Buk(ë)uri...

Pakica [Ngjarje me 15 pamje dhe me disa lloje perdesh]

Një grup pleqsh me prejardhje shqiptare vendosin të mësojnë gjuhën amtare, të cilën e kanë harruar, ose nuk e kanë folur kurrë. Mësuesi i gjuhës është një i ri që ka mërguar në fillim të viteve '90 dhe që merret me studimin e poezisë ballkanike. Orët zhvillohen në selinë e Bashkësisë. Një mbrëmje, për të fituar kohë dhe për t’ua lehtësuar mundimet, Mësuesi vendos të përdorë kryevepra të poezisë shqipe. Me atë rast nxënësve u vjen një ide e thjeshtë, por befasuese, e cila besojnë se do t’i shquajë qartë nga pakicat e tjera kombëtare, por edhe nga shumica. Askush nuk parandjen se, pasi të lexojnë dhe të përkthejnë, - bashkërisht, por edhe secili më vete, - „Vdekjen e Nositit”, ngjarja do të shkasë në(n) ca hapësira të panjohura, ku pakkush arrin të njohë veten dhe të tjerët.

Skenat: I. Buk(ë)uri... / II. Me qëllim që kafkat tona... / III. Zanore, bashkëtingëllore, aroma / IV. Uni-versum / V. Mbiemra zogjsh / VI. Kocka & ëmbëlsira / VII. Le-gjen-da / VIII. Dhe lashë një pikë gjak nga gjaku im... / IX. Minim minimorum / X. Thjesht / XI. Shpirti i atij poetit / XII. Dita e Shpalljes së Poezisë / XIII. Me ti, jo me ju / XIV. Sine ira et studio / XV. Të gjitha perdet

*

Një dhomë e madhe, me tavan të lartë, nga ku varet një llampadar i kaltëryer që nuk është pastruar prej kohësh. Përtej dritares gati sa krejt faqja e murit përballë duken fjollat e dëborës që bie ngadalë dhe disa sorra që sikur kanë ngrirë në degët e pemës së vetme të oborrit. Djathtas dritares është dera e zyrës.

Jashtë po ulet muzgu.

Majtas ndodhen: një tryezë e vogël dhe një karrike druri, ku Mësuesi i Gjuhës Amtare ulet kur nxënësit mbajnë shënim, ose bëjnë detyrat. Në mes të dhomës janë mbi dhjetë stola druri pa mbështetëse, renditur në trajtë gjysmërrethi, me kujdes, gati sikur të jenë gurë varresh, ose kryevepra ende të pakuptuara skulpture. Mbi mure rrinë varur disa fotografi të mëdha me pamje nga deti, nga malet, në të gjitha stinët, dhe copëza vallesh të hershme. Kornizat e fotografive janë të lyera me varak. Mes fotografive është një tabelë e zezë shkolle. Rrëzë murit të djathtë ndodhet një raft i vogël librash, pa asnjë libër.

Miki po bën pastrim me një leckë të lagur.

 

MIKI

Uri e madhe, zoti Mësues, uri e madhe...

 

MËSUESI (Me të qeshur)

S’ka vdekur njeri nga kjo... E dini që, në shqip, fjalët uri dhe bukuri rimojnë? U-ri – buk-uri. Madje fjala bukuri ka brenda edhe bukën, edhe urinë.

 

MIKI

Sa gjë e bukur të mësosh gjuhë të huaja! Kur isha e vogël, ëndërroja të mësoja nja dhjetë gjuhë të huaja, por s’më lanë hallet. Erdhi martesa, fëmijët, vdekjet e prindërve... Si përfundim, po harroj edhe gjuhën amtare... Tani rri e pyes veten se mos jam pjellë kështu...

 

MËSUESI

Si kështu?!

 

MIKI

Së-prapthi, pra. Pa prindër, e martuar, me fëmijë, e robtuar... I bie që fëminia të vijë pas vdekjes së këtyre, Zot na ruaj, ose pas vdekjes sime...

Në vend të autorit, në vend të librit

[Mund të thuhet se] atij që i është dhënë Gjuha, i është dhënë medoemos edhe letërsia, dhe kush ka Letërsinë, s’ka si të mos ketë edhe gjuhët. Në një çast të caktuar, ngrehinat e librave nisin të krisen dhe atëhere secili autor provon diçka njëherazi të stërnjohur, të pashmangshme dhe të papranueshme: kalimin e kohës. Ky mund të jetë fatal për shkrimtarë të të njëjtit brez dhe fatlum për autorë që, përmes stilit dhe kumtit të tyre, bëjnë pjesë në brezninë e përhershme, ku sundojnë emrat dhe jo numrat dhe ku çdo kohë u nënshtrohet librave, jo anasjelltas. Veçmas në epokën e tanishme, kur gati gjithkush ngutet të shkruajë të paktën një libër, kur konkurrenca në media është kaq e pafré, (sa çdo autor i përkushtuar, përmes së shkruarës, duhet së pari të shpëtojë shpirtin, që të mund të bëjë art – dhe pastaj të bëjë art, që të shpëtojë shpirtin), dhe kur kriteret e vlerësimit të letërsisë dhe të përhapjes së saj mbahen peng jashtë artit, kalimi i kohës shndërron pjesën më të madhe të koncepteve, njëlloj sikur të jetë vetë vdekja, ose harrimi. 

Po t’u besojmë të dhënave që sjell historia e letërsisë, jo pak autorë hidhërohen, disa për vdekje, dhe sulen t‘i mbajnë librat gjallë (në formë, sipas terminologjisë sunduese) përmes bëmash jetësore, pra, duke zhvendosur pandershmërisht vëmendjen e lexuesit. Vetëm pak autorë e pranojnë se u duhet lënë vend edhe pasardhësve, - ndonjëherë madje edhe paraardhësve në kohë, jo në thelb, - dhe tërhiqen duke ua lënë librat lexuesve, fantazisë së tyre, botëkuptimeve që mund t’i zbresin mes dështimeve, ose t’i ngrenë mes kryeveprave.

Për t’ua zgjatur jetën librave, më duket vendimtare një sprovë që krijon përshtypjen se rrjedh nga lakmia apo nga etja për pavdekësi, por që, në fakt, është skaj dhe fill i pó asaj dashurie ndaj Letërsisë. Shpesh kjo dyndet si një pyetje plot vrull e hije morti dhe vetmohimi:

- Çfarë nis atje ku unë si autor dhe libri që e shkrova sikur të ishte i fundit mbarojmë?

E qartë është se vetëm mënyrat si i përballon me letërsi të ndershme vuajtjet dhe çnjerëzoren mund t’i japin secilit autor vendin si emër, kurse trojeve nga vjen dhe gjuhës së brendshme – çmimin e saktë shpirtëror në ardhmëri.

Meqë mërgimi ka diçka jo vetëm në rimë nga burgimi dhe murgimi, vazhdimisht më vjen ndërmend një parabolë. Kur duhej t’u paqtonin shpirtrat murgjve të rinj, - të cilët i drobiste dhe ua rrëmbente mendjen malli për vendlindjen dhe të afërmit, - pleqtë e Malit të Shenjtë Atos u përcillnin vegimin e një pararendësi: “Kur të mora ty, tha Zoti, në vendin tënd vura një ëngjëll”. Dëshmitë ishin të shumta dhe të pakundërshtueshme.* Nuk mund të thuhet se ikja e shkrimtarëve dygjuhësh e mbush vendlindjen e tyre dhe letërsinë me ëngjëj, por padyshim duhet pranuar se, pavarësisht trojeve ku jetojnë, mungesa e tyre sjell libra të paktën në një gjuhë.

* Shih edhe Stareţul Efrem Katunakiotul / Kryemurgu Efrem Katunakioti, Editura Evanghelismos, Bukuresht 2004.

Nga "Trialog" [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedh për të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën], Librarium Haemus, 2016 - work in progress

Litari - rrëfilm

 

Litari - rrëfilm

Poster: KÜdesign / All Rights reserved

Dorashka për dritë e hije

Dritat e venitura të sallës zmadhonin pastaj hijen time mbi rrugicën para shtypshkronjës dhe roja vejevinte brenda hijes si ndonjë skllav i mësuar me vdekje pa pikë shprese. Fjalë të zbrazëta më bymeheshin në kokë, falë varfërisë së xhepave, njëheresh me hijen, në shqip, dhe ndonjëherë i thoja me zë, se askush s’ma dinte gjuhën. Ashtu largoja sadopak trokamën e mbytur të tastjerave, që ngjasonte me një ushtri karkalecësh të padukshëm e të uritur. Po hynte një pranverë tjetër, me gjëmën e shndërruar në ngjyra e bindje fluturake se njerëzit në përgjithësi, ose në thelb të tyre, nuk janë aq të poshtër sa duken, ose sa hiqen. Si jeta, mendova pa zë. Si pas një nate të zjarrtë në shtrat, pasuar nga makthi se asaj s’po i vijnë, po i vonohen, nuk do t’i vijnë për nja nëntë muaj e ca zakonet, - ashtu m’u duk vetë jeta, mirpo ajo jetë as nuk mbetej shtatzanë, e as nuk lindte gjë për të qenë. Jo rrallë pata dyshuar se mes shtypjes së shkrimeve, kalimit të bojës përmes plumbit, vulosjes në letër dhe jetës sonë kishte një lidhje të errët, që na shkretonte duke na bindur se po mbushemi me shkëlqim. Tundimi për të vrarë veten më sulmonte veçanërisht në këto ditë, në atë orë, kur roja binte në hijen time si në një çarg, si në një rrjetë peshqsh, a si në një qese për kapje fluturash, dhe ndihej disa herë më mirë se sa unë që isha, në mos vetë hija, të paktën ati i hijes.

Loja e fjalëve dhe e gjërave / Nga romani "Mortët"

Para se të mbështillej me çarçaf, piu disa gllënjka nga gota e komodinës. Lëngu sikur i rrodhi nëpër rremba. Ndofta uji qe shndërruar tashmë në hashash. Sheh uji ujin e bëhet hashash, mendoi. Përndryshe: pse gjërat dukeshin si në ato orët kur shikimi i njerëzve dobësohej, ndërsa ai i bufërve forcohej?! Kaq e thellë të ishte lidhja jonë me racën e bufërve, sa këmbenim dritë shikimi?!

Kuja e erës i ravijëzoi në kujtesë, me dy-tri njolla të vakëta, fytyrën e ligur, me atë lëkurë ngjyrë pluhuri, të Viron Tobës, rrethuar nga sy vetullpaqethur bufërish. Sy, sy, syyy, fishkëlleu me vete. Shpesh Viron Toba ankohej se s’i punonin mirë sytë, megjithatë, pa rënë në sy, ua bënte oreçast me sy grave të botës, ndërsa Lola Mortit ia shkelte syrin në një mënyrë të posaçme, pavarësisht se të njohurve u thoshte se ajo, me krenarinë e saj dhe me qëndrimin e paepur, i vriste sytë. Ngaqë ia pat vënë syrin me kohë dhe ngaqë ish zvarritur qençe për ta shtënë në dorë, ai gati e përpinte me sy; ndonjëherë, kur ajo, sa çel e mbyll sytë, ia shkelte syrin si me shpoti ndonjë rioshi, të cilin Toba e kishte halë në sy, ai hiqej sikur s’i trembej syri. Por ngaqë nuk e kishte (akoma) krejt të vetën Lola Mortin dhe ngaqë rivalët nuk ia mbushnin syrin, mbyllte njërin sy, të paktën sa për sy të botës, dhe sillej sikur s’ia kish zënë syri tradhtitë e sajuara të asaj që betohej se e donte sa sytë e ballit. Pa i thënë as hap sytë, as hiqmu sysh, Toba vazhdonte ta kish me sy të mirë dhe dukej se, sa i përket dashurisë së tyre, e kish vënë festen mbi sy.

Syyy, sy, sy, fishkëlleu prapë. Pati një si trallisje përfund barkut. Kish dëgjuar se njerëzit e dalë bote binin në njëfarë jermi shpirtëror, pas të cilit ruanin nga jeta e tyre e mëparshme vetëm ngjarjet e këndshme, si edhe një listë të përciptë, pa fryrje-shfryrje rrembash, të vuajtjeve. Pat pasur edhe ajo ditë të këndshme, madje të lumtura, por asnjëra nuk i kujtohej ashtu siç do të kish dashur ta rijetonte qoftë edhe në copëza. Mbante mend hollësira pa fund, por nuk e gjente veten mes tyre, as si pronare, as si skllave të tyre, a thua se qe tymi i pakrehur a shpirti i dalë nga një damixhane, ku damixhane ishte jeta e dikurshme. 

• Fragment nga "Mortët", roman (1988 / 2020), botoi Naimi, Tiranë 2020
• Romani "Mortët" onLine

"Kri-ji-me fëminie" / lexim

Krijime fëminie

Hapësira ku s’jam as askush e as tjetërkush / një bisedë e shkurtër për Gjuhën Shqipe

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku

1. A është e rëndësishme për brezat e rinj të shqiptarëve jashtë vendit që të ruajnë gjuhën shqipe? Nëse po, për çfarë mendoni se u shërben? 

Më duket jo e rëndësishme, por e domosdoshme gjer edhe vetëm për hir të letërsisë shqipe, që ka nevojë të ngutshme për lexues të paprishur nga mendësitë e deritanishme dhe degëzimet e tyre. Njëherazi, si gjuhë e rrallë e një kombi që këto kohë ka nisur të fitojë emrin e saktë mes të tjerëve, shqipja mund t’i ndihmojë të punësohen në vende, për të cilët ka mjaft kërkesa dhe pak konkurrencë. 

2. Gjuha shqipe – ndihmesë apo pengesë për integrimin e shqiptarëve jashtë vendit? 

Falë dhuntive të jashtëzakonshme të shqipes për „të mësuar” e përdorur gjuhë të tjera, sado të vështira qofshin, s’mund të jetë veçse një ndihmesë. 

3. A duhet të ketë një politikë shtetërore për mbështetjen e përhapjes së gjuhës shqipe në botë dhe cili është roli i insitucioneve shtetërore në këtë proces? 

Mësimi i gjuhës amtare në mërgatë mbetet një akt „i mbyllur”, shpesh vetjak ose në grupe të vegjël, pakashumë si vetë mërgimi dhe, për shumë arsye, nuk i ka për zemër ndërhyrjet zyrtare gjer edhe kur ato vijnë për të ndihmuar. Mes mërgimtarëve dhe zyrtarëve që veprojnë në vendlindje marrëdhëniet nuk janë gjithmonë si në shtyp, në shkresa e në këngë popullore. Nismat e të dyja palëve ndaj mësimit të gjuhës përcaktohen nga pse-ja e tij – dhe përgjigjen e zgjedh secili mërgimtar më vete. Të mos harrojmë se shqipja moderne nisi të mësohet nga jashtë brenda, jo e anasjellta, përmes abetaresh e librash të shkruar e të botuar në mërgatë. Ndaj edhe nevojitet një program afatgjatë për mësimin e shqipes, tani nga brenda (kam parasysh shtetin), hartuar në bashkëpunim me ata mërgimtarë që jo vetëm e ruajnë shqipen, - se mund të ruash një gjuhë edhe duke folur me vete, derisa vdes, - por edhe e flasin dhe e shkruajnë në nivel të epërm. 

4. Përtej politikave shtetërore, cilat mendoni se mund të jenë rrugët më efikase për mbështetjen e mësimit të gjuhës shqipe jashtë vendit? 

Këmbëngulja e prindërve dhe e gjyshërve për t’i bindur pasardhësit e tyre ende-pa-gjuhë amtare se shqipja është shumë më tepër se çdo trajtë a shprehí e hapësirës së tanishme shqipfolëse. Po të rimerrnim një shprehje hebraike, do të mund të thoshim: Nuk ndihem krenar se i kam gjyshërit dhe prindërit shqiptarë, por fëmijët dhe nipërit. 

5. Çfarë është për ju gjuha shqipe?  

Hapësira ku s’jam as askush e as tjetërkush.

* Ardian KYÇYKU (pseudonime letrare: Ardian-Christian Kyçyku / Kuciuk), lindur në Pogradec më 23 gusht 1969, autor i mbi 50 librave origjinalë shkruar në gjuhët shqip e rumanisht. Mbaroi studimet e larta në Fakultetin Histori-Filologji të Universitetit të Tiranës. Është doktor i shkencave filologjike, doktorand në teologji dhe profesor universiteti. Mes viteve 2008 dhe 2020 ka qenë dekan dhe rektor. Autor i kursit universitar „Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik” (nga viti 2002), ku, për herë të parë në arsimin e lartë rumun, i kushtohen disa kapituj letërsisë shqipe; i librit „Outizëm dhe pagjumësi” – studime mbi disa autorë e krye/vepra të letërsisë shqipe (2013), dhe i „Një alfabet i poezisë shqipe” – 101 autorë shqiptarë në rumanisht (2003). Bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i Revistës Haemus (Bukuresht, 1998) dhe i „Kurs intensiv për mësimin e gjuhës shqipe” (nga viti 2010).

Pyetjet u hartuan nga Qendra e Botimeve për Diasporën

 

 

Çelësi i një kulle / Nga "Home"

E hante për herë të parë krejt i vetëm atë zemër. Dhe fyti i qe tharë si tokë djerrë, dhe do të kish pirë gjak nga gjaku i vet, po të mos qe shpikur fërneti. Kish dalë kulle marrakëmbthi, duke dihatur i përlotur nga pesha e vet, - e cila sikur i qe trefishuar, ngaqë e kish thithur të gjithë shpirtin nga Tirana, ku Suzi këndellej klubeve me një dashnor të ri, - dhe qe ulur në një mejhane buzë portit, e nuk qe ngritur veçse pas shishes së dytë. Ishte krejt axhami, i panjollë, në botën e madhërishme dhe shkatërrimtare të pijes, prandaj edhe vetëm atëbotë pat mësuar ç’lloj dehjeje kishte. Nuk e gjetëm duke qarë, duke puthur pijetarë e pijetare të tjera, nuk e gjetëm duke mbajtur fjalime, duke kënduar, sharë politikanë e jetë muti, apo duke bërë sherr në përgjithësi, me ajrin plot kripë e jod të huaj. E gjetëm me atë kokën e madhe mbështetur mbi grushtet prej muratori të lindur, symbyllur, tek përsëriste dy fjali, thelbin e të cilave e morëm vesh muaj më vonë, pasi e vetmuam (vetmohuam?) në skërkën tonë.

- Urdhëroni çelësin e kullës, të dashurit e mi, - thoshte, dhe: “Kulla është plot me libra”.

Pastaj na kish buzëqeshur, na kish përkëdhelur flokët, kish mbështetur atë kokën e madhe herë në gjoksin e njërit e herë në supin e tjetrit, dhe qe përmbysur nën tryezë për të nxjerrë shumë më tepër vrer nga sa bart një njeri i rëndomtë. Ishte vreri i mbledhur brenda njeriut që s’ka mundur ta nisë pijen në kohën e duhur, ose, siç ngulmoi njëri prej nesh: vreri i një brezi që s’kishte ku të kthehej.

Ajo që është shkruar / nga "Incógnito..."

28.

Dhe ishim puthur në të gjithë parqet e kryeqytetit atë natë. Dhe ishim puthur në të gjitha rrugicat, në të gjithë klubet, në të gjithë autobusët e vonuar, mbështetur pas të gjithë mureve që ende nuk qenë shembur nga shurra e nga parullat. Dhe u puthëm edhe pranë shtëpisë së saj, rrëzë një pallati të sapondërtuar ku nuk banonte njeri. Mundoheshim t’i jepnim zemër njëri-tjetrit, ndonëse zemrat nuk na dilnin as për vete. Ia mora fytyrën në duar. E mban mend? Të kam parë gjatë dhe thellë atë natë. Buzëqeshnim me sy të shkëlqyer. Po të rrinim edhe pak, do të dilnim mendsh, edhepse nuk ishim krejt brenda. Eteshim të ndaheshim sa më parë. E putha në ballë, në faqe, pastaj në buzë. Në faqe, pastaj në buzë, u ndamë. U ndamë një çast. Një çast ajo më mbërtheu. Ajo më mbërtheu për qafe qeshëm. Qeshëm prapë iku. Iku. Më përshëndeti me dorë. Pohova dhe i dhashë një puthje me dorë, me frymë. Në ballë, në faqe iku. Nuk di sa frymë më mbeti. E ndoqa me sy tek ecte drejt hyrjes. I shkova pas i trullosur. Hipa mbi një bordurë. Ajo ecte drejt hyrjes së saj. Shtrëngova nofullat. Por asgjë nuk kafshojmë dot. M’u drodh ashti i trupit. Në faqe në buzë me cigaren në njërën dorë. Me cigaren në njërën dorë e me çakmakun në tjetrën e vështrova për herë ndoshta të fundit. Iris, Iris, thashë. Dhe duke qeshur me sy, lëpija lotët, - se ndarjet nuk janë femërore, apo mashkullore, - që më mblidheshin në mustaqe. I thashë me vete: “Për një gjë do të të lutem…” Drita e shtëpisë së saj kërceu para hyrjes së pallati. U mundova t’ia puthja me mend hijen që iu shformua. Isha stepur. Me atë hije ngjante tani dashuria jonë. Me gjakun që u bë pellg mbi mure. Një gjak si hi i përzjerë me dritë hëne. I thashë pa zë: “Mos e vrit veten, shpirt... Mjafton kjo ndarje...”. Siurdhëron! Gjithçka në rregull. Hiqmu sysh, kërmë! Do të të bëj fërtele, gërmadhë, o dështak! As Zoti s’do të të njohë për krijesë të vetën. Ashtu do të të bëj. As Zoti nuk të njeh pasi të kem vepruar unë. Siurdhëron! Kam një mi në zemër që kur u ndava nga Irisi. Nuk besoni?! Ndoshta keni të drejtë: ndoshta kam dy minj. Siurdhëron!… Endeshin qindra xixëllonja atë natë mbi lumë. Pasqyroheshin zbehtë mbi ujërat e hirta, unë lahesha. Dola në bregun tjetër, lakuriq. Doja të ngjitesha deri te kisha. U ngjita. Muret e gdhendura në gur vezullonin butë. Ishin shandanët e vjetër, kthinat për qirinj, altari, të gjitha të gdhendura në gur. Kjo ishte njëfarë zemre në thelb të gurit. Nuk di se si ndjehesha ashtu. Doja të shtrihesha aty, të plasesha si i vdekur. Rashë në gjunjë. Vërtet më vinte rëndë t’i rrëfehesha një Zoti të njohur nga të gjithë, si me thënë: të botuar, por gjithsesi rrëfehesha në një drejtim. Deri atë çast nuk më qe dukur vendimtar besimi në Zot, se dukej sheshit sa vdekatarë e pa rëndësi ishim. Po atë natë ndjeva se Zoti ishte tek unë, kurse unë isha i qetë. Mëkatet e mia nuk më dukeshin kurrë të llahtarshme apo të padëgjuara dhe nuk vuaja nga ideja se mos, duke ia rrëfyer, do ta lebetisja. E dija tashmë se dashuria falas nuk lebetitet nga asgjë: është ajo që është shkruar. Lakuriq siç isha, dola jashtë dhe u ula te pragu i shpellës. Nuk kisha ftohtë. Cili nga ne është oshënari, pyeta. Një mendim më preu më dysh, dhe njëra nga dy pjesët e mia dha shpirt me një lehtësi që desh më çmendi: i pata fshehur thellë e më thellë mrekullitë e mia, i ngutur nga frika qesharake dhe e pështirë se mos kushedi, në dalldi e sipër, do të isha i detyruar t’i ndaja me derrat, - “Mos u hidhni derrave xhevahire”, siç thuhej në Bibël, - dhe, pa e ndjerë, atje, “thellë e më thellë”, atyre u qe zënë fryma, qenë fikur.

Dështimi si modus vivendi në Ballkan / esse - fragment(e)

Pasqyra e lëndës: 1. Mallkimi me e pa “thonjëza”, 2. Shkrimi – mes lumturisë së njeriut dhe asaj të shpirtit, 3. Gjuha dhe Bekimi sipas së tashmes, 4. Shtëpia dhe Baraspesha (në shumës e në njëjës)

“Në dimrin e vitit 2019, në Bukuresht ndodhi diçka që duhet të bindë se Fundi i Botës, ai I Panjohuri, mund të vijë pikërisht siç nuk e pret dot askush (pavarësisht sa fjalë ka në gjuhë). Sepse secili prej nesh e harton Fundin e Botës në bazë të ëndrrave të paplotësuara. Një shi i zakonshëm dimëror u shndërrua befas në akull, mbështolli gjer edhe degëzat më të holla, fijet e mbrame të barit, kangjellat, çatitë, muret, madje edhe, - poetikisht, por aspak rastësisht: kutitë e mëshirës dhe të postës. Në vetëm pak orë, pemët nisën të thyheshin, ngaqë akulli tkurrej dhe pesha e gjithçkaje nuk qe parashikuar të duronte aq ujë të ngrirë e aq ngrohtësi të shpenzuar për ngricë. U shembën shumë çati e mure, plasën trungje, shtatore, shishe, gurë, fjalë të urta. Vërtet mbeteshe pa gojë para një befasie të atillë, e cila, po të shkruhej si poezi, do të tingëllonte të paktën e pabesueshme. Ishte një metaforë gati e njësuar me atë që njeriu i sotëm po i përgatit vetes duke kërkuar me çdo çmim një jetë më të mirë, pa marrë parasysh se një jetë më e mirë (jo më e bukur) nënkupton një vetmim më të madh. I zhveshur nga çdo pushtet, si ajo foshnja që vjen në botë pa asgjë dhe që po aq e varfër kthehet në(n) tokë, gjatë orëve aq të bukura e të frikshme të ngrirjes, u duk sikur gjithë ç'mund të na falte kjo jetë ishte poezia mes së cilës u gjendëm dhe së cilës nuk mund t’i shtohej, hiqej, apo korrigjohej (apo korrigjuhej) asgjë. Një poezi që ishte varg pas vargu Fundi i Botës, por më i lehtë e pakrahasimisht më i bukur nga ç’e kishim përfytyruar. Poezi, të cilën njeriu, as me arritjet marramendëse të teknologjisë e as me forcën e pafundme për të ndrequr a prishur, nuk e vinte dot në fjalë. Madje as nuk e kopjonte dot pikërisht ngaqë nuk ishte autori”. 

Triumphalus

Plaku erdhi sërish buzë Detit të Zi për të blerë një sy. Por edhe për të kaluar një muaj tjetër mjalti. Zakonisht kthehej në Perëndim me një muaj mjalti më shumë dhe me të njëjtin numur sysh. Pesë vjet e gjysmë më parë, tek vërente i trembur se si gjysma e gjërave që mund të shihte kish nisur të gjysmohej, vendosi të këshillohej me një falltare aziatike. Kish edhe ai të drejtën të shihte si dukej dynjaja dhe qëniet që e popullonin para se të jepte shpirt. Falltarja i hulumtoi yjet dhe satelitët, guriçkat qiellore dhe shtjellat e pluhurit, i lëçiti runat, ra në kllapi largpamëse, u fjalos gjëregjatë me ca shpirtra, i shkoqiti letrat e Tarot-it, dhe ia tha troç: Atje ku t’u fik, po atje duhet ta blesh. Plakut i qe fikur syri i djathtë në vendlindje, papritmas, në gjumë, dhe pat ngelur i çmeritur nga pamëshira e fatit. Plaku nuk e pat humbur syrin as gjatë Luftës Botërore, kur rreziku që ta humbje njërin, apo edhe të dy sytë, ishte dy herë më i madh se rreziku që të humbje kokën. I vinte rëndë të blinte një sy të majtë në vendlindje, ndoshta ngaqë përbuzte mënyrën se si e shihnin të vetët botën. Për më tepër tani kur vendet ishin në bashkim e sipër dhe ai mund ta blinte syrin në një hapësirë pakrahasimisht më të gjerë, ishte pakashumë njëlloj sikur ta blije atje ku të qe fikur. Pat marrë vesh asokohe se kafshëve të Ballkanit u qe dhënë leja të ngjëronin ca botë të lirë me vështrim, dhe pat arritur në përfundimin se sytë e kafshëruar nga pamundësitë janë më të gjallë, më të qëndrueshëm, sepse kanë parë shumë në burgimin e tyre.

Pensioni i dilte e i tepronte Plakut që të blinte nga barbarët gjer edhe syrin e ndonjërit prej zotave të tyre. Mund t’u falte, në këmbim, ose si bonus, nëse shtrohej nevoja, syrin e vet të shuar, bashkë me një nga ato kutiza qelqi ku prehen mbetjet e shenjtëve, në varësi të shitësit, që të vendosej në ndonjërin prej muzeumeve a mejhaneve të çartura që hapeshin këtejpari çdo muaj. Mbi kutizën prej qelqi mund të gdhendej fjalia „Sy perëndimor - sheh atë që s’ta pret mendja”.

"L'anno in cui fu inventato il cigno" / videolettura

"L'anno in cui fu inventato il cigno" Romanzo tradotto dall'originale in rumeno ("Anul in care s-au inventat lebăda", Bucarest 1997) da Giuseppe Stabile

Pubblicato da Besa Muci

L'immagine in copertina: Ardian-Christian Kyçyku

Nardò, Italia 2021 

Ideazione, sceneggiatura, riprese (Pogradec, Albania; Bucarest, Romania), montaggio e voce: Ardian-Christian Kyçyku 

Musica: Frammento di J. S. Bach, Suita Francese n. 5 in sol maggiore, BWV 816: III. Sarabanda, interpretata da Vadim Chaimovich

Sono stati utilizzati anche brevi pezzi di vari materiali cinematografici

Fonte: Youtube 

RO: "Am privit oraşul. Fereastra înaltă nu-mi permitea să văd pământul, trecătorii, cuplurile de îndrăgostiţi, curvele şi nici şoaptele somnoroase ale serii. Lumina agonică a zilei ninsese peste lac, încet, mută, ca să ia forma unei piramide cristaline, înfigându-se din ce în ce mai adânc în apele întunecate. Apa se luminase fulgerător, amuţită poate datorită absenţei oricărei schimbări în ritmul veşnic, pe urmă devenise pământie, pe urmă: de un verde închis, gri, bleu marin, neagră, iar sângele acestor transformări, uimit şi rarefiat în aceeaşi muţenie supraumană, se vărsase lent de-a lungul orizontului. Nici o pasăre, nici un zbor, nici un zâmbet. Sângele a fost la început roz, pe urmă portocaliu, albastru visător, bleu. Cu ochii închişi, mă gândeam că astfel se lăsa noaptea peste tărâmurile morţii frumoase, în care trăiesc fiinţe dure şi neasemuit de iubitoare, fiinţe tăinuite în chiar deschiderea lor şocantă, în sinceritatea cumplită a celor care nu cunosc spaima falsă faţă de moarte şi nici tăria ipocrită şi otrăvitoare a oamenilor sclipitori, dar văduviţi de suflet; astfel se lasă amurgul şi noaptea peste tărâmurile morţii frumoase în care oamenii nu numai că nu se tem de moarte, ci şi visează la ea ca la o femeie, zboară cu ea, mănâncă cu ea, dansează cu ea, zâmbesc cu ea. Mă gândeam că deseori sperma era pentru trup ceea ce era lacrima pentru suflet. Şi cât ai clipi din ochi, cât ai clipi din puşcă, cerul s-a aplecat peste bolta orizontului şi-a înghiţit, într-o iubire lipsită de cuvinte, toate culorile absenţei sale, toate dorurile şi rănile logicii, toate regretele absenţei noastre în el, şi nu ştiu cine a plâns sau s-a plâns în mine; ştiam doar că suta de ani nu dura mai mult, nu durea mai mult, iar eu puteam s-o trăiesc în linişte, fără grabă, puteam chiar s-o înghit, şi să zâmbesc copilăreşte cu dorinţa de a vrăji o altă expresie sau formă a timpului. Eram singur, o piatră ar fi crăpat în locul meu, nu eram din piatră…"

[Ardian-Christian Kuciuk: "Anul în care s-a inventat lebăda", roman, București 1997]

Interview RO

 

Oneline

 

Oneline - An unrestored tribute to those who refuse to change their Gift.

Concept, script, shooting and editing: A.-Ch. Kyçyku. All rights reserved.

Balcanon

Në vend të shumësit  

[Hormoni kundër neuronit. Mërgim i krahasuar. Padija e lexuesit mesatar si përpjekje e kaosit për të fituar mëvetësi midis botës zanafillore dhe asaj virtuale. Gjuha – shtëpi e qënies, por sidomos qënia – shtëpi e Gjuhës. Jemi si e sa flasim. E tashmja përreth letërsisë dhe e Tashmja e Letërsisë. Globalizimit i vijnë në ndihmë edhe ata që e dënojnë, edhe ata që e çmojnë. Atlase, letërnjoftime, letër. Lindja si trajtë e zgjeruar kulturore e hapësirës ballkanike; Perëndimi si trajtë e ngushtuar politike e Evropës së Përhershme. Tematika e kohës; koha e stilit. Dy kultura – në pabarazi të përhershme. Recensere in-humanum est. Vuajtja që pranon gjithçka dhe vuajtja që të pranon. Tri rënie të letërsisë. Kujtesa dhe „një thërrime jete pa tmerre”. Mirëqënia biologjike si përmasë e anonimatit. Mes kritereve, lexuesit dhe tjetërsimeve. Vlerat, çmimet, Çmimi. Struktura: kristal dhe piramidë, ose shkencë në letërsi dhe anasjelltas. Shkenca u kushtohet pritjeve të shumicës, por bëhet nga një pakicë. Metafora – mjet thelbësor në hulumtimin e letërsisë. Nga “kafsha politike” tek “kafsha që metaforizon”.] 

Shadow's Theoreme - animation

 

Man's Shadow and Shadow's Man - a long(ing) story.

Concept, script, original graphics, editing: A.-Ch. Kyçyku. All Rights reserved

Roje falas dhe ujdira

Pa mbërritur ende tek gushkuqi[1] - zogu, apo shpirti që më ndihmon më tepër se çdo libër të udhëtoj në kohë, - e rraha çështjen me shokët dhe ndërmorëm një veprimtari që ishte vendimtare sa ç’ishte edhe e fshehtë. Ai që tradhëtonte, gjer edhe pa dashje, bënte hak jo vetëm t’i hahej koka (si ndëshkim, jo si shprehje adhurimi), por edhe t’i pritej gjuha. Se ç’ma doje jetën me kokë e pa gjuhë, pa kokë e me gjuhë, me kokë e gjuhë, por pa nder e rrjedhimisht jetë?! Për ne jeta ishte nder dhe nderi – jetë. Jetonim në një truall me bukuri të lartme, por ku, siç thoshte im gjysh: „Po të kishe bisht, ta prisnin; po mos kishe, ta ngjitnin”. Tërthorazi i binte që, po të kishe kokë, ta prisnin; po të mos kishe, s’të ngisnin. Rrëfenjat dhe sajesat e Poradecit (qytetit, jo poetit) kishin nganjëherë aq nektar ose aq helm, me përqindje që mund të të bënin shurdhmemec, sa nuk të mbetej veçse të ndiheshe askush, t’i fshiheshe gjer edhe ndërgjegjes, që Bukuria, si Vdekja, ose të dyja bashkë, të mos shihnin sa i pafuqishëm e pafajnisht i mangët je. 

Në behar, veç çifteve që vinin për muaj mjalti (si armatosje kundër helmit jetëgjatë që thuhej se u kanosej martesave) rrugët e klubet ishin plot me shkrimtarë, shumica të realizmit socialist. Vite më vonë, pasi kuptova se në fillim kish qenë Krijimi, pastaj krimi dhe i treti (i vërteti) shkrimi, do të mendoja se aq bukuri i detyronte (a i ndëshkonte) të mblidheshin si autorët në vendin e shkrimit. Bujtnin të vetmuar, por më shpesh në tufë, mbase me shpresën se gjenía dhe pushteti janë ngjitëse. Mes Udhëheqësit tashmë Legjendar, - që trashte vëllimet me kujtime, - dhe Poradecit (poetit, jo qytetit), - që endej si mes dy botësh, i vrarë për së gjalli në njërën dhe i pavdekur në tjetrën, - shkrimtarët e kohës, bij të kohës së tyre, stërviteshin fshehtas, apo pa e kuptuar, të merrnin pushtetin si etër të kohërave që mund të vinin, por pa i ndalur botimet, për të cilët më vonë u stërbetuan se i bënin nga zori. 

Dëshmi

Ne që s’patëm kohë të vetëvritemi, hapëm derën si të ver­bër dhe hymë në shtëpi dhe deshëm të ndiznim dritat, por u puthëm dhe harruam t’i ndiznim. Ne u puthëm dhe deshëm ta kyçnim derën, por u puthëm dhe harruam ta kyçnim. Ne u puthëm dhe hymë në një si dhomë dhe deshëm të mbështeteshim diku, s’kish rëndësi ku, por u puthëm dhe nuk u mbështetëm askund. Ne patëm shtruar tryezën, dhe shishet me verë dhe torta dhe qirinjtë dhe cigaret na prisnim, por u puthëm dhe i harruam ato. Ne u puthëm dhe nuk di si e gjetëm shtratin dhe ndodheshim në një dhomëzë mëse të zhveshur, mëse të varfër, dhe ishim buzët e njëri-tjetrit dhe u zhveshëm.

Këmbët tona ikën nga toka dhe veshjet dhe fustani dhe këmishët dhe këpucët dhe vathët dhe orët u hodhën e u shpërndanë rreth nesh, rreth puthjeve tona dhe ikëm edhe ne bashkë me to, ikëm nga pështjella e mortme. Ne u zhveshëm dhe u puthëm dhe u shtrimë a u ngritëm diku, dhe nata ish e gjatë, e gjatë, dhe nata ish e qetë, e qetë, dhe ne s’kishim kohë të vetëvriteshim.

Dhe të nesërmen i gjetëm të gjitha: edhe dhomën, edhe tryezën, edhe veshjet, edhe shishet e verës, edhe tortën, edhe cigaret, edhe muret, edhe kohën. 

Vetëm qirinjtë ishin shkrirë.

Nga "Diva ose Ngrënësi i Luleve"

Idera - nga "Ki$land - roman me fëmini"

"VIII

Pasi u stërvita shpirtërisht që t’i flisja, i shkrova nja dyqind letra që mund të quhen letra dashurie, ose, më saktë: letra pushteti të pamarrë. Qeshë përzjerë në një betejë të padëgjuar me letrën dhe bojën e shkrimit, aq sa shpesh i merrja heshtjet e Inës si hakmarrje, apo edhe si mallkime të letrës dhe bojës. Kur ndodhte të hyja në kinkalerinë e lagjes, (dhe kjo ndodhte përditë), shishkat e bojës më ngjanin me ca vezë që ngjethen e thonë lutjen e fundit pak para se ndonjë zëngjirur t’i pijë me fund. Zbulova me ëndje të veçantë se të shkruarit m’i rriste flokët me shpejtësi, ndonëse dyshimi për morra nuk më bezdiste. Për dashurinë mund të zija jo vetëm morra, por edhe plumba po të qe nevoja. Aq më tepër që flokët m’u rritën të verdhë, pak më të muzgët se të Inës. Letra e mbrame që i qëndisa ndrynte në rreshta vetë thelbin e frymëmarrjeve të mia. Pra: Fjalët janë shumë të dobëta për të shprehur atë që ndjej ndaj teje. Po të them vetëm TË DUA! Mendohu dhe vendos! Këtë letër e ndava mendjen ta mbaja me vete e të mos e përfshija në Thesar, ndonёse faktet e mёvonshme historike mё bindёn se nuk qe kopja e vetme. Mund të thuhet me plot gojën e plot bojën se ato fjalë nuk i kisha shkruar, por lindur. I kisha hartuar me durim burgaxhiu e murgu, me heshtje varri, me mall të vdekuri e gjení kaligrafësh nga ata të lashtësisë. Po t’i hidhje një sy kalimtar asaj letre të rëndomtë fletoreje aritmetike, mund të betoheshe se autori kish zgjedhur nga një album fluturash të rralla e të thara kockëzat e tyre, i pat prerë me gërshërëzë, i pat ngjitur me pështymëzë fëminie a gjak djali të përkorë dhe kish shkruar. Mbeta me bindjen se Ina do të kish rendur drejt dhomës sime e do të më qe hedhur në krahë thjesht edhe vetëm po ta shihte atë letër, pa lexuar fare ç’përmbante. Gjatë hartimit të letrave zbulova edhe thelbin e fjalës duarartë.

“Kri-ji-me fëminie”, ose Gjuha si shprehja më e lartë e frymëmarrjes

- Bisedë rasti me shkrimtarin Ardian-Christian Kyçyku - 

Ëmbëlsira, thënë figurshëm, ose ”bijou”-ja sikurse i thonë francezët xhevahirit, me erdhi direkt nga i bukuri Bukuresht, që në rrënjë të emrit ka fjalën puro shqipe –  b u k u r. Romanthi “Krijime fëminie”, - se për të e kam fjalën, - kish vetëm 74 faqe. Edhe sot e kësaj dite, andej nga nahija jonë (nga pjesa veriore e Shqipërisë – ku bie Kosova, vlera e dukatit matet me karát (jo me kilogram). S’do mend, menjëherë iu qepa leximit. Kështu është gjithmonë, sa herë marr libër të ri nga Ardiani (shkrimtari im ndër më të preferuarit); me një ndryshim: kësaj radhe m’u dukën shumë pak ato faqe. Në vend që t’i lexoja, mendova t’i gëlltisja. Leximin e nisa dhe e sosa me babëzi e garbí të paparë. I rashë në fund e nuk kuptova asgjë. Shqyrtova më pas paraqitjen e librit. “Një fëmijë shqiptar i viteve ‘80 tmerrohet kur merr vesh se një shqiponjë ka lëshuar nga lart një breshkë mbi kokën e Eskilit, duke e pandehur gur, dhe ka vrarë gjeniun e lashtësisë. Fëmija themelon një trupë rojesh të fshehta dhe nis të mbrojë kokat e shkrimtarëve të realizmit socialist, që vinin për pushime në Pogradec. Libri ndjek nga afër mënyrat se si disa ngjarje të fëminisë shndërrohen më vonë në metafora dhe sidomos anasjelltas. Duke “ngjallur” pjesë-kyçe nga e folmja dhe nga ana poetike e mendësisë poradecare, autori përsijat mbi luftën e egër të gjuhës së drunjtë, dikur dhe tani, kundër Gjuhës së Epërme (poetike e shpirtërore); mbi krijimin artistik si shprehí e idealizmit dhe mbi njohjen e saktë të vetvetes, njohje që shpesh ndan shkrimtarët e mirëfilltë nga të tjerët”.

Me grusht mbi “samarin” e breshkës, jo të asaj që e rrëmben shqiponja (në roman), por mbi shpinën e miut të zi të kompjuterit, nis leximin e dytë. Me qëllim që, ngjyrë të kuqe (gjaku), të nënvizoj ato që do të më pëlqejnë më së shumti. Kur i rashë në fund leximit të dytë, pashë se kisha ngjyrosur mbarë tekstin, pa mundë me dallua ç’është më e mira, kur krejt, toptan ishte e mirë, e shkëlqyeshme madje, xhevahir ishte. I çarmatosur kryekreje, hoqa dorë nga gjithçka dhe iu drejtova autorit, për ndihmë e mirëkuptim. Le të më flasë ai vetë mbi romanin, duke filluar nga titulli provokues, e duke vazhduar me ata shtatë kapituj (Ballkan – e tashmja e pakryer; Zogj për ushqim / ushqim për zogj; Roje falas dhe ujdira; Armë, shenja pikësimi, ideale; Koka të pangrëna; Gjuheti’ dhe Gjuheshtja), që aspak nuk ngelin mbrapa provokimit në krahasim me titullin e romanit. Autori i ka duart e lira, ngase është me kompetenti, të thotë krejt atë që duhet thënë, për këtë (kye)vepër (them unë) të tijën. Bisedë virtuale (nga distanca), jo e rëndomtë, për sytë e opinionit lexues shqiptar. Ani, le të duket ashtu, (si të duket!), kurse fjala është për një roman të hollë (në fletë) e të madh në temat (dhe dilet) që trajton. 

Bajram Sefaj: Mendoj se, veçmas për këtë libër, lexuesi e ka hak një bisedë me autorin... 

Ardian-Christian Kyçyku: Ndoshta ngaqë ky libër ka disa “mangësi”, të cilat nuk di për sa kohë do të mbeten “të pandreqshme”. Jam i detyruar të përdor edhe në këtë bisedë thonjëza të dukshme e të padukshme. I gjithë teksti ec mbi këtë vijë, mes kuptimit të parë të fjalëve dhe kuptimit të dytë, atij që është më i fshehuri, por më jetëgjati. Po rendit mangësitë: nuk është shtypur në letër; u drejtohet vetëm atyre që e dinë shqipen shumë mirë; nuk mund t’i tregohet dikujt me pak fjalë; është thellësisht i papërkthyeshëm dhe flet për krijimin letrar nga një këndvështrim që ligjet e globalizimit e trajtojnë si të tejkaluar... Kam përshtypjen se po përshkruaj njëherazi edhe disa rroba të reja mbreti, edhe një mbret të ri rrobash... 

Mirrors in progress

A short semiotic view on the Ingmar Bergman phenomenon. 

An essay written with images.

Sofferenti di seconda linea - Intervista ["Viti kur u shpik mjellma" në italisht]

Ardian-Christian Kyçyku o Kuciuk (Pogradec, 23 agosto 1969), scrittore di espressione albanese e rumena, autore poliedrico di oltre 50 opere originali (romanzi, prose brevi, drammi, sceneggiature, traduzioni e saggi). Pluripremiato per i suoi romanzi, in Albania, Kyçyku è anche un profondo conoscitore dei Balcani (co-fondatore dell’Istituto di Studi balcanici “Hæmus” e dell’omonima rivista, di cui è anche direttore e redattore). La sua prosa visionaria può essere accostata a quella di Kafka, Kadarè, Buzzati o Murakami, attinge a un immaginario più balcanico che albanese ma aspira chiaramente all’universalità. Autore de L'anno in cui fu inventato il cigno (Besa Muci 2021), in questa interessante intervista, si racconta e ci racconta. Buona lettura.

 

Anna Lattanzi: Parliamo de "L'anno in cui fu inventato il cigno". Perché decidi di scrivere questo libro?

 

Ardian-Christian Kyçyku: È il mio primo libro scritto direttamente in romeno. Sono passati 25 anni da allora. L'ho scritto tra il 7 ed il 18 febbraio 1996, a Bucarest. Ha avuto un'accoglienza straordinaria, non soltanto per il fatto che era scritto da un autore straniero. Questo libro è stato seguito da "Il dolce mistero della follìa" (33 prose) ed "Una tribù gloriosa e morente – l'epopea di un oblìo". Tutti possono essere letti separatamente, ma anche come una trilogia definita dalla critica "una nuova mitologia balcanica"