla veshët, jo
sytë.
Një përvojë e re: Ritmi dhe
këndet e një filmi nuk duheshin kërkuar medoemos nëpër pamje e tinguj.
Ndonjëherë mjaftonte të shqyrtoje stilet e gurgdhendjes dhe renditjen e
dritareve deri buzë detit, ku çonin të gjitha rrugicat.
Shtesë e vonuar, por jo krejt pa
vlerë, në takimin letrar: Tani që jam i përqëndruar mbi kufijtë, kur mbaroj së
shkruari diçka, ndihem aktor pa rol. Në krisjen nga ku ka ikur roli më i
freskët, po s’dite t’i përdorësh bukur verbimin dhe harresën,
mund të hyjë vetë shkretia, në mos po skëterra.
Përshkova i parol – Parole
d'honneur! - rrugicat rreth e mes Pallatit perandorak. Kishte pabesueshëm
pak kalimtarë, gati aq sa besoja se kam lexues. Mirpo lëviznin sipas një plani
që m’i hapi në një tjetër drejtim, ose lartësi, sytë e brendshëm. Profili i
njërit shkonte më mirë me supet e tjetrit; sytë me gojën e tjetërkujt; njërit
nuk i dukej koka; këmbët e një gruaje ia shtonin joshjen belit të tjetrës, që
bëhej e paharrueshme po të merrte flokët e një tjetre; disa hynin e dilnin mes
hijeve të shoshoqit; disa s’kishin hije; disa kishin vetëm hije. Isha i bindur
se po shkruaja e po filmonim njëherazi. Dil më majtas, të lutem, po,
pak më lart, kthehu, ec pa kthyer kokën, këtë duhet ta thotë një i panjohur, jo
ti, ndodh në tjetër skenë, nuk ndalohet duhani, se jemi në vitet '80, sillni
një shkrepse, muri duhet filmuar sikur të jetë pasqyrë, krise pasqyrën e dhomës
së pritjes, jo me çekiç, sillni një penë, ose një unazë…
19.
Njërën nga skenat qëndrore të
filmit e pata shkruar në fund. Tituj e këngëve dhe ndonjë varg shkundullues ma
trandnin ende dëgjimin, sikur të kishin thurur fshehtas një poezi më vete.
S’pari kur t’pash / Dashunija si
rrufe / të’m’goditi mu në kokë / Nuk kam gjuh’ që të rrëfej / Ç’më ka gjetur,
more shokë / Gusha jote bardh’ si bora / A të kujtohet ajo natë / Kur pata nji
lule t’bukur / Ti që m’vrave mue / Ç’më gremisi sevdaja e shkretë / Pleqënia
s’mund ta mbajë / Rrojtja ime nuk asht jetë / Në mosh’n e dashurisë / Kur
mbusha njëzet vjeç / Mes dhimbjesh mora rrugën / Vash-o për në kurbet / Kush ma
s’pari e bani / Jam jabanxhi / Harroje, harroje / Kënga e marinarit / Ti, mor,
det, mor uj' i njelmët / Ti gjithnji u gjendke plot / Shumë kërkova, funin s’ta
gjeta / Ku do t’jet marimi jot / Ja na erdhi Viti i Ri.
Nota bene:
1. Trajta e rrallë dhe e
rralluar të’m’goditi – fryma e Tiranës së përhershme,
dhimbsuria, malli, aftësia për t’ia nxjerrë mjaltin zeherit dhe anasjelltas;
2. Kë sheh shqiptari me të hapur
sytë. Pastaj, sa hap e mbyll sytë, rrufeja e godet në kokë, aq sa s’ka gjuhë me
u rrëfye. Por nuk do t’ia dijë, nuk zmbrapset. Mua më ndjek plumbi gropave,
thotë, plumbi sa një kakërdhi; e kam për nder të ma krisë kokën rrufeja. Kështu
mund të bëhem me dy koka, si shqipja e flamurit. Hap sytë që të peshojë
fatkeqësinë a fatmirësinë. Gusha e bardhë si bora e së dashurës vezullon butë në
natë. Mirpo nga gryka e saj del ndëshkimi, fillimisht si mall marramendës. Pas
mesnate, mosha e dashurisë bëhet rrugë mërgimi. Po kush ma s’pari humbi një
jetë e doli në tjetrën si nga barku i nënës? Lulja e bukur (që e pata, sa e
pata, a e pata, vallë ndonjëherë) mbetet pas dhe, këqyrur me sytë e çartur
të rrënjëshkulurit, vërtet ia ka mbushur jetën me nektar e aroma të
paharrueshme, por edhe e ka vrarë.
- Më mirë ti, o shpirt, sesa
plumbi a rrufeja. Ose të trija bashkë.
Jabanxhiu duhet të harrojë, se
jeta nuk çohet pa dashni. Pa harresë, jemi të cofur, më keq se pa humor. Ndaj
edhe kokëkrisuri kris e ik e merr detrat. Pastaj vjen sërish Viti i Ri, dashnia
e re, rrufeja e re, detrat që s’u gjehet fundi, lulja e re hap plagë që s’kanë
t’shërume, po kujt i hyn në punë shëndeti pa dashni e pa plagë, kush është më
gjallë e më i përmallur e më i etur për dashni sesa i plagosuri për vdekje a
bukuri pa fund, si deti?
3. Fshehtësi e befasi jo vetëm
gjuhësore: rrufé / rrëfé. Në gegnishten e hershme rrufé shqiptohet rrfé.
Çfarë mund të rrëfe(he)sh për këtë vegim?
20.
Hipur majë një shkëmbi dalmat,
këmbëzbathur, më qe kujtuar Leopardi:
… che vuol dir / questa
solitudine immensa?
[Che fa l'aria infinita, e quel profondo / Infinito
Seren? che vuol dir questa / Solitudine immensa?. Giacomo Leopardi, Canto notturno di un
pastore errante dell'Asia, 1831]
Prapë pyet, don të
thotë, jo të dëgjojë, jo të heshtë, jo të
bëjë. Vetmia vjen të thotë. Vetmia është roli që të mungon pas
mbarimit të çdo libri a filmi. Po aq edhe para fillimit. Zbrazja është mbushje
me hi letrash të shkruara dhe njollash boje që s’janë bërë dot fjalë. Roli ka
bekuar edhe të tjerë. Më vetmitari ndër sivëllezër, melhem për plagë të
pashërueme, vdekur si në vendin tënd, Migjeni, fliste me kangët e veta
të pakëndueme. I tërmetshmi Ion Desideriu Sîrbu, ngujuar nga dështakë e të
aftë smirëzinj jashtë vëmendjes, - që t’i dilte shpirti a shkrimi përditë e nga
pak, - nis të bisedojë me personazhet e veta.
Dil, më këshillonte nëna sa herë
ndjente se jam pa rol. Po ndenje mbyllur, do të të kujtohen borxhet, faturat e
papaguara dhe fjalët që s’i tërheq dot më. Dhe ec më këmbë, shtoja, derisa në
kufirin mes shkrimit dhe asaj që e quajnë jetë mos ketë kush të të kërkojë letërnjoftim,
vizë, maskë, sasi parash a varfërie etj.
21.
Vallëzim ëndërror hijesh e
shijesh nga Durrësi i vjetër, Venecja, Selaniku, Parisi, Korça, Bukureshti, La
Valetta, Poradeci, Vlora, Bolonja. Shëtitja brenda e rreth Pallatit zgjat në
varësi të sa turistëve duhet të mos ua cënosh fotografitë. Lëvizjet e tua të
kujtojnë një valltar të gjymtë, nga halli, në zhgjëndërr. Parë nga pas, ke
përshtypjen se po u ruhesh plumbave që brofin nga tyta të dukshme e të
padukshme, ku e kur s’e pret. Por kurrë nuk lodhesh aq sa ta lesh veten të
të vrasin. Mund të thuash edhe se i ruhesh një sasie të pamatshme
mësyshjesh.
- Me që ra fjala: sa mund të
ndodhë që qoftë edhe një sy femëror mes atyre mësyshjeve të bëhet dashuri me
shikim të parë? Se për shikim të dytë a më shumë s’ka as kohë, as vend.
22.
Një çmësyshje fonetike.
Duke u çapitur turbull mes një
rrugice të qarkuar nga qiparisët, një djalosh nga ata që ende besojnë se janë
pjellë vetë, i hakërrehej së ëmës:
- Be smart, be smart!
Mbase nga harxhimi i përnatshëm i
zanoreve, togfjalëshi tingëllonte: Bez smrt, bezsmrt. [Pa vdekje, i pavdeksh(ëm) – hr.] Zor të merrje vesh nëse ishte fjala për pavdekësinë e
durimit prindëror, e pafytyrësisë, apo të të dyjave bashkë.
23.
Kam përshtypjen se në vjeshtën e
vitit 1987 disi isha betuar të mos mbaja ndonjëherë ditar klasik. Falë tim eti,
banesa jonë në Rrugën Arkitekt Kasemi ishte njëherazi bibliotekë, sallon
historiko-letrar, festival rrëfenjash e shakash, institut gjuhësie e folklori,
kinema, kafene gjuhësh të huaja e poezish. Kishim aq shpesh, me orë e pa kohë,
mysafirë të të gjitha moshave e zanateve, - pa llogaritur të afërmit e fqinjët,
- saqë vërtet nuk mbaj mend kur ushqeheshim, lexonim, shkruanim. Jo të gjithë e
dinin se shkruaja. Një darkë na erdhi për kafe një doktor që merrej me letërsi,
ose anasjelltas. Ngaqë nuk e dinte se, për mua, letërsia ishte më shërimtare se
mjekësia, priste që këshillat t’ia besoja dyfish. Kapuç si simite e kafshuar
qosheve, syze rrumbullake, mjekër me gropkë, erë dollapi pa libra, zë
përrallëtari. Hm, shiko ç’të duhet ty tani si vdekja, më pëshpëriti
pasi shqyrtoi një çerek kile dorëshkrimesh. Fliste sikur po gatiteshim t’ia
hapnim gropën ndokujt.
- Ditari!
- Ditari?!
- Si vdekja! Vetëm ditari do të
të shpjerë larg. Fillo e mbaj ditar sa më të hollësishëm. Të tëra mbaji shënim.
Zëre se je roje ose dezhurn gjëkundi. Kufitar, madje. As miza mos kalojë pa u
mbajtur shënim.
- Ja ditar, ja vdekje, - qeshja
më vonë. Përndryshe do të të bëjë lanét pavdekësia.
Më duhej (si e
mbase sa vdekja) të jetoja dy herë njëheresh
mërzinë e së përditshmes dhe të mbaja shënim çdo çikërrimë, mundësisht në dy
kopje, aq sa, për vetëm disa muaj, rrezik as ëngjëlli mbrojtës të mos bënte dot
më dallim mes meje e një guri, një tenxhereje, një gardhi, një komshiu, një spiuni.
24.
Nata para largimit nga Spliti.
Kur sheh me sy fëmije detin, humb pjesën vdekatare të trupit, peshën, vëllimin,
fjalët apo zanoret që s’i tërheq dot më mbrapsht. Po sikur bashkë me to të
humbësh edhe vuajtjet e pathëna dhe të pashkrueshme, kujën si grep për fjalët,
përleshjen e tingujve – gati gjithë çka bën letërsi?!
Festova te Galerija,
përballë dallëndysheve si shenja pikësimi, me Pelinkovac, aq sa s’më dukej
çmenduri nëse shtija pak, sa për provë, edhe në stilograf. Por m’u kujtua se
këtë shpikje, duke përdorur fërnet, e pat bërë dikur një personazh i imi – dhe
nuk ia shkela të drejtën e autorit.
Rrugicat dhe dritaret më dukeshin
hyrje-dalje në e nga libra të papërfunduar.
Letërsia ulej sërish mbi jetë si ndonjë verbim i përkohshëm, të cilit nuk i
shpëton asgjë që vërtet meriton të bëhet e dukshme ose e dëgjueshme, sidomos
për ata që e kanë fare afër, shpesh në vete, dhe nuk e ndjejnë, ose e shohin
dhe e nënçmojnë për forcë zakoni, duke e pandehur tjetërgjë. Letërsia mbetej
jeta mes dy kufijve. Jeta si krisje. Bog.
