Anonima ose Tirana në hijen e një kalimtari

rrëfilm nga Ardian-Christian Kyçyku

“I fiumi del Sahara”, romanzo. Lettura d’autore 2019

“Iniziarono a manifestarsi alcuni problemi complicati. Parlavo da solo, chissà da quando, e dopo ogni parola che pronunciavo ne imparavo una nuova. Imparai la parola manifestare, la parola problemi, la parola complicati, la parola parlare, la parola chissà, il gruppo di parole da quando, il gruppo da solo,
la congiunzione e, la parola dopo, la parola ogni, la parola parola, la parola così, la parola imparare, la parola nuova, il gruppo di parole gruppo di parole, la parola più e tante altre ancora e ancora. Altrimenti come avrei potuto parlare, anche se da solo? In realtà, le parole erano sempre le stesse, solo che a me sembravano diverse, completamente diverse e quindi le imparavo da capo, come se fossero realmente nuove.
Aprii gli occhi, non so come, e riuscii a scorgere cinque pareti bianche, escluso il pavimento – al quale avevo voltato le spalle, visto che ero sdraiato; nella stanza c'erano cinque pareti bianche, ed era una fortuna che non fossero più di cinque, perché anche se fossero state di più, sempre pareti erano.
Iniziarono a manifestarsi alcuni problemi complicati”. (…)

Traduzione: Kamela Guza
Besa Edizioni 2019

www.arkycyku.info
www.kuciuk.blogspot.ro

Fjala "flas" etj... / Nga "Lumenjtë e Saharasë"

"13. Më lindën probleme të koklavitura. Flisja me vete, kushedi që kur, dhe pas çdo fjale mësoja fjalë të reja. Mësova fjalën lind, fjalën probleme, fjalën të koklavitura, fjalën flas, fjalën kushedi, togfjalëshin që kur, togfjalëshin me vete, lidhëzën dhe, fjalën lidhëzë, fjalën pas, fjalën çdo, fjalën fjalë, fjalën kështu, fjalën mësoj, fjalën të reja, fjalën togfjalësh, fjalën më e plot të tjera e plot të tjera. Ndryshe si do të mund të flisja, qoftë edhe me vete?! Në të vërtetë, fjalët ishin po ato, por mua më dukeshin të tjera, krejt të tjera, dhe i mësoja nga e para, njëlloj sikur të ishin krejt të tjera.

Hapa sytë, - se si i hapa, - dhe shqova pesë mure të bardhë. Përjashto dyshemenë, së cilës i kisha kthyer shpinën, sepse rrija shtrirë, në dhomë ishin pesë mure të bardhë, dhe ishte fat që nuk ishin më shumë se pesë, sepse edhe po të ishin më shumë, ata prapë mure ngeleshin.

"Dorëzimi" / Nga "Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar", shkujtime

“KREU I ANDRËS

26. Andra ishte e fundit që e pa në atë jetë, para derës prej druri të Kinemasë. Dukej i qetë, sikur sapo të kish bërë dashuri. Po vdesin ata që më numuronin mes të vdekurve, i pat thënë kur po ndaheshin, një ditë, ose një jetë më parë. Po rrëgjohen ata që u rropatën një jetë të tërë për të mos më llogaritur as mes të vdekurve. Ndonjëherë ia dolën mbanë të më trajtonin si të vdekur, apo si të mosqënë, gjer edhe njerëz të afërt, ish-të dashura, miq, jomiq e armiq. Nuk habitesh po të të them se ndihem si i zbrazur. Se, falë asaj beteje të nëndheshme, ata kishin me çfarë ta shtynin, kurse unë rrija më mirë i ngujuar në zemrën time. Ndofta kam frikë se mos më pushton paniku e marr arratinë nga zemra ime. Se zemra më mbajti për kaq vite si nëna foshnjën në bark. Ishim tre: Zoti, zemra dhe unë. Jo rrallë, - dhe ty mund të ta them pa u ndrojtur, - Zoti m’u bë zemër e më mbajti siç më mbante zemra në bark të vet.

Po hynte, a po dilte? Në anën tjetër të rrugës, para Berberanës, ishte një kamion i vjetër, si qëmoti. Dera e kabinës qe hapur, por shofer nuk dukej gjëkundi.

"Kahu i Kujtesës" / Nga "Si", teatër 2018

"ANDI
Ej, dëgjo, se...

ANI

Se çfarë?! S’mund të thuash se edhe unë, po të mos më shisnin ca si yt atë, do të thithja ato që thithin ca si ty. Se unë kisha çmendurinë time të dyfishtë. Atë që kisha dhe atë që bëja sikur e kisha. Por sidomos këtu mendoja për gjërat që i bënin mirë shpirtit tim. Mendoja për metaforat, për krahasimet, për dashurinë... Ha shqip? Apo vetëm thith?! Prandaj ngulmoj t’ju bind se mund të kisha qëndruar fare mirë këtu. Se këtu kisha aq liri e varfëri, sa të mos ia cënoja askujt, po vërtet askujt, as lirinë, as varfërinë, as krimet, as faljet, asgjë. Ngule në kokë si gozhdë, plako: as-gjë! Mirpo ca si yt atë, bashkë me tët atë, që as tani nuk e dinë si quhem unë dhe ata si unë, firmosën dhe na shitën me kile. Thënë ndryshe: na e kthyen kujtesën drejt gjërash që për mua nuk ishin thelbësore. Më saktë: na përulën, na ngujuan në gjëra të rëndomta, kalimtare, të cilat, - kulmi! - duhej t’i trajtonim si vendimtare... dhe siç ndodh rëndom me tiranët e veckël, ata të hijes, e stërholluan dhe e ndanë ligësinë e tyre në aq degëza, për të mos thënë vena, saqë ne të bindeshim se qe fjala për sprova që na vinin nga Zoti!

ANDI

Mirë, pra, po...

Ana tjetër / Nga “Ki$land - roman me fëmini“ (1992-2014)

“Si t'ia dal të hyj qoftë edhe një herë, për disa çaste, në drithmat e mëngjesit që pasoi?! Vitet vanë, mbushur me çikërrima që i pandehim perla, dhe pjekuria na vodhi, ose na e vrau shkallë-shkallë varfërinë, e kjo mund të merret edhe si përdhosje e dashurisë së kulluar. S’kishim asgjë krejt tonën, por Shpirti mbante vetëm anën tonë, atë anën tjetër. Në fakt, kur humbëm varfërinë, humbëm edhe virgjërinë e vërtetë. Pasoi një gjendje që mund të pagëzohet vonim i vdekjes ose vdekje që shtyhet. Hyra në oborrin e shkollës si më i varfëri ndër bashkëkohës, por edhe si më i dashuruari ndër ta. Ina mungonte tek muri pranë portës, nën parrullën “Kursim, kursim, në çdo gjë dhe vazhdimisht”. Nga shikimet nënqeshës e madje përbuzës të djemve, si dhe nga tiparet munxosës të vajzave, kuptova se të keqen ishte e kotë ta ndillje. Ajo vinte vetë: të gjithë na e dinin të fshehtën. Gjithë ai kursim i përbindshëm që na rrethonte nuk na kish kursyer. Kur hyra në klasë, sikur hyri fantazma e ndonjë keqbërësi, ose ndonjë nga ato ngërdheshje shtrigane që çartin trutë e njerëzve nëpër ëndrra.

- He, ke hedh grepat, e? - më zgërdhesheshin dy gjëmues të Inës.

"Sh/krime" [Nga "Sy", roman, 2003]

“Qysh atë natë iu bë sebep e fjetura me gojë hapur. E ndonëse goja e hapur nuk e shqetësonte, ia vuri fajin plumbit të gërmave dhe asaj zjarrmie të fshehtë, që buronte largas nga shpirtrat e hafijeve. 

I ngarkoi detyrë shtëpie Afrim Katrahurës që të llogariste pakashumë sa dhe cilat gërma nevojiteshin për peshën e një plumbi kobureje. Asisoj do të dinte me sa plumba kraharorit e pat paguar tërë atë ngadhnjim.

Gjatë një muzgu vjeshte të parë, shoku Themi iu dorëzua edhe ai me mish, me shpirt e me eshtra muzave. Ndofta qëndresa që pat synuar t’u bënte ia kish harxhuar fuqitë, por edhe dyndja e librave që shkruheshin e dilnin nga shtypi me një shpejtësi shajnitëse. U pahuan sërish lidhjet tona të fshehta e stërgjyshore me Plumbin (Pb). Vallë, sa plumb në trajtë gërmash duhej të kishim ende brenda nesh, përderisa edhe pas aq të shtënash parakrahët, mollëzat e gishtave, makinat e shkrimit dhe letrat nuk platiteshin?!

Teatër / Teatru / Theater

Dashuri me shikim të fundit, Bukuresht 2000 / Dragoste la ultima vedere (Love at the Last Sight), Bucharest 2000) [RO]

Në vend të përjetësisë, Prishtinë 2007 / În loc de veșnicie, Bukuresht 2015 (Instead of Eternity) [AL / RO]

zv.Libri – copëza jete a letre frymëzuar nga Teatri / viceCartea – frânturi de viață sau de hârtie inspirate din Teatru, Bukuresht 2008, 2015 (The viceBook) [AL]

Shkëlqesi, ose pesë pamje nga pasqyra, Prishtinë 2009 / Coafura sfinților, Bukuresht 1999, 2015 (Your Excellency) [AL / RO]

Gjaku asnjanës – jetë suflerësh / Sângele neutru – viață de sufleori, Bukuresht 2009, 2018 (The Neutral Blood) [AL]

Casting, ose Perdja nuk ndan më asgjë / Casting sau Cortina nu mai separă nimic, Bukuresht 2012 (Casting or the Curtain doesn't separate anything anymore) [RO]

Një botë më tutje, Bukuresht 2012 (A world away) [AL]

My last Million – dëshmi e dhunti / My last Million – mărturie și chemare (My last Million – testimony and vocation, 2013 [RO]

Si, Bukuresht 2016, Prishtinë 2018 (Like / As) [AL]

Homo ex machina (I. Pantomima, ose Të fshehta nga jeta e prijësve, II. Pakica - ngjarje me 15 pamje dhe me disa lloje perdesh, III. Një si piano) së shpejti, 2019 [AL]

Lloji / Gjinia – pjesë me një akt dhe me një vrasje / Genul – piesă cu un act și un omor, së shpejti / în curând, 2019, (The genre – a play with an act and a murder) [RO]

Sken-ar [including some of Iulia Enkelana's works]

Bio in English

Homo ex machina - teatër / 2019

P ë r m b a j t j a

I. Pantomima ose Të fshehta nga jeta e prijësve

I moshuari Pano Mima, - që shpesh paraqitet si “Armiku më i rrezikshëm, ose Ai që harrohet”, - hedh në gjyq shtetin për mospërfillje, kur zbulon se dosja e tij prej shtetasi ende gjallë nuk ka më tepër se tri fletë. “Njëra faqe përmban një jetëshkrim që ia kishin kërkuar kur e merrnin në punë. Aq. Asnjeri nuk e kish ndjekur, asnjeri nuk e kish spiunuar, asgjë. Sikur të mos qe pjellë kurrë. Këto fletë janë njëra pjesë e dëshmisë sime, tha, ndërsa pjesa tjetër jam unë. Peshojeni vetë çështjen: më një anë tri fletë, më anën tjetër unë... Jam gjallë, i kam kaluar të shtatëdhjetat, jam i martuar, kam grua e fëmijë tashmë të rritur, nipër, mbesa; kam komshinj prej një jete, kunetër, kunata, baxhanakë, ish-shokë shkolle e pune, disa smirëzinj (por as këta nuk më kanë paditur për gjësendi) dhe ca miq që, njëlloj si armiqtë, nuk kanë shkruar asgjë kundër, apo pro meje...”

Pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, Pano Mima e fiton gjyqin dhe duhet të marrë një dëmshpërblim prej 300 mijë eurosh. Por atij nuk i duhen të hollat. Pas bisedash të fshehta, bie në ujdi me zyrtarët që, në vend të parave, t’i plotësohet dosja. Për këtë zgjidhet Rrok Tupana, një shkrimtar mesatar, që dikur hartonte kujtimet e udhëheqësve dhe të veteranëve me famë.

Gjatë plotësimit të dosjes përfshihen hap pas hapi, herë vullnetarisht e herë me mëditje, fqinjë, të njohur, të afërm, bashkëshortet, prindërit që kanë ndërruar jetë dhe e dashura e parë e Pano Mimës.

Nuk dihet sa ditënetë a vite kalojnë, mes mëdyshjesh e hamendjesh, derisa protagonistët kuptojnë se sa peshë ka arritur të ketë fjala dhe se sa e ç’fjalë ka në këto kohëra pesha e ngjarjeve, emrave, njerëzve. Pjesa e padukëshme e fjalëve i ndihmon të mos vdesin më “të paditur se kaq”, por jo më të ditur nga sa duhet.

II. Pakica

[Ngjarje me 15 pamje dhe me disa lloje perdesh]

Një grup pleqsh me prejardhje shqiptare, shpërngulur prej brezash në dhé të huaj, vendosin të mësojnë gjuhën amtare, të cilën e kanë harruar, ose nuk e kanë folur kurrë. Mësuesi i gjuhës është një i ri që ka mërguar në fillim të viteve '90 dhe që merret me studimin e poezisë ballkanike. Orët zhvillohen në selinë e Bashkësisë. Një mbrëmje, për të fituar kohë dhe për t’ua lehtësuar mundimet, Mësuesi vendos të përdorë kryevepra poetike shqiptare. Me atë rast nxënësve u vjen një ide e thjeshtë, por të papërdorur më parë, e cila besojnë se do t’i shquajë qartë nga pakicat e tjera kombëtare, por edhe nga shumica. Mirpo askush nuk parandjen se, pasi të lexojnë e të përkthejnë, - bashkërisht, por edhe secili më vete, - „Vdekjen e Nositit”, ngjarja do të shkasë në(n) ca hapësira të panjohura, ku pakkush arrin ta njohë veten dhe të tjerët.

Skenat: I. Buk(ë)uri... / II. Me qëllim që kafkat tona... / III. Zanore, bashkëtingëllore, aroma / IV. Uni-versum / V. Mbiemra zogjsh / VI. Kocka & ëmbëlsira / VII. Le-gjen-da / VIII. Dhe lashë një pikë gjak nga gjaku im... / IX. Minim minimorum / X. Thjesht / XI. Shpirti i atij poetit / XII. Dita e Shpalljes së Poezisë / XIII. Me ti, jo me ju / XIV. Sine ira et studio / XV. Të gjitha perdet

III. Një si piano

Për Lirën, mbarimi i fakultetit të kimisë përkoi me dy vegime-sprova që mund t’i kushtojnë jetën, ose ta degdisin në harresë: një libër i jashtëzakonshëm, sipas saj, - të cilin ka nisur ta shkruajë qysh në fëmini, por që tani beson me gjithë shpirt se do ta përfundojë, - dhe banesa e trashëguar nga Tezja. Pinjolle e një familjeje të fisme shqiptare, që tashmë është shpërndarë nëpër botë, përdhunuar në pleqëri nga një plehëraxhi i dashuruar befas e marrëzisht pas saj, Tezja vdes në kohën e duhur dhe nuk është gjallë atëhere kur duhet. I ka lënë trashëgimi të mbesës “pianon e fisit dhe një shtëpi”. Mes dy grave, herë në hije e herë jashtë saj, por jo medoemos në dritë, endet Floríu (disa e quajnë Bankieri). E ka nisur rrugën e ngadhnjimit si plehëraxhi i thjeshtë. Nuk është pronari i ndonjë banke të hollash, por në këtë botë nuk ka vetëm banka të hollash. Kuptoi shpejt se, jo rrallë, gati krejt ajo që mbetet jashtë plehërave nuk ka ndonjë vlerë më të madhe se sa plehërat, sidomos kur njerëzit shpenzojnë e shfrytëzojnë gati gjithçka vetëm që marrëdhëniet e rëndomta t’i paraqitin si dashuri të epërme e të papërsëritshme.

Skenat: I. Gjueti / II. Ujë, gjak dhe pyetje të tjera / III. Përshpirtje / IV. Muzg & Muzikë / V. Dorë-shkrim / VI. Mrekullia dhe gjoba / VII. Pa mure / VIII. Vallja e kokave / IX. Pakti / X. –kthim.

Së shpejti onLine

Si muranat / nga "Kristali dhe hienat"

“E pinë kafenë pa shkëmbyer asnjë fjalë.

Heshtja nuk jepte asnjë shpjegim. Si muranat.

Kërcënuesi nuk dukej hajn, as vrasës me mëditje – dhe kjo qe më e përbindshmja. Çfarë kish ardhur të bënte nëse nuk kish ardhur për të vjelë ar, piktura me vlerë, dorëshkrime njerëzish të famshëm, veshje të shtrenjta apo kokën e Rubin Shkretës, që tani po i dukej gjëja më e lirë në tërë këtë shtëpi?! Por dihej që zakonisht gjërat e lira kushtonin shumë shtrenjtë.

Vendosi ta thyente akullin. Një herë vdiste burri.

- Bën mirë të më thuash çfarë kërkon nga unë, - belbëzoi.

Tjetri e këqyri si me qesëndi.

- Hm, një vezë, - tha.

- Një vezë?!

- Po, një vezë.

- Çfarë lloj veze?

- Çfarëdo lloj veze.

- Për fat të keq, s’mbaj pula.

- As korba?

- As korba. Nuk i kam duruar dot as vezët, as shpezët.

You and other stories

Selected short stories

Iulia Enkelana: "Dom'thën" - prozë

Plehërat mblidheshin çdo të martë e të premte në orën 9 të mëngjesit. Prej 32 vjetësh, plehraxhiu Stan[1] pat ndalur së u habituri me ç’hidhte mileti i sotëm në plehëra. E prej po aq kohe nuk e bezdiste as era e plehërave, as pamja e tyre.

Nga mërzia a nga frymëzimi, drejtoi sytë drejt plehërave të sapombledhura dhe, mes thasëve me grykë të nyjëtuara mirë, apo nga të cilët derdheshin gota kosi, ushqime të prishura, pambuqe për ndukje lëkure me pudër, garza të përditshme zakonesh, mbështjellëse plastike lodrash, kleçka për pastrim veshësh, prezervativë të përdorur, letra të bëra shuk, cilindra kartoni nga të letrave higjenike, shishe të zbrazëta, disa cifla pasqyre dhe diçka që dukej si çorape e shpuar, shqoi një kuti të kuqe këpucësh, e cila u rrokullis disa herë derisa u hap, i shkau kapaku dhe nxori jashtë, - me ritmin e shikimit të Stanit: një filxhan të gjelbër, një flamingo prej pellushi, disa bileta treni, autobuzi, teatri a filmi, një zarf, një mbështjellëse çokollate, nja pesë a gjashtë fotografi të grisura në të njëjtën kohë dhe disa kapaçka verëmolle a birre.

Falë asaj beteje të nëndheshme... / Pragu

"Dukej i qetë, sikur sapo të kish bërë dashuri. Po vdesin ata që më numëronin mes të vdekurve, i pat thënë kur po ndaheshin, një ditë, ose një jetë më parë. Po rrëgjohen ata që u rropatën një jetë të tërë për të mos më llogaritur as mes të vdekurve. Ndonjëherë ia dolën mbanë të më trajtonin si të vdekur, apo si të mosqënë, gjer edhe njerëz të afërt, ish-të dashura, miq, jomiq e armiq. Nuk habitesh po të të them se ndihem si i zbrazur. Se, falë asaj beteje të nëndheshme, ata kishin me çfarë ta shtynin, kurse unë rrija më mirë i ngujuar në zemrën time. Ndofta kam frikë se mos më pushton paniku e marr arratinë nga zemra ime. Se zemra më mbajti për kaq vite si nëna foshnjën në bark. Ishim tre: Zoti, zemra dhe unë. Jo rrallë, - dhe ty mund të ta them pa u ndrojtur, - Zoti m’u bë zemër e më mbajti siç më mbante zemra në bark të vet".

Libri onLine

Një autor në dy jetë - dy jetë në një autor / Fragment nga "Trialog"

Photo: Iulia Enkelana "Something about roots"

Bidentity[1]

V. 1. Janë plot 19 pakica kombëtare në Rumani dhe secila ka të paktën një shkrimtar përfaqësues, pa llogaritur autorët që nuk jetojnë më. Gati të gjitha pakicat e mësipërme janë ngulitur në Rumani prej shekujsh dhe mund të thuhet se autorët e tyre, shtetas rumunë, linden me nga dy gjuhë amtare. Në kushte të tilla, shkaqet kryesore që çojnë, - dhe / ose shpjegojnë, - dyzimin (në fakt: dyfishimin) e unit të shkrimtarit gati kopjojnë arsyet që ndërtojnë një urë. Kjo urë nuk u përket brigjeve aq sa brigjet i përkasin asaj. Në urë, kuptimet e fjalëve brenda, jashtë, kufij, troje, gjuhë etj shpalosin tjetër thelb dhe fitojnë tjetër rol. Një botë letrare, dyrrënjore, u jep kuptim qënieve dhe ngjarjeve në varësi të frymëzimit dhe të disa vuajtjeve që janë të pashprehshme dhe të patregtueshme. Në epopenë „Një fis i lavdshëm e që jep shpirt“ Enkelana e dikurshme, Po(g)radeci, zgjerohet dhe bëhet botë. Nizamët, Perandoria Osmane, Luftrat Botërore, Diktatura, Mërgimi dhe Mërgata, bashkë me heronjtë, viktimat dhe të paemrit e kohërave, përfshihen në një betejë mes lëndës dhe shpirtit dhe herë shpejtojnë shkretimin, herë ngjalljen së vdekuri^[2]. Pyetja themelore e librit tingëllon: ‚Sa është viti?’ Me mjetet e veta të kushtëzuara, një pjesë e kritikës letrare e përfshiu këtë epope në vathën e realizmit magjik, pa sqaruar se ky i fundit rrjedh nga mitologjia pagane dhe është shprehje ateizmit që zbulon pamundësitë e veta, duke u munduar të zgjidhë çështje teologjike me mjete kryekëput letrare. Epiteti “Markez i Ballkanit”^[3] mbante parasysh vetëm shkarazi pasurinë e folklorit ballkanas dhe veçmas të atyre shqiptar e rumun, ku mbështeteshin disa nga pjesët e librit. Njëherazi, pjesa e pavarur e kritikës foli për “një mitologji të re ballkanike”^[4] dhe më pas për “një mitologji të re të unit”^[5]. Në të tre librat e mësipërm, por sidomos tek „Një fis i lavdishëm e që jep shpirt“, sikurse tek „Sy“, - shkruar pó në Bukuresht (2003), që është binjaku shqip i tij, - historia shihet me sytë e shpirtit (si të popullit) dhe të gjithçkaje që mbetet pothuajse e pakapshme për shkencën, por pa e përbuzur shkencën dhe pa hiperbolizuar rolin e nënvetëdijes dhe të poetikës së padijes. Një mëhallë e hershme shqiptare dhe ballkanike bëhet qendra e historisë botërore, shesh lufte, ku të huaj vriten mesveti dhe torturojnë vendas për troje që nuk u përkasin, dhe në rastin më fatlum shkatërrojnë trojet për të cilët kanë luftuar. Mëhalla rrënohet, por nuk zhduket. Ajo mërgon në rrëfenja, në tregime, në legjenda, të cilat, me kohë, bëhen më reale se çdo truall, por kryesisht në troje të huaja^[6]. Vargu i njohur i Kavafis-it me „jetën që, po e prishe në një cep të botës, e ke prishur në çdo cep të saj”, këtu rishkruhet sëprapthi: cepin që prishet pa shkak nga historia, e bën botë më vete Letërsia. Pikërisht në atë mëhallë, gjatë luftës italo-greke, stërgjyshja ime Eleni Koci, vejushë me një palë fëmijë, pak para se të braktiste përkohësisht shtëpinë për t’u shpëtuar bombardimeve, shkroi me ngut njëfarë curriculum vitae, në tri nga gjuhët që dinte. Kur u kthye sërish në shtëpi, gjeti gjithçka siç e pat lënë, të paprekur. Vetëm fletorja me jetëshkrimin qe ngritur nga dyshemeja në tryezë. Në faqen e fundit të saj, në tri gjuhë të huaja, me tre shkrime e bojra të ndryshme, qe shënuar: „Nënë, sa paske vuajtur!“ Shpirti shqiptar, njëherazi rrënjë e degë e atij evropian, mund të ngadhnjejë edhe përmes talentit, mençurisë dhe diplomacisë afatgjatë, që duken dobësi, jo vetëm përmes guximit, therrorive, primitivizmit, ekzotizmit etj^[7].

Njerëzit-personazhe të „Fisit...“ kanë diçka nga çdo popull i Ballkanit dhe ngjarjet e tyre janë të njohura, por romani mbetet i papërkthyeshëm dhe unë ende nuk arrij të bindem se më erdhi në rumanisht e jo në shqip pikërisht për ta ruajtur lëndën e vet në një gjuhë, ku trualli i “huaj” nuk ka asnjë ndikim.

Një fill i së natyrshmes kalon nën, përmes e mbi të gjithë trandjet historike dhe u mbijeton, fillimisht nga jeta në libër, pastaj nga libri në jetë. Tepria e padrejtësive, e krimeve, e errësirave trunore dhe shpirtërore mbyllen në vetvete dhe dalin nga kjo botë që mbahet tek Besimi në Zot, si çdo gjë që është çnjerëzore, dhe kapërcen aftësinë tonë për ta pranuar si të vërtetë. Çmeritja duket e thjeshtë, ndonëse i var të ardhmen dhe të tashmen në fije të perit: Sa është e vërtetë kjo histori?! Mbase pikërisht ngaqë është e tillë, kjo histori që njohim nuk është e vetmja dhe s’ka si të jetë vendimtarja. Barazimi i historisë me fatin (të ardhmen e mundshme) sjell humbjen e shpresës dhe dëshpërimin, duke e detyruar njeriun të mbijetojë vetëm biologjikisht, skllavëruar nga dita e lindjes e deri pas vdekjes, çka e nxjerr letërsinë nga roli i saj i natyrshëm. Prandaj letërsia, sikurse Besimi i mirëfilltë, duhet të ngrihet mbi historinë qoftë edhe duke u zbuluar lexuesve historinë tjetër, atë ku arti e shpirti janë shprehí të së njëjtës Jetë dhe ku letërsia është më e vërtetë dhe më e rëndësishme se çdo histori.

V. 2. Një përmasë tjetër e Urës është shtresa prej mosnjohjeje në të cilën qëndron, - herë si peng, herë si oshënar, herë si i burgosur, herë si i munxosur, herë si i dënuar me vdekje / harrim, herë si të gjitha bashkë, - shkrimtari dygjuhësh. Shumica e lexuesve, e miqve dhe e të afërmve në truallin ku jeton nuk ia njohin librat e shkruar në gjuhën amtare, edhe sikur t’ua ketë treguar hollësisht dhe më bukur nga sa janë shkruar. E njëjta mjegull mosnjohjeje ndodh me lexuesit e gjuhës amtare ndaj librave në gjuhën e birësuar. Kjo mjegull mund të jetë fatsjellëse dhe jo vetëm të mbrojë vetminë e domosdoshme të shkrimit, por edhe të ndihmojë që të dyja gjuhët të pastrohen e të pasurohen ndërsjelltas. Bindja ime mbetet e pandryshuar: të shkruash edhe në një gjuhë tjetër, joamtare, nuk do të thotë se po shformon shpirtin, ose po prish përbërjen e gjakut. Kemi vetëm një shpirt, i cili është i aftë t’i flasë e t’i shkruajë të gjitha gjuhët e mundshme^[8]. (...) Ngado që ta marrësh, bëhet fjalë për të njëjtin gjak, por që shkruan me dy bojëra të ndryshme. Autorët dygjuhësh nderojnë letërsinë e një kombi, ndonëse, ose pikërisht ngaqë disa prej veprave të tyre ua dhurojnë letërsive të tjera. Si do të kish qenë historia e letërsisë shqipe, për shembull, po të liheshin jashtë Naim Frashëri, ose De Rada, meqë kanë shkruar edhe në greqishten e vjetër, në persisht, italisht etj?! Njohja e përciptë, ose e padrejtë e shkrimtarëve shqiptarë dygjuhësh e bën të pashmangshëm hartimin e një historie të paanëshme, ku autorët janë të letërsisë dhe jo e kundërta”.^[9]

V. 3. Në këta mbi njëzet vjet, përvoja si autor dygjuhësh dhe si përkthyes sidomos nga shqipja nuk ishte e pakët. Një rëndësi të pazakontë pati hartimi i doktoratës në letërsi të krahasuar e botërore^[10]. Titujt e disa prej kapitujve të saj mund të japin një pamje të qartë të përmbajtjes: Periudha mes dy luftrave e këqyrur si një luftë e tretë. Struktura e shpirtit shqiptar, Perandoria Osmane, mbretëria e Zogut I dhe rrënjët e komunizmit. Gjuha shqipe. Një Zot mes ndarjes së dy botëve. / Zodia e mërgimit të trefishtë. Personalitetet e shquara të letërsisë shqipe në periudhën mes dy luftrave botërore. Tradita. Gjuha drejt kristalizimit. Mërgimi si hapësirë e përshtatshme për paranojën dhe gjeninë. Revolta e shumëfishtë dhe jokonformizmi. / Etapa të rëndësishme në zhivillimin e romanit shqiptar. / Termi ‚jehonë‘ / Albatrosi, nga kuptimi botës tek mohimi i brendshëm; pranimi dhe dëbimi i vetmohimit. Nositi. Qesharakja dhe ‚shthurja‘ e shijes së jetës. Mes Zotit, të paudhit dhe hapësirës së zbrazët. Përkryerja e formës artistike – një vdekje e parandjerë dhe gjithëditëse?! Lasgush Poradeci drejt një bukurie të llahtarës dhe tmerrit të bukurisë. Kamadeva – përjetësimi i qënies përmes krijimit. [Baudelaire dhe Poradeci] / Një jetë, por e shkurtër, në ferr. ‚Pash më pash dua t’i bie ferrit‘. Epshi i të qënit kryengritës, i pabotuar, i pakuptuar. Rimbaud dhe Migjeni – mistikë në gjendje embrionale, ose ëngjëj të dërguar për të parë ç’ka ndodhur pas Kaosit. Dëshirimi i ‚shpirtënve shtegtarë‘. Takimi i Lindjes me Perëndimin, ose ndarja e kokave. / Një stinë, por e gjatë sa një jetë, disi më buzëqeshëse, e ferrit. Fantastikja që mund të rrënojë ferrin; me detajet mund të ngjizet një Parajsë. Fantazmat e shpirtit ballkanik, qiejt dhe humnerat, teprimet, lufta, hakmarrja dhe besimi – tek Mitrush Kuteli. / Vrasësi i strukur nën lëkurët e njeriut modern dhe një përpjekje për të qartësuar nënvetëdijen. Njeriu i krijuar sipas së Padukshmes dhe shtaza e ngjizur sipas modës së të Dukshmes. Zhgënjimi i madh dhe kuptimi pa kuptim i nocionit ‚progres‘. Shpërbërja e kulturës moderne, dyndur nga dukjet dhe nga paradoksi i thellësive: mungesa e mëshirës. Kthimi tek besimi (Koliqi, Andre Gide etj). / Ushqimi i kaosit. Nevoja për mite. Përditësimi i miteve – sa është ky një çmitizim?! Poetika e intelektit. Fan S. Noli, nga tradhtia e Shën Pjetrit tek Maratonomaku i lashtësisë. Moisiu lindet në epokën e Mosiut. / Ndjenja plagosëse e Pafajnisë, e Fëminisë së përjetshme të Zotit. Harresa e vetvetes: një mision për të pushtuar të gjitha jetët e mundshme. Ta japësh jetën sikur po lindesh. Fishta. “Kurva e motit” – Evropa. Përmes krishtërimit, romantizmit, helenizmit – drejt njësimit me Edenin. Poezia – një mënyrë vetëshprehjeje e Zotit. (...)

Edhe puna disavjeçare (1993-1996, 2002-2006) në dy revistat e bashkësisë shqiptare të Rumanisë, si dhe drejtimi i së përvitshmes „Agora“ e pakicave kombëtare të Rumanisë, gjatë Festivalit Pro-Etnica që zhvillohej në qytezën mesjetare të Sighişoara-s, më vlejtën mjaft. Ndërkohë, pasi themeluam bashkë me tim atë Revistën Haemus (Bukuresht, nëntor 1998)^[11], përkthimi nga të dyja gjuhët u shndërrua në një urë të mirëfilltë që i dhuronte secilit breg të dhëna qytetërimi, kulture e vlera artistike të paanëshme, gati njëlloj sikur të ishin ngjizur atje ku mbërrinin.

Përkthimi si akt kulture u veçua edhe më qartë nga e shkruara vetjake. Me përjashtim të dy dramave, të disa eseve dhe të pak prozave të shkurtra, as nuk synova e as nuk arrita të përktheja veten.

Dalja në një numur shumë më të madh lexuesish, por edhe në një tjetër gjeografi letrare shpirtërore, nuk e cënoi, madje e përforcoi bindjen time ndaj vlerave të shqipes. Botimi si libër më vete i bisedës së zgjeruar me shkrimtaren Iolanda Malamen, “Koha e zëvendësve / mëkëmbësve” u bë ura më e gjallë e dialogut tim me një lexues, të cilin e takoja gjithnjë e më rrallë, sepse koha që i blatohet shkrimit të zhvendos në hije. Veç paraqitjes së shpirtërimit dhe qytetërimit shqiptar, pyetjes lidhur me shqipen iu përgjigja siç i përgjigjem edhe sot: „Gjuha shqipe për mua është një tempull i padukshëm, i pashkatërrueshëm. Me të mund të njohësh më shumë nga sa mund të thuash. Me të, ndofta, as që duhet të thuash aq sa mund të njohësh. Dhe jam i bindur, - hollësitë do të ishin të tepërta, - se, në një botë tjetër, gjuha shqipe nuk është e qarkullimit të kufizuar”^[12]. Me ‘botë tjetër’ gjithkush ftohet të nënkuptojë edhe letërsinë, ku as rumanishtja nuk është e qarkullimit të kufizuar.

Mbështetur në lidhjen e thellë mes dy gjuhëve, në një ese të poetit Ştefan Ioanid thuhet se „Përtej realizmit magjik që duket sikur karakterizon substancën epike (dhe vizionin ontologjik) të prozave të tij (një përzjerje e papërsëritshme e realizmit, ndonjëherë i dhunshëm, pa iluzione, çoranian, me përfytyrimin „përrallëzues”, folklorik, mitik, onirik të një „kohe të mbetur pezull” eliadeske, që mbidimensionon dhe forcon realitetin), befason te Kyçyku shprehësia e pazakontë e rumanishtes që shkruan, njëlloj sikur të kish përcjellë heshtas në gjuhën e adoptuar gjithë drithmën okulte të shqipes“^[13].

Në jetën e përditshme, mërgimi mbetet i dyfishtë, si edhe vetmia krijuese. Me kalimin e viteve, duke e folur me time bijë, rumanishtja u bë edhe gjuhë ‚atnore’. Pó e tillë u bë shqipja, pasi ime bijë mësoi dhe nisi të fliste shqip.

Këndi në Gjeometrinë e Epërme

VI. 1. Nga të dhënat e shkruara dhe gojore duket sikur ndikimi i historisë mbi ne shqiptarët ka qenë vetëm i pabesë, nëpërkëmbës dhe shterues. Në fakt, edhe falë kësaj historie dhe jo një tjetre, nga pikëpamja letrare tani ndodhemi në cep (kënd, skaj) të vëmendjes botërore, por në gjeometrinë e epërme çdo cep është majë dhe ky cep përbën tashmë një qendër që ngjiz vepra e kryevepra, në disa gjuhë. Historia e dendur dhe plot kundërthënie, pikërisht ngaqë dëshmon paaftësi mirëkuptimi mes popujsh, qarqesh e brezash, e ndihmon letërsinë. Kjo mbetet shprehja e një vetmie, të cilën fare pak e ndan nga kuptimi i epërm dhe mposhtja e lëvizjeve shkatërrimtare të kësaj jete. Kjo e fundit, për shkrimtarët dygjuhësh, zhvillohet, - jo medoemos edhe harxhohet, - në dy drejtime njëheresh.

Mërgimi si jetë në urë, më duket gjendja më e natyrshme dhe më e ndershmja për një shkrimtar. Huajsia e vazhdueshme është vendimtare për librat e tij dhe për të jo vetëm në truall / troje, por edhe në gjuhë. Sa më i afërt me këtë botë (përditshmëri, e tashme etj) të ketë qënë një autor, - siç ngulmonte ta prangoste realizmi socialist, - aq më jetëshkurtër kanë qënë librat e tij. Pa përjetimin e vazhdueshëm të huajsisë, - që ndodh të zgjojë një shqisë më vete, - shkrimtari nuk mund t’i sjellë letërsisë e as jetës së një vendi diçka më tepër se një orëndreqës, të themi. 

Shkrimtari dygjuhësh duket sikur ka një liri të dyfishtë, por më së shumti, për shkak të paragjykimeve, ka gjysmën e një lirie të vetme. Ai mbetet i huaj jashtë – i huaj brenda, sepse jeton në kapërcyell. Adhurimi i pafuqishëm dhe smira e orkestruar ndaj tij nuk ndryshojnë as sikur ai, me vepra e me jetë, ta ketë dëshmuar se është çiltërsisht i përkushtuar edhe ndaj truallit-lindës, edhe ndaj truallit-pritës, pa kurrfarë interesi jashtëletrar dhe më thellë se shumica dërrmuese e vendasve. Ajo që anashkalohet në kësi rastesh është fuqia e asaj gjysme lirie që përmenda. Në letërsi ky lloj gjysmë-lirie mund të bëjë pakrahasimisht më tepër se çdo liri që pandehet e plotë, ose në zgjerim e sipër. Fjala e pandrydhur dhe qëllimisht e keqkuptuar nuk ka vlagë në letërsi, sepse nuk ndeshet me asgjë. Ajo është si guri pa strall dhe si stralli pa gur.

Tanimë shkrimtarët shqiptarë dygjuhësh, me arritjet shpesh të pakuptuara dhe me mangësitë përherë të kuptueshme të secilit, ia kanë dalë mbanë t’i japin trajtën ‚vendi i rëndë në gur të vet‘ fjalës së njohur, edhe duke iu përmbajtur urdhëresës së kanunit (Mos i luaj sinorët që kanë vënë të parët), edhe duke pasuruar një traditë mjaft të pasur në dygjuhësi.

VI. 2. Në rrafshin e së tashmes, ndonëse ende rrethohen me heshtje zyrtare dhe me gjithfarë keqkuptimesh, - herë nga padija, herë nga zilia, - shkrimtarët dygjuhësh u bëjnë ballë si mundin kthimeve në trojet amtare (si libra, si praní e përkohëshme, si edhe-edhe). Në trojet nga janë shpërngulur, gjërat rrjedhin si në çdo jetë tjetër letrare evropiane e më tej. Klane të caktuar autorësh, kritikësh dhe përkthyesish, - të tejkaluar, ose thjesht në sevrage mediatik, - veprojnë me të gjitha mënyrat që t’i groposin për së gjalli në harresë, sepse njëheresh me shfaqjen e kësaj letërsie të re, përgjithësisht deiste, rrezikojnë të shndërrohen në askushë. Për të tillët, mungesa, ose pavëmendja e shtetit përbëjnë një ngadhnjim që duhet të zgjasë mundësisht derisa të vdesin autorët e rinj, qofshin një-, apo dygjuhësh, qofshin jashtë, apo brenda trojeve. Por jo gjithmonë është vetëm çështje smire. Për fat të keq, shpesh bëhet fjalë për botëkuptim të cënuar, të shformuar, pra, për paaftësi kuptimi e zbërthimi të letërsisë.

Me gjithë vështirësitë dhe hidhërimet që duken të pafundme, vlen të theksohet se trojet e shqipes kanë tashmë disa gjuhë (si kasaforta të gjalla Kujtese), tjetërkund e tjetërkur, dhe se kjo Kujtesë (që bart si, në e me gjuhë Shqipërinë e përhershme) ka tashmë troje të pangatërrueshme në letërsinë botërore.

VI. 3. Nuk mund ta kaloj në heshtje, - ndonëse kjo lloj heshtjeje krijon libra, - faktin se vjen një çast kur e shkruara dhe jeta në të përhershmen e një kombi të ndajnë nga e tashmja e tij. Është një sprovë e cila, për periudha që duken të pafundme dhe marrin trajtat e një ferri me të cilin nuk mësohesh dot, me ndihmën e heshtjes së dyanshme, nga bashkatdhetarët dhe nga bashkëkohësit, mund të të huajsojë krejt nga vetja, dhe jo vetëm nga vetja me dy kohë (atdhe-tokë e premtuar, Kujtesë-kujtime), por nga vetja në vetvete. Nuk është as ndarje, as ngujim, as klasicizim i parakohshëm, por bindja se zgjerimi i së tashmes historike të zhvendos në Kujtesë – dhe aty gjenden në trajtë simbolesh të gjitha ngjarjet që mund të sjellë çdo e tashme. Gjithsesi, qoftë edhe vetëm librat e shkruar në gjuhë të huaj dëshmojnë më parë forcën e gjuhë-letërsisë nga vjen autori^[14] dhe pastaj fuqinë thithëse të gjuhë-letërsisë ku shpërngulet pjesërisht, ose plotësisht. Ndërsa jeta vetjake e autorit, prania, mungesa, e përditshmja, janë bërë pjesë e një flijimi.

E ardhmja – mes emrit dhe numrit

Në mbyllje do të shtoja se atij që i është dhënë Gjuha, i është dhënë medoemos edhe letërsia, dhe kush ka Letërsinë, s’ka si të mos ketë edhe gjuhët. Në një çast të caktuar, ngrehinat e librave nisin të krisen dhe atëhere secili autor provon diçka njëherazi të stërnjohur, të pashmangshme dhe të papranueshme: kalimin e kohës. Ky mund të jetë fatal për shkrimtarë të të njëjtit brez dhe fatlum për autorë që, përmes stilit dhe kumtit të tyre, bëjnë pjesë në brezninë e përhershme, ku sundojnë emrat dhe jo numurat dhe ku çdo kohë u nënshtrohet librave, jo anasjelltas. Veçmas në epokën e tanishme, kur gati gjithkush ngutet të shkruajë të paktën një libër, kur konkurrenca në media është kaq e pafré, (sa çdo autor i përkushtuar, përmes së shkruarës, duhet së pari të shpëtojë shpirtin, që të mund të bëjë art – dhe pastaj të bëjë art, që të shpëtojë shpirtin), dhe kur kriteret e vlerësimit të letërsisë dhe të përhapjes së saj mbahen peng jashtë artit, kalimi i kohës shndërron pjesën më të madhe të koncepteve, njëlloj sikur të jetë vetë vdekja, ose harrimi. 

Po t’u besojmë të dhënave që sjell historia e letërsisë, jo pak autorë hidhërohen, disa për vdekje, dhe sulen t‘i mbajnë librat gjallë (në formë, sipas terminologjisë sunduese) përmes bëmash jetësore, pra, duke zhvendosur pandershmërisht vëmendjen e lexuesit. Vetëm pak autorë e pranojnë se u duhet lënë vend edhe pasardhësve, - ndonjëherë madje edhe paraardhësve në kohë, jo në thelb, - dhe tërhiqen duke ua lënë librat lexuesve, fantazisë së tyre, botëkuptimeve që mund t’i zbresin mes dështimeve, ose t’i ngrenë mes kryeveprave.

Për t’ua zgjatur jetën librave, më duket vendimtare një sprovë që krijon përshtypjen se rrjedh nga lakmia apo nga etja për pavdekësi, por që, në fakt, është skaj dhe fill i pó asaj dashurie ndaj Letërsisë. Shpesh kjo dyndet si një pyetje plot vrull e hije morti dhe vetmohimi: Çfarë nis atje ku unë si autor dhe libri që e shkrova sikur të ishte i fundit mbarojmë? E qartë është se vetëm mënyrat si i përballon me letërsi të ndershme vuajtjet dhe çnjerëzoren mund t’i japin secilit autor vendin si emër, kurse trojeve nga vjen dhe gjuhës së brendshme – çmimin e saktë shpirtëror në ardhmëri.

Meqë mërgimi ka diçka jo vetëm në rimë nga burgimi dhe murgimi, vazhdimisht më vjen ndërmend një parabolë. Kur duhej t’u paqtonin shpirtrat murgjve të rinj, - të cilët i drobiste dhe ua rrëmbente mendjen malli për vendlindjen dhe të afërmit, - pleqtë e Malit të Shenjtë Atos u përcillnin vegimin e një pararendësi: “Kur të mora ty, tha Zoti, në vendin tënd vura një ëngjëll”. Dëshmitë ishin të shumta dhe të pakundërshtueshme as nga shkencëtarët^[15]. Nuk mund të thuhet se ikja e shkrimtarëve dygjuhësh e mbush vendlindjen e tyre dhe letërsinë me ëngjëj, por padyshim duhet pranuar se, pavarësisht trojeve ku jetojnë, mungesa e tyre sjell libra të paktën në një gjuhë.

---

[1] Term që përdora së pari në kumtesën për Takimin e Shkrimtarëve dygjuhësh, organizuar nga Këshilli Britanik i Rumanisë / British Council në Băile Felix, Rumani, maj 2000.

[2] „.. shkrimtari duket se konfirmon që vendet e vogla dhe gjuhët e tyre me qarkullim të kufizuar mund të nxjerrin autorë të rëndësishëm dhe libra të jashtëzakonshëm si i vetmi shans për të hyrë në cirkuitin evropian, duke iu imponuar vetëdijes evropiane... "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt..." është një vepër fondamentale e Shqipërisë, e shkruar në gjuhën rumune sikur rumanishtja të qenkej shndërruar brenda natës në një nga gjuhët zyrtare të OKB-së. Zgjedhja e autorit është një bast i fituar me gjuhën rumune, aq sa rumanishtfolësve që janë të interesuar për të mësuar gjithçka rreth Shqipërisë dhe sidomos për historinë e shpirtit shqiptar përmes mishërimeve të tij mitopoetikë, nuk u mbetet veçse të lexojnë "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt". Geo Vasile, Revista Luceafărul / Ylli i Mëngjesit / Dritës, organ i Bashkimit të Shkrimtarëve të Rumanisë, Bukuresht, dhjetor 1999.

[3] Në esetë / studimet e Titus Vâjeu-t, Vasile Andru-t, Mircea Martin-it, Ioan Adam-it, Kutszegi Czaba-s etj.

[4] Në disa ese të Dan-Silviu Boerescu-t (1997, 1998, 1999).

[5] Në studimin e posaçëm me titull ”Burgje”, të Bogdan-Alexandru Stănescu-t (Luceafărul, Ziarul de Duminică (Gazeta e së Dielës) , 2003, 2004)

[6] Një anë e panjohur e mëhallës ballkanike paraqitet në Ish – roman me dashuri & konspiracion / Ex – roman de dragoste & conspirație, Editura Adam, Bukuresht 2004, dhe Editura Contemporanul, Bukuresht 2010.

[7] „Një fis i lavdishëm E që jep shpirt është një libër i madh, me frymëmarrje të gjerë, shkruar në tonalitet epopeik. Duke harmonizuar të kundërta, tipare pozitive dhe negative të shpirtit ballkanik, libri rikrijon, - në çelës parabolik, - historinë identitare të kësaj hapësire, përtej çdo patetizmi dhe mistifikimi. Metaforë vigane e luftës së dukshme dhe të padukshme mes qënieve të ndjeshme, që nuk duan të heqin dorë nga Zoti (sepse Ai nuk heq dorë prej tyre) dhe profanëve”. Katalogu dhe site-i zyrtar i Shtëpisë Botuese Paralela 45, botimi i tretë, Bukuresht, 2005.

[8] 1. - “Ika si të isha anonim, pra s’mund të ndihem i dëbuar, dhe nuk i mungoj Shqipërisë falë pjesës sime të dukshme, librave”, intervistë dhënë shkrimtarit Adnan Mehmeti, Revista Perspektiva, Bujanoc, mars 2007. 2. - „Jo vetëm që vlera nuk pret numurin e viteve, siç thotë klasiku, por disa autorë në Rumani kanë një numur befasues titujsh të botuar në rini, numur që nuk ua zbeh cilësinë e veprës. Është rasti i Ardian-Christian Kyçykut, një rast i veçantë në letërsinë tonë... Kyçyku është një njeri dhe një autor me dy atdhe, të cilët duket se i do njëlloj. Lindur e rritur në Shqipëri, ai debutoi atje dhe bëri karrierë letrare dhe universitare në Rumani. Pa harruar prejardhjen, madje duke e përdorur që të fuqizojë veprën, - e cila është e fuqishme qysh në fillesa, - Ardian Kyçyku është një autor përsosmërisht dygjuhësh, që iu dëshmon rumunëve se si mund të jetë dikush shqiptar. Dhe anasjelltas”. Horia Gârbea, Bukuresht, “Portet i artistit në rini”, shtojca kulturore e Gazetës Financiare, Bukuresht, 2005.

[9] Intervistë dhënë gazetares Aida Tuci, Gazeta Mapo, Tiranë, 2013.

[10] „Drejtime në modernizmin evropian dhe jehona e tyre në letërsinë shqiptare mes dy luftrave botërore, ose Shqisa e përgjakshme e rigjetjes” (Direcţii în modernismul european şi ecoul lor în perioada interbelică a literaturii albaneze sau Simţul sângeros al regăsirii, mbrojtur në prill 1998 (Diploma Seria P Nr. 0002011 / Nr.333 / 20.VII.1998) Drejtues shkencor: Akad. Dan Grigorescu. Lëndë-kyçe: Letërsi, imagologji, semiotikë, letërsi të qarkullimit të ngushtë, komunikimi kulturor Lindje-Perëndim. Punimi përfaqëson dhe zbërthen në frymë ndërdisiplinore metaforën e lindjes së një letërsie moderne në Lindje të Evropës, ose aktin e shndërrimit të një letërsie arkaike gojore në një letërsi evropiane. Kjo nënkupton një lëvizje të dyfishtë joshje-kundërshtim: një epje e shpirtit lindor drejt Evropës (që pat kristalizuar tashmë një traditë) dhe një epje – me nuhatje dhe e etur për ekzotizëm, - të Evropës drejt Lindjes. Përtej dallimeve dhe mospërputhjeve kohore, marrëdhënia Lindje-Perëndim na zbulon përbashkësi të padiskutueshme dhe orvatje të ndërsjella afrimi dhe rigjetjeje. Mbështetur në këtë doktoratë janë botuar librat Zeul Epigon dhe Ligjërimi i një pagjumësie (Brevetarea unei insomnii) (pasthënie e gjerë e antologjisë Bukuria që vret / Frumuseţea care ucide, prozë shqipe moderne, rumanisht, zgjedhur e përkthyer nga Kopi Kyçyku, Librarium Haemus, Bucureşti, 2006, ISBN: (10) 973-87952-3-0, (13) 978-973-87952-3-5). Pas disa vitesh me hulumtime e meditime, në kuadrin e nismës vetjake Semioticon Balcanic, duke rimarrë ide dhe copëza nga vëllimet e mësipërm, duke pasuruar lëndën, përgatita librat Outizëm dhe pagjumësi / Outism şi insomnie dhe Rara avis – studim letrar, imagologjik e semiotik mbi jetën dhe veprën e poetit evropian të gjuhës shqipe Lasgush Poradeci, Editura Librarium Haemus, në botim e sipër.

[11] Revista Haemus (www.revistahaemus.blogspot.ro) ka tashmë një arkiv me mbi shtatë mijë faqe. Në të janë botuar në shqip, rumanisht e gjuhë të tjera pjesë dhe vepra të plota në poezi, prozë, ese, kujtime, dramaturgji nga krijimtaria e mbi 300 autorëve evropianë e më gjerë. Deri tani Haemus-i u ka kushtuar numura të posaçëm kulturave dhe qytetërimeve shqiptar, rumun, grek, italian, turk, hebraik, kinez, zviceran etj, si dhe mërgatave shqiptare e rumune, në radhë të parë letërsive të tyre.

[12] Koha e zëvendësve / mëkëmbësve, vep.cit.

[13] Revista Curierul Românesc / Korrieri Rumun, rubrika Destine (Fate), Bukuresht, shkurt 2004. Nota bene: Për shkak të të dhënave të sakta ndaj librave që kam shkruar e botuar në rumanisht, - dhe vetëm për hir të temës që trajtohet në këtë punim, - jam detyruar të citoj edhe shkrime kushtuar librave përkatës nga kritika rumune dhe e huaj.

[14] ”Kyçyku nuk është një shqiptar që shkruan në rumanisht… por një shkrimtar shqiptar në gjithë kuptimin e fjalës, që shkruan edhe në rumanisht, duke njohur, në njëfarë mënyre, përvojën e Panait Istratit. Kyçyku është një Panait Istrati i letërsisë shqipe, që ka zgjedhur rumanishten në vend të frëngjishtes”. Mircea Martin, Revista Ziua Literară (Dita Letrare), Bukuresht 2004.

[15] Shih Stareţul Efrem Katunakiotul / Kryemurgu Efrem Katunaioti, Editura Evanghelismos, Bukuresht 2004.

* Fragment nga Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku: Trialog [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedhpër të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën] Librarium Haemus Editions,  ISBN: 978-606-8093-97-0, Bukuresht, 2016

„Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” - roman i ri / 23 gusht 2019

“Ngjarjet që pasojnë janë folur me vete, në një lloj verbimi, - për të cilin do të shkruhet aq sa duhet, - dhe / ose janë shkruar me vete, në një lloj dëgjimi, për të cilin do të flitet aq sa duhet”. Autori

Në “rolet” kryesore: Zëri, Hija, Gjyshi magjistar, Gjyshi që muros dritare, hijet e dashura të gjysheve, kosa, Ajo, Rumuni, Shqiptari, Greku, Amerikani, Turku, uji, dëbora, tunele në akull, libra të djegur, Gjoli, Kinemaja, gurë të latuar kalldrëmi e themelesh, verbim(e), hiri, Kujtesa, uria e peshqve, drita, fluturimi, një dashuri e fshehur, sende nga luftrat botërore, qirinj, një kamion i vjetër, vegla të dukshme e të padukshme ndërtimi, por edhe shkatërrimi, disa dogana, dinamiti, bojë shkrimi si gjak dhe gjak si bojë, zhgjëndrra, Varreza, fjalë e pasthirrma, por sidomos heshtje. 

Metaforat nyjëtohen në bindjen se "Vdekja jo vetëm shkruan me dy duar, por edhe flet pa dorashka..."

Ky roman hap serinë me "shkujtime" të Ardian-Christian Kyçykut, që zhbirojnë nga një kënd i panjohur disa prej ngjarjeve thelbësore të botës shqiptare e letrare.

F r a g m e n t

KREU I

1. As në libra gjërat nuk mund të ndodhnin kaq përkryer. Hija e fëmijës i ledhatoi ballin dhe i pëshpëriti: “E di ç’kam parë, por jo në ëndërr?” Ai nuk e dinte. Kam parë Vdekjen, shtoi e bija, por atë Vdekjen me pelerinë të zezë e me kosë në dorë. Po? Po, por është kohë krize dhe Vdekja e ka nxjerrë kosën për shitje. Që të mbahet gjallë... Po si do mbahet gjallë vdekja, kur shet mjetin, që e mban në jetë, u habit ai pa hapur sytë, i ngjethur nga mendimet e së bijës. Nuk ishte andej, por as këtej, vijoi e bija. Ishte si mbi pragun e derës. Cilës derë, pyeti ai. Pak më tutje ishe ti, me dy qirinj të trashë në duar.

- Ndezur ishin?

- Sytë ishin ndezur; - e sqaroi ajo, - qirinjtë jo...

- Mbase që të mos shihja ç’ndan pragu...

U zgjua pasi e bija kish rënë sërish në gjumë. Ajo kish ende atë moshën e ndritshme, kur njeriu troket në një derë edhe për të hyrë, edhe për të dalë. As në libra, përsëriti ai. Madje as në një libër të shkruar prej meje, në paqe të plotë, brenda vështrimit të pavarur të një të verbri, larg zhaurimës përgjumëse të ditënatës e sidomos të kujtimeve që nuk bëhen dot letërsi e që nuk shndërrohen dot më as në jetë, as në ëmbëlsi vegimi. Kështu kam ëndërruar të rrjedhin qëniet dhe gjërat: sikur po shkruaja për to symbyllur, ose arratisur kësaj bote, me dy duar brenda së njëjtës dorë, njëra e padukshme dhe krejt e Zotit, tjetra: e dukshme, në tharje e sipër, më fort e vdekjes, se sa e imja, por ende e pangopur me hijeshi femre. Në këtë gjendje do të doja edhe të jepja shpirt, edhe shkrim, në heshtje pak më të thellë se gjoli dhe uria e koranëve, si gati për t’u lindur, që të mos cënohet me asgjë harmonia e epërme. Njëzetenjë vjet më parë, këtë rrugë do ta kisha marrë më këmbë, në palcë të dimrit. Më vonë, as me koburen në tëmth nuk do të kisha lëvizur vendit. Kurse tani asgjë s’më ndalon, asgjë s’më step. Kufijtë janë shembur, radha për viza është futur si gjysma e ndonjë skeleti gjarpri në harresë; as përfytyrimi im më i çartur prej shkrimtari nuk do t’i kish sheshuar gjërat me kaq përpikmëri. (…)

• Libri mund të shfletohet këtu
• Libri i plotë

"Si ti qoftë Vdekja…" / Ki$land – roman me fëmini

"Shpesh më duket sikur fle në fund të një rruge. Në pragun e një rruge që nis ku mbyllet rruga ime. Ose dita ime. Ose ëndrra ime. Shkolla ngrihet në skaj të një rrjeti rrugicash e qorrsokakësh. Që t’i ruheshin sadopak zallamahisë sonë, banorët e mëhallës, shumica pleq cingunë, veteranë lufte që kishin tradhtuar vazhdimisht nga pak, aq sa të mos linin kockat burgjeve, patën lartuar muret dhe i kishin mbushur me copëra shishesh të thyera, kangjellash të vjetra, bajonetash e teneqesh tërë ndryshk. Muret ishin të palyer nga brenda dhe të pispillosur me parrulla nga jashtë, në oborrin e shkollës. Demokraci për shumicën, diktaturë për pakicën. Isha bir i pakicës, sepse pata lindur zgjuar. Zgjuar në bark të simëje, zgjuar në gjumë, zgjuar pas vdekjes. E s’i lypja kërkujt shpërblim për pagjumësinë time. Majë mureve dhe nën dritare harliseshin veshulët e rrushve dhe kumbullat, hurmat, portokallet, mandarinat, trëndafilat shumëngjyrësh. Në oborrin e shkollës gjallonin si duke mërmëritur vetëm pesë plepa të moçëm, myshkur drejt veriut, nxirosur nga rrufétë. Njëherë rreth plepit më të hershëm u spërdrodh një rrufé verbuese, e cila, përveç degëve që i bëri shkrumb, mbushi oborrin me hi fluturash të bardha e kufoma sorrash të vrara apo thjesht të shurdhuara gjer në shpirt. Këto ngordhën pas disa minutash. Në fillim të vjeshtës pleqtë na shisnin hurma farzeza, kumbulla e mollë, kurse gjatë dimrit na çanin me thikë topat që kapërcenin muret. Mbeturinat e topave ktheheshin në oborr si lëvozhgat e ca frutave tashmë të pira a të ngrëna me babëzi përtej mureve, atje ku rrezik jeton ajo kafsha trungrënëse. Njëherë ra tërmet i madh: hardhitë me gjithë hurmat u përmbysën në oborrin e shkollës. Fëmijët që ishin pushim u turrën të shuanin urinë dhe etjen, kurse pleqtë dolën nga bahçet dhe, në vend të ruheshin nga tjegullat që flatronin nga të katër anët, apo nga muret që thërrmoheshin, rendnin pas fëmijëve dhe i fshikullonin. Dukej sikur më mirë vdisnin duke edukuar brezin e ri, se sa të shpëtonin gjallë sëkoti, pa aq rrush, hurma etj. Në ato çaste beteje plot klithma e grahma të dyfishta, tmerri e gazmendi, brenda shkollës u shembën tavanet e katit përdhes, alias dyshemetë e katit të dytë. Nxënësit e sipërm u gjendën kalaqafë mbi ne (më tokësorët). Ranë me gjithë banka, libra, kallamare e vazo lulesh, ranë edhe mësueset e çmeritura, disa prej të cilave u gjendën poshtë vetëm në mbathje e këmisha të shqyera gjatë fluturimit. Për fat, nuk pati asnjë të vdekur a të plagosur, ndonëse, me thënë të drejtën, nuk kishim parë ende ndonjë fëmijë të vdekur. Një hukamë shumëngjyrëshe, e rrënqethur nga cijatjet e minjve që popullonin bodrumet dhe ujrat e zeza të shkollës, mbushi hapësirën gjer në vrimat e merimangave, dhe ne pritëm që të binin edhe muret e mbetur. Se tërmeti, siç m’u duk në ato çaste, nuk ishte veçse një zë i mbajtur mbyllur. Jo zë i një njeriu të vetëm, por i një brezi, i një bashkëjetese të pavetëdijshme. Po shpupurisja trutë mbi një ushtrim aritmetike dhe mbi pyetjen nëse mësuesja ime flokëverdhë, ajo aq e ëmbla sa të vinte ta lëpije në gjumë, e bënte atë punë, kur tavani u kris me një nënqeshje (në fakt: mbi-qeshje) të ligë, ngrita kryet, qielli i përhimë me rrjeta merimangash u nda në disa copë dhe u mbush me gropa, gjuhë, shirita suvaje që bëhej rërë (për klepsidrat tuaja); bythkat na kërcyen përpjetë, goditëm me kokë anembanë, s’dihet kë, s’dihet ku, s’dihet pse, si për të parë e për t’u parë më qartë, gjersa e pashë veten të mbërthyer dëshpërimisht mes një shkurrnaje këmbësh, dërrasash, këpucësh dhe britmash. Desha të kthehesha në ndonjë anë, por qe e pamundur. Njëlloj sikur të isha shndërruar befas në një trompetë, thirra “a-a-a-a!”, më fort për të dëgjuar e për t’u bindur se truri nuk qe vjedhur meje nga lebetia, qesha pa shkak, humba shpresat, secili kujiste “Olele, o nëna ime!” në këtë botë. Papritur ndjeva se shpinën e kisha më të butë. Gjysmë i përhumbur u përdrodha pak majtas, nga krahu i zemrës, zgjata gishtat mbrapa, sikur tërmeti të ma kishte kthyer kokën mbrapsht, ndesha në diçka të butë e të ngrohtë. Po të mos merrte frymë si ndonjë zogth, do të mendoja se po prek fekalet e mia. U zvarrisa dëshpërimisht, duke u rropatur të mbaj sytë hapur, sytë që m’i kish rënduar një nga më këndshmet përgjumje të mundshme, edhe pak më lart, fare pak më lart: ishte mish njeriu. Mish vajze. Aty çeli, si të thuash, nuhatja ime ndaj trajtave femërore. Nuhatja prej qeni kufiri. Prej përbindëshi të mbushur plot me mall. E me dashuri mbinjerëzore. Gishtat më qenë zhytur në kurmin e saj dhe përgjërohesha të mos kisha humbur shikimin. Pata prekur buzët e jashtme të seksit femëror, një fqinjës sime në kopësht, por kjo ishte tjetërgjë. Shkita gishtat mbi kofshën e saj të majtë, preka mbathjet me qëndisma, pastaj u ngjita më lart, sadopak më lart, tek gufmimi i lehtë i gjinjve të ardhshëm – aty ngela. Ngela në jetë, ashtu siç ngelim në klasë. Me një shije të pathënshme lumturie, veçimi nga turma. Po të ngjitesha qoftë edhe një gisht më lart, do të më dilte shpatulla vendit. Po le të më dilte! M’u errën sytë e mbyllur. Ndjeva gudulisje në qafë; ca nga lumturia, ca nga shtrëngesa që më merrnin frymën, i dhashë trupit me gjithë forcën, mirpo, megjithë zjarrminë gati mesianike që më frymëzuan krahasimet me herkulët e filmave, arrita të lëvizja vetëm rropullitë e mia. Atëbotë u bëra mehit nga dështimi dhe shfreva pluhurin nga buzët:

- Kush je, moj, ti, se ma more frymën?!