Njerëzit,
që nuk janë të shpikur dhe as të rastit:
Një plakë papërfytyrueshëm plakë, e cila, falë vuajtjeve që janë më pak të përfytyrueshme se pleqëria e saj, flet sikur të ketë gjuhën e vetë Tokës;
Djali i kësaj plake. Ka qenë në shumë trupa shqiptarësh. Nuk është i biri i askujt, por dhimbjet që ka mbartur e kanë bërë të aftë të jetë njëherazi biri dhe prindi i gjithkujt;
Një ish-mërgimtar, që tani është milioner dhe që beson në Zot ndofta ngaqë nuk i mungon asgjë tjetër;
Një sekretare e huaj, si zakonisht bjonde dhe shumë epshore; nuk di t’i thotë “Jo!” asnjë kërkese të shefit;
Dy turma të afërmish, disa tmerrisht të varfër, disa tmerrisht të pasur, disa tmerrisht as të varfër, as të kamur, të gjithë të bindur se pjesa tjetër e të afërmve janë të rëndomtë dhe ziliqarë;
Kujtimi (etj) i disa prej regjimeve të shkuara;
Gryka e Topit;
Të gjallë e të vdekur, të cilët vetëm syri i mëkatarit (të vërtetën thotë!) mund t’i përzgjedhë e t’i shohë pa u verbuar;
Ish-perandorë, ish-perandorë më të vegjël, ish-vartës, ish-ushtarë, ish-burgaxhinj, ish-bashkëshortë, ish-kopila, ish-kamarierë, ish-shitës, vrasës, varrmihës, varre, pemë, pallavra, pejsazhe dhe shumë ish-Ishër.
Kufij dhe pasaporta dhe viza.
Shumë gur.
Shumë qiell.
Ngjarja ndodh në perandorinë e gurit.
*
Akti i Parë
“Kush kaloi këtu?
- Të gjithë.
Çfarë ndodhi këtu?
-Të gjitha.
Kush fitoi këtu?
- Ë?!”
Kjo nis e mbyllet me një kujë, aq sa betohesh se dikush i pangjashëm po del nga gjaku i një nëne, nga kuja e një nëne, apo se diçka e pangjashme po ngjizet mbi kryet e tua, nën këmbët e tua, në shpresat e tua, apo mbase doli prapë ajo bollë e zezë që lemerit fëmijët e prapë, apo ndofta qielli u ça më dysh a më tresh dhe po derdh një tjetërsoj breshëri, jo me kokrra akulli, po me letra të rënda e të bëra shuk nga hidhërimi për bëmat tona, apo ndoshta dikujt i ngulën një thikë gjer në palcë të katragjyshit, apo një plumb gjer në zemër të gjyshit, apo i shtrënguan një litar gjer në rënkimin e babës, apo një fjalë t’u ngul si akrep në fyt, në ëndërr, apo një yll po këputet qorrazi në natë, apo një vajzë po gdhihet grua - dhe tani duhet pritur vetëm e papritura, e pangjara, e papara;
kjo nis me një kujë fëmije, që ka harruar të qajë, por jo edhe të klithë, një fëmijë, zëri i të cilit përshkon muret, sa u bje të fikët akrepave dhe merimangave dhe hardhucave, duke u trashur, duke u bërë zë burri, zë plaku, zë të vdekuri, thua se e kanë mbyllur në ndonjë guvë, ose po e bëjnë kurban për ndonjë fjalë të pambajtur, ose po e murosin.
Por ti betohesh kot.
Nuk ke për ta vrarë tët bir! Shumë të dua, por do të të ndal. E mbaj mend si tani: pasi më përshëndete, ti shtrëngove myllin e thikës. Je nga ata burra që të vrasin për një fjalë goje. Kush e pat thënë atë fjalë pa vend, pat mbetur ngulur shpejt a vonë, në tehun e thikës tënde. Kisha dhëmbje të madhe që po ikje në botë, ndaj nuk mendoja dot keq për ty. Tani ti do të vish nga bota dhe do të bësh çmos për ta vrarë djalin tënd, edhepse ai nuk ka thënë gjer më sot asnjë fjalë pa vend.
Kanë kaluar shumë varre që atëhere.
Por do të jem aty. E kam parë edhe thikën tënde. Shumë gjëra kam harruar, por thikën tënde jo. Kishte një myll fildishi ajo thikë. Dhe një zhgabonjë ishte gdhendur aty. Ti je i fortë, si div, mund të më mposhtësh, jo më kot ke mposhtur jetën e botës dhe hidhërimin e vdekjes së atyre që kanë folur pa vend, kurse unë jam plakë tani dhe nuk di të kem mposhtur ndonjë gjë, ama do ta mbuloj tët bir, do të hyj mes tij dhe thikës tënde dhe le të bëhet si ta ketë thënë Zoti. Thika jote është e gjatë, por unë do të bëhem si gratë me barrë: në u ngultë tek unë ajo thikë, maja nuk do ta prekë djalin. Le të ngulet tek unë, shpirti im…
Gjatë po mban kjo dasma ime kështu. Bjenë sazet anembanë. Këtu në oborr, përreth manit të madh, janë lidhur mushkat. Hanë bar të uritura, se kanë udhëtuar shumë. Mua mund të më vrasësh sa të duash, djalin jo! E kam rritur siç më rriti nëna mua, me thërrime. Nuk marr vesh përse rri këtu në oborr tashti. Dijnë të gëzohen pemët, vallë?! Janë tërë rrudha e fëshfërijnë. Po trëndafilat? Sekush po më thërret lart…- Erdha, erdha!
Muret dhe bedenat e së ashtuquajturës Fortesa e Nëmur janë rrënuar kaherë. Në vend të tyre kanë mbetur buzë lumit vetëm një gropë e madhe, gryka e ndryshkur dhe treçerek e groposur e një topi nga ata të qëmotit, - njëfarë monumenti ngritur si për nder të forcës mashkullore të brezave që vanë, - ca gurë të moçëm, që ngjajnë me ca koka dijetarësh të bëra gur nga pritja për të plasur, tufa shkurresh gjithnjë të zverdhura, mutrat e ushtarëve të të paktën pesë ushtrive mbretërore a perandorake, si dhe mbeturinat e dashnorëve të pastrehë, që gjenin prehje e lehtësonin makthe kur Fortesa mbahej ende më këmbë. Nuk gjendet më as muri i madh ku gjuhë të ndryshme kishin gdhendur sharje e mendime të larta filozofike, britma e stërkala sperme të ushtarëve pa dashuri - dëshmi të një lufte bilogjike të dëshpëruar, të humbur qysh në palcë. Nuk gjendet më as ajo poemë kushtuar jetës dhe bëmave të morrave ndërkombë-tarë, poemë, e cila, me një nënqeshje përtej nënqeshjes gjithëditëse të muranave të rëndomta, u mësonte qytetarëve mbase më shumë nga ç’u mëson vdekja popujve të çoroditur nga ndyrësitë e historisë, si më poshtë vijon:
“Kështjella e papushtueshme e morrave / është vërtet e papushtueshme, sepse / pa qenë morr / nuk mund t’i hysh brenda. / Nga ana tjetër, morrat mund të pushtojnë çdo kështjellë / dhe deri tani i kanë pushtuar të gjitha kështjellat.
Kur ndonjë kështjellë e papushtuar u del para / të gjithë pa përjashtim vërsulen ta pushtojnë / dhe ndonëse kështjella e tyre, gjatë sulmeve, mbetet bosh / ajo mbetet një kështjellë e papushtueshme morrash, / sepse / edhe në arrifsh të bëhesh morr e të hysh brenda / morrat e fuqishëm ta hanë kokën / ose të varin si dezertor / që u mbylle në kështjellë si morrat
kur Morrat binin në luftë si trimat…”
Ligjërimi poetik, që nuk ka qenë kurrë i huaj në këto treva, por sidomos ajo nënqeshje - që, si të gjitha nënqeshjet, ka lindur në ferr - e zhveshur, çarmatosëse dhe ngadhnjimtare, të bindin se poema është pjellë e kohëve të vona dhe e ndonjërit prej atyre endacakëve gjenialë, që mbeten përjetësisht emërhumbur. Ndonjë tjetër emërhumbur e shkuli nga rrënjët këtë faqe të gurtë të historisë sonë dhe ua shiti dijetarëve të huaj në vend të një murane të paktën etruske, për të mos thënë kumt jashtëtokësor. Gropën që la guri, e rrëmuan dhe e bënë pasqyrë duart e zhgënjyera të qytetarëve të dalldisur nga uria dhe nga humbja pa kthim e një shekulli, në një mesnatë pa drita, kur kujtesa e përbashkët vezulloi në atë uri për të thënë se themelet e Fortesës së Nëmur, përveç nëmës së rastit, duhej të përmbanin edhe skelete ushtarësh me dhëmbë floriri, me unaza floriri, me varse gjithfarëshe, ndofta edhe me portofolë të pahapur. Mirpo u gjetën vetëm tre skelete: i një fëmije, që nuk mund të kish qenë i huaj, pavarësisht nga ethet pedofilike të komandantëve të ndryshëm (të cilët ishin rregjur në import kurvash e dylberësh), si dhe skeletet e dy ushtarëve pa dhëmbë: me sa duket, për patriotizëm a për qendrueshmëri monedhe kombëtare, shokët e armëve ua kishin shkulur një nga një dhe i kishin marrë me vete si hajmali. Por këta të fundit mund të mos kishin qenë fare ushtarë, por lëmoshtarë të ndryshëm nga ata që e kanë për zakon të vishen me uniforma ushtrish të perënduara.
Nuk do ta le ta vrasë. Është i njomë që të vritet. Nuk është zbukuruar as për plumb e as për hapsanë, po për jetë. Ky qiell kaq i pastër sonte. Si lot, thoshte nëna ime. Si lot i Perëndisë, me xixëllonja. Është e hapur porta jonë. Drithëron flaka e pishtarëve. Më ngjan se i kam parë edhe njëherë tjetër, në një dasmë tjetër, këta pishtarë. Po ku t’i kem parë, o Atë i Shenjtë?! Zoti nuk u dha fëmijë tjetër prindërve të mi. Kur linda unë, thonë se babai e shkrepi pushkën me gjysmë zemre. Plumbat kërcasin e vrasin njëlloj, më përkëdhelte nëna saherë pikëllohesha. Më mbante në prehër pranë vatrës. Tenxherja e çorbës më ngjante me kambanën. Shikonim zjarrin plot xixa dhe thurrnim ëndrra. Tërë ata mure të zhveshur ashtu. Me hije. Kur nëna më rrëfente për gjyshërit, pandehja se ishin ato hije. Trembeshim atëhere. Si do të bëheshim edhe ne gjyshër, si do të bëheshim edhe ne hije mbi mure?! Nëna më ledhatonte flokët dhe më pëshpëriste: “Ti do t’i kesh të gjitha të mirat, shpirti im… Do rritesh, do martohesh, do bësh një palë fëmijë…” Unë e pyesja: “Po ti me babanë?”. Ne do plakemi, më thosh. Do na bëhen flokët si dëbora, si dëbora, pastaj Zoti do na marrë në gji të tij…”
Çuditesha se si Zoti do t’i merrte. Zoti ishte Toka?! Më ka këputur malli për ta; sonte po martohem,
- Ja, sikur kam ardhur, sikur kam ardhur…
dhe njerëzia gëzojnë e harrojnë hallet. Akoma bujtin të ftuar e kushërinj nga larg. Zbresin nga kuajt, nga mushkat, lenë pishtarët mënjanë dhe përqafohen me prindërit. Vijnë nga shumë larg dhe pyeten gjatë. Sikur vijnë nga qielli dhe pyeten sikur me gjithë mend vijnë nga qielli. Kurse unë jam e vetme përballë qiellit, mundohem t’u buzëqesh, mundohem të çmallem me ta, mirpo ata sikur më kalojnë anash. Kalojnë mes trëndafilave e nuk më shohin. Unë jam më e gjatë se trëndafilat, jam si në ëndërr. Një shi plumbash gëzimi shkrehet drejt qiellit, por nuk më nxjerrin dot nga kjo ëndërr. Edhe kur i kthejnë sytë nga unë, nuk më shquajnë.
Zot i madh; nga Bota vijnë kështu?! Nga cila botë vijnë kështu?!
Në kohërat e veta të arta - duhet thënë: të plumbta - Fortesa e Nëmur nuk ishte ende e Nëmur dhe kishte pamjen e një qyteze të vogël. Si një vejushë që plaket duke u martuar radhazi e duke qenë gjithnjë e më pak vejushë pas çdo burri të vdekur, Fortesa veshi e zhveshi trajta nga të gjitha arkitekturat që kaluan këtejpari, derisa u bë pluhur. Ushtritë e ndryshme vunë herë nga një gur, herë nga një tymtajë, mbyllën nga një vrimë, hapën nga një frëngji, o në drejtim të Lumit, o në drejtim të rrugës, o në të gjitha drejtimet njëheresh, varet ku thërriste më fort qameti, dhe ka hyrë në gojdhanë pastërtia e rregulli ushtarak, me të cilin këto ushtri ia kalonin Fortesën njëra-tjetrës, sepse, pavarësisht nga sherret mes tyre, të gjitha kishin një hasm të përbashkët e për vdekje: njerëzinë e këtij qyteti - dhe dihet tashmë se korbi mund t’ia hajë kokën korbit tjetër, po sytë nuk ia nxjerr. Ndër shpikjet që u bënë brenda mureve të kësaj Fortese, - përjashto të rënën me dorë, që mendohej të ish zbuluar menjëherë pas vetmisë, pas dëbimit nga Parajsa, - folklori i qytetit përmend tavllën, yçin, të shtënën e fallit me guriçka lumi, bixhozin me kërbishte qeni, lojën me zare, duelin për një llaf goje, një shah gjysmak, pa pjesëmarrjen e kuajve, si dhe ditarin në fushë të betejës. Nga tërë kjo batërdi shpikjesh tani nuk ka mbetur më asgjë përveç tavllës, të cilën, djem të rraskapitur nga jeta dhe të munxosur nga vdekja, e luajnë nën shtyllat e telefonit, mbrëmjeve, pranë një gote me vodkë a me uzo, derisa çirren këndesët e një dite që nuk do t’i shtyjë as drejt vdekjes, as drejt një jete më me kuptim. Dhe nuk përmendet fare njëra nga lojrat e fundit që janë shpikur në këtë gropë, pak para se ushtria e fundit që u ngulit aty, të merrte udhën drejt bekimit që la pas mallkimin. Ishte fjala për një lloj krejt të veçantë pagëzimi, jo me ujë lumi, as me pije, as me zjarr, po me top. Pagëzim me grykë topi mund të quhet. Jo gjithmonë në qytet ishte luftë. Vinin edhe ditë apo netë kur grykët e pushkëve dhe të topave ishin aq të nxehura e të skuqura nga përdorimi, saqë asnjë paqe a luftë nuk e bënte hak të përdoreshin. Ndodhte që ushtritë ndërluftuese të binin në ujdi për një armëpushim të përkohshëm, sa për ftohje armësh, si me thënë, - kuptohet, vetëm në rastet kur këto ushtri nuk luftonin kundër qytetarëve, por vetëm kundër njëra-tjetrës, - dhe atëhere, fëmijët e rreckosur të qytetit, si ëngjëjt e të vrarëve që ishin ftohur më shpejt se armët, rendnin drejt Fortesës dhe luanin me ushtarët.
(...)
që nuk janë të shpikur dhe as të rastit:
Një plakë papërfytyrueshëm plakë, e cila, falë vuajtjeve që janë më pak të përfytyrueshme se pleqëria e saj, flet sikur të ketë gjuhën e vetë Tokës;
Djali i kësaj plake. Ka qenë në shumë trupa shqiptarësh. Nuk është i biri i askujt, por dhimbjet që ka mbartur e kanë bërë të aftë të jetë njëherazi biri dhe prindi i gjithkujt;
Një ish-mërgimtar, që tani është milioner dhe që beson në Zot ndofta ngaqë nuk i mungon asgjë tjetër;
Një sekretare e huaj, si zakonisht bjonde dhe shumë epshore; nuk di t’i thotë “Jo!” asnjë kërkese të shefit;
Dy turma të afërmish, disa tmerrisht të varfër, disa tmerrisht të pasur, disa tmerrisht as të varfër, as të kamur, të gjithë të bindur se pjesa tjetër e të afërmve janë të rëndomtë dhe ziliqarë;
Kujtimi (etj) i disa prej regjimeve të shkuara;
Gryka e Topit;
Të gjallë e të vdekur, të cilët vetëm syri i mëkatarit (të vërtetën thotë!) mund t’i përzgjedhë e t’i shohë pa u verbuar;
Ish-perandorë, ish-perandorë më të vegjël, ish-vartës, ish-ushtarë, ish-burgaxhinj, ish-bashkëshortë, ish-kopila, ish-kamarierë, ish-shitës, vrasës, varrmihës, varre, pemë, pallavra, pejsazhe dhe shumë ish-Ishër.
Kufij dhe pasaporta dhe viza.
Shumë gur.
Shumë qiell.
Ngjarja ndodh në perandorinë e gurit.
*
Akti i Parë
“Kush kaloi këtu?
- Të gjithë.
Çfarë ndodhi këtu?
-Të gjitha.
Kush fitoi këtu?
- Ë?!”
Kjo nis e mbyllet me një kujë, aq sa betohesh se dikush i pangjashëm po del nga gjaku i një nëne, nga kuja e një nëne, apo se diçka e pangjashme po ngjizet mbi kryet e tua, nën këmbët e tua, në shpresat e tua, apo mbase doli prapë ajo bollë e zezë që lemerit fëmijët e prapë, apo ndofta qielli u ça më dysh a më tresh dhe po derdh një tjetërsoj breshëri, jo me kokrra akulli, po me letra të rënda e të bëra shuk nga hidhërimi për bëmat tona, apo ndoshta dikujt i ngulën një thikë gjer në palcë të katragjyshit, apo një plumb gjer në zemër të gjyshit, apo i shtrënguan një litar gjer në rënkimin e babës, apo një fjalë t’u ngul si akrep në fyt, në ëndërr, apo një yll po këputet qorrazi në natë, apo një vajzë po gdhihet grua - dhe tani duhet pritur vetëm e papritura, e pangjara, e papara;
kjo nis me një kujë fëmije, që ka harruar të qajë, por jo edhe të klithë, një fëmijë, zëri i të cilit përshkon muret, sa u bje të fikët akrepave dhe merimangave dhe hardhucave, duke u trashur, duke u bërë zë burri, zë plaku, zë të vdekuri, thua se e kanë mbyllur në ndonjë guvë, ose po e bëjnë kurban për ndonjë fjalë të pambajtur, ose po e murosin.
Por ti betohesh kot.
Nuk ke për ta vrarë tët bir! Shumë të dua, por do të të ndal. E mbaj mend si tani: pasi më përshëndete, ti shtrëngove myllin e thikës. Je nga ata burra që të vrasin për një fjalë goje. Kush e pat thënë atë fjalë pa vend, pat mbetur ngulur shpejt a vonë, në tehun e thikës tënde. Kisha dhëmbje të madhe që po ikje në botë, ndaj nuk mendoja dot keq për ty. Tani ti do të vish nga bota dhe do të bësh çmos për ta vrarë djalin tënd, edhepse ai nuk ka thënë gjer më sot asnjë fjalë pa vend.
Kanë kaluar shumë varre që atëhere.
Por do të jem aty. E kam parë edhe thikën tënde. Shumë gjëra kam harruar, por thikën tënde jo. Kishte një myll fildishi ajo thikë. Dhe një zhgabonjë ishte gdhendur aty. Ti je i fortë, si div, mund të më mposhtësh, jo më kot ke mposhtur jetën e botës dhe hidhërimin e vdekjes së atyre që kanë folur pa vend, kurse unë jam plakë tani dhe nuk di të kem mposhtur ndonjë gjë, ama do ta mbuloj tët bir, do të hyj mes tij dhe thikës tënde dhe le të bëhet si ta ketë thënë Zoti. Thika jote është e gjatë, por unë do të bëhem si gratë me barrë: në u ngultë tek unë ajo thikë, maja nuk do ta prekë djalin. Le të ngulet tek unë, shpirti im…
Gjatë po mban kjo dasma ime kështu. Bjenë sazet anembanë. Këtu në oborr, përreth manit të madh, janë lidhur mushkat. Hanë bar të uritura, se kanë udhëtuar shumë. Mua mund të më vrasësh sa të duash, djalin jo! E kam rritur siç më rriti nëna mua, me thërrime. Nuk marr vesh përse rri këtu në oborr tashti. Dijnë të gëzohen pemët, vallë?! Janë tërë rrudha e fëshfërijnë. Po trëndafilat? Sekush po më thërret lart…- Erdha, erdha!
Muret dhe bedenat e së ashtuquajturës Fortesa e Nëmur janë rrënuar kaherë. Në vend të tyre kanë mbetur buzë lumit vetëm një gropë e madhe, gryka e ndryshkur dhe treçerek e groposur e një topi nga ata të qëmotit, - njëfarë monumenti ngritur si për nder të forcës mashkullore të brezave që vanë, - ca gurë të moçëm, që ngjajnë me ca koka dijetarësh të bëra gur nga pritja për të plasur, tufa shkurresh gjithnjë të zverdhura, mutrat e ushtarëve të të paktën pesë ushtrive mbretërore a perandorake, si dhe mbeturinat e dashnorëve të pastrehë, që gjenin prehje e lehtësonin makthe kur Fortesa mbahej ende më këmbë. Nuk gjendet më as muri i madh ku gjuhë të ndryshme kishin gdhendur sharje e mendime të larta filozofike, britma e stërkala sperme të ushtarëve pa dashuri - dëshmi të një lufte bilogjike të dëshpëruar, të humbur qysh në palcë. Nuk gjendet më as ajo poemë kushtuar jetës dhe bëmave të morrave ndërkombë-tarë, poemë, e cila, me një nënqeshje përtej nënqeshjes gjithëditëse të muranave të rëndomta, u mësonte qytetarëve mbase më shumë nga ç’u mëson vdekja popujve të çoroditur nga ndyrësitë e historisë, si më poshtë vijon:
“Kështjella e papushtueshme e morrave / është vërtet e papushtueshme, sepse / pa qenë morr / nuk mund t’i hysh brenda. / Nga ana tjetër, morrat mund të pushtojnë çdo kështjellë / dhe deri tani i kanë pushtuar të gjitha kështjellat.
Kur ndonjë kështjellë e papushtuar u del para / të gjithë pa përjashtim vërsulen ta pushtojnë / dhe ndonëse kështjella e tyre, gjatë sulmeve, mbetet bosh / ajo mbetet një kështjellë e papushtueshme morrash, / sepse / edhe në arrifsh të bëhesh morr e të hysh brenda / morrat e fuqishëm ta hanë kokën / ose të varin si dezertor / që u mbylle në kështjellë si morrat
kur Morrat binin në luftë si trimat…”
Ligjërimi poetik, që nuk ka qenë kurrë i huaj në këto treva, por sidomos ajo nënqeshje - që, si të gjitha nënqeshjet, ka lindur në ferr - e zhveshur, çarmatosëse dhe ngadhnjimtare, të bindin se poema është pjellë e kohëve të vona dhe e ndonjërit prej atyre endacakëve gjenialë, që mbeten përjetësisht emërhumbur. Ndonjë tjetër emërhumbur e shkuli nga rrënjët këtë faqe të gurtë të historisë sonë dhe ua shiti dijetarëve të huaj në vend të një murane të paktën etruske, për të mos thënë kumt jashtëtokësor. Gropën që la guri, e rrëmuan dhe e bënë pasqyrë duart e zhgënjyera të qytetarëve të dalldisur nga uria dhe nga humbja pa kthim e një shekulli, në një mesnatë pa drita, kur kujtesa e përbashkët vezulloi në atë uri për të thënë se themelet e Fortesës së Nëmur, përveç nëmës së rastit, duhej të përmbanin edhe skelete ushtarësh me dhëmbë floriri, me unaza floriri, me varse gjithfarëshe, ndofta edhe me portofolë të pahapur. Mirpo u gjetën vetëm tre skelete: i një fëmije, që nuk mund të kish qenë i huaj, pavarësisht nga ethet pedofilike të komandantëve të ndryshëm (të cilët ishin rregjur në import kurvash e dylberësh), si dhe skeletet e dy ushtarëve pa dhëmbë: me sa duket, për patriotizëm a për qendrueshmëri monedhe kombëtare, shokët e armëve ua kishin shkulur një nga një dhe i kishin marrë me vete si hajmali. Por këta të fundit mund të mos kishin qenë fare ushtarë, por lëmoshtarë të ndryshëm nga ata që e kanë për zakon të vishen me uniforma ushtrish të perënduara.
Nuk do ta le ta vrasë. Është i njomë që të vritet. Nuk është zbukuruar as për plumb e as për hapsanë, po për jetë. Ky qiell kaq i pastër sonte. Si lot, thoshte nëna ime. Si lot i Perëndisë, me xixëllonja. Është e hapur porta jonë. Drithëron flaka e pishtarëve. Më ngjan se i kam parë edhe njëherë tjetër, në një dasmë tjetër, këta pishtarë. Po ku t’i kem parë, o Atë i Shenjtë?! Zoti nuk u dha fëmijë tjetër prindërve të mi. Kur linda unë, thonë se babai e shkrepi pushkën me gjysmë zemre. Plumbat kërcasin e vrasin njëlloj, më përkëdhelte nëna saherë pikëllohesha. Më mbante në prehër pranë vatrës. Tenxherja e çorbës më ngjante me kambanën. Shikonim zjarrin plot xixa dhe thurrnim ëndrra. Tërë ata mure të zhveshur ashtu. Me hije. Kur nëna më rrëfente për gjyshërit, pandehja se ishin ato hije. Trembeshim atëhere. Si do të bëheshim edhe ne gjyshër, si do të bëheshim edhe ne hije mbi mure?! Nëna më ledhatonte flokët dhe më pëshpëriste: “Ti do t’i kesh të gjitha të mirat, shpirti im… Do rritesh, do martohesh, do bësh një palë fëmijë…” Unë e pyesja: “Po ti me babanë?”. Ne do plakemi, më thosh. Do na bëhen flokët si dëbora, si dëbora, pastaj Zoti do na marrë në gji të tij…”
Çuditesha se si Zoti do t’i merrte. Zoti ishte Toka?! Më ka këputur malli për ta; sonte po martohem,
- Ja, sikur kam ardhur, sikur kam ardhur…
dhe njerëzia gëzojnë e harrojnë hallet. Akoma bujtin të ftuar e kushërinj nga larg. Zbresin nga kuajt, nga mushkat, lenë pishtarët mënjanë dhe përqafohen me prindërit. Vijnë nga shumë larg dhe pyeten gjatë. Sikur vijnë nga qielli dhe pyeten sikur me gjithë mend vijnë nga qielli. Kurse unë jam e vetme përballë qiellit, mundohem t’u buzëqesh, mundohem të çmallem me ta, mirpo ata sikur më kalojnë anash. Kalojnë mes trëndafilave e nuk më shohin. Unë jam më e gjatë se trëndafilat, jam si në ëndërr. Një shi plumbash gëzimi shkrehet drejt qiellit, por nuk më nxjerrin dot nga kjo ëndërr. Edhe kur i kthejnë sytë nga unë, nuk më shquajnë.
Zot i madh; nga Bota vijnë kështu?! Nga cila botë vijnë kështu?!
Në kohërat e veta të arta - duhet thënë: të plumbta - Fortesa e Nëmur nuk ishte ende e Nëmur dhe kishte pamjen e një qyteze të vogël. Si një vejushë që plaket duke u martuar radhazi e duke qenë gjithnjë e më pak vejushë pas çdo burri të vdekur, Fortesa veshi e zhveshi trajta nga të gjitha arkitekturat që kaluan këtejpari, derisa u bë pluhur. Ushtritë e ndryshme vunë herë nga një gur, herë nga një tymtajë, mbyllën nga një vrimë, hapën nga një frëngji, o në drejtim të Lumit, o në drejtim të rrugës, o në të gjitha drejtimet njëheresh, varet ku thërriste më fort qameti, dhe ka hyrë në gojdhanë pastërtia e rregulli ushtarak, me të cilin këto ushtri ia kalonin Fortesën njëra-tjetrës, sepse, pavarësisht nga sherret mes tyre, të gjitha kishin një hasm të përbashkët e për vdekje: njerëzinë e këtij qyteti - dhe dihet tashmë se korbi mund t’ia hajë kokën korbit tjetër, po sytë nuk ia nxjerr. Ndër shpikjet që u bënë brenda mureve të kësaj Fortese, - përjashto të rënën me dorë, që mendohej të ish zbuluar menjëherë pas vetmisë, pas dëbimit nga Parajsa, - folklori i qytetit përmend tavllën, yçin, të shtënën e fallit me guriçka lumi, bixhozin me kërbishte qeni, lojën me zare, duelin për një llaf goje, një shah gjysmak, pa pjesëmarrjen e kuajve, si dhe ditarin në fushë të betejës. Nga tërë kjo batërdi shpikjesh tani nuk ka mbetur më asgjë përveç tavllës, të cilën, djem të rraskapitur nga jeta dhe të munxosur nga vdekja, e luajnë nën shtyllat e telefonit, mbrëmjeve, pranë një gote me vodkë a me uzo, derisa çirren këndesët e një dite që nuk do t’i shtyjë as drejt vdekjes, as drejt një jete më me kuptim. Dhe nuk përmendet fare njëra nga lojrat e fundit që janë shpikur në këtë gropë, pak para se ushtria e fundit që u ngulit aty, të merrte udhën drejt bekimit që la pas mallkimin. Ishte fjala për një lloj krejt të veçantë pagëzimi, jo me ujë lumi, as me pije, as me zjarr, po me top. Pagëzim me grykë topi mund të quhet. Jo gjithmonë në qytet ishte luftë. Vinin edhe ditë apo netë kur grykët e pushkëve dhe të topave ishin aq të nxehura e të skuqura nga përdorimi, saqë asnjë paqe a luftë nuk e bënte hak të përdoreshin. Ndodhte që ushtritë ndërluftuese të binin në ujdi për një armëpushim të përkohshëm, sa për ftohje armësh, si me thënë, - kuptohet, vetëm në rastet kur këto ushtri nuk luftonin kundër qytetarëve, por vetëm kundër njëra-tjetrës, - dhe atëhere, fëmijët e rreckosur të qytetit, si ëngjëjt e të vrarëve që ishin ftohur më shpejt se armët, rendnin drejt Fortesës dhe luanin me ushtarët.
(...)