"Njëri nga anëtarët e jurisë qe shprehur: “ky (unë) do rrasur brenda, se është i tëri jashtë (normave të realizmit socialist). Prita ca kohë që të marr vesh nëse jam jashtë e të bie brenda, apo jam brenda e të mbetem jashtë. Dola brenda, pra mbeta jashtë. Dorëshkrimi fitues ishte një dramë e titulluar “Triumfi i Proteut” dhe përmban ca ngjarje që u përmbushën me një përpikmëri rrënqethëse në fillim të viteve ’90..."
Violeta Murati: Romani “Ati”, publikuar nga Botimet Poeteka, vjen si “një himn kushtuar
prindërve, flijimeve të tyre të pafundme dhe heshtjes së përkorë që shoqëroi
përkushtimin”, çka jo gjithmonë u shndërrua në mirënjohje, dhe keqkuptimeve
të shumta me shoqërinë dhe kohën në të cilën jetojmë. Me këtë shënim, çfarë
nxiti tek shkrimi i romanit
“Ati”? Pothuaj hyjni, pothuaj mister, pothuaj hije e vetes.
Ardian-Christian Kyçyku: Romani
përmban më pak nga sa meriton mirënjohja ndaj prindërve, por është më tepër se
kaq. Thelbi i tij përqëndrohet tek hakmarrja dhe hak-dhënia, jo thjesht në
trajtën e njohur e të shtjelluar nga
letërsia apo kinematografia. Duket se gjakmarrja klasike, e pranishme edhe në
popuj të tjerë, ka qenë një mjet njerëzor për ta mbajtur racën sa më të pastër.
Në letërsinë shqipe e
jo vetëm, me përjashtim të Kutelit tek “Gjonomadhë e Gjatollinj”,
hakmarrja me degëzimet
e saj shpesh shtangëse, qëllimisht apo jo, na paraqit ne shqiptarët si njëfarë
kafshësh të rralla që duhet të gudulisin krenarinë e të huajve, duke iu
dëshmuar sërish se sa të qytetëruar janë ata. Por, para se të jemi kafshë të rralla, ne jemi njerëz të
rrallë, siç është Ati, Irma
dhe djali i tyre, Tiku. E letërsia, po nuk nxori në pah njerëzoren, gjer edhe
kur kjo nuk përmendet në shtyp, nuk është më letërsi, por monedhë këmbimi.
- Ky roman shtron disa kuptime filozofike mbi Njeriun, pas
tij “Ati” i romanit: gjithnjë vonë për të pasur një tjetër shpirt, një tjetër
sjellje, një tjetër fat. Pse tëhuajëzohet
ky njeri?
Ati është një prind si shumë të tjerë, por shqiptar si
gjithnjë e më pak të tjerë. Kur merr papritur një goditje që ngulmon t’ia
shfarosë emrin, duke i vrarë djalin, vihet në lëvizje dhe është gati të vdesë,
në vend të të birit, vetëm që të mos tjetërsohet a të huajsohet. Ndaj edhe
duket aq i çuditshëm. Në këto kohëra, gjërat e natyrshme, misionet e parme të
njeriut, duken shkarje, prapambetje, madje çmendurí. Sasia çnjerëzore dhe cilësia nënnjerëzore e lajmeve të sotme
ia kanë mpirë njeriut
shqisën e së vërtetës, aftësinë për ta ndarë qartë realitetin nga pasqyrimi i
këtij të fundit në shtyp, aq sa gjer edhe gjërat thelbësore, vendimtaret, duket
sikur ndodhin në një film. Drama është se gjaku e vuajtjet, me të cilat shlyhen ngjarjet, janë të
mirëfillta, jo prej letërsie a kinemaje.
- Ju jetoni dhe shkruani në dy gjuhë, kultura të ndryshme.
Të hysh “brenda” një tjetër kulture e të krijosh një bashkëjetësë me gjuhën e
mëmës, çfarë sfide ka qenë për ju?
Ka qenë dhuratë nga Zoti, jo sfidë. Mbase tingëllon ca si
tepër poetike, por nuk kam të drejtë ta them ndryshe.
- Si jeni gjendur në Rumani, çfarë ju
detyroi migrimin atje?
Ika me një bursë për doktoratë, nuk mërgova. Por u gjenda
mes disa mërgimesh njëheresh, ose mes një mërgimi të shumëfishtë. E kuptova
shpejt se, pa mërgimin, një shkrimtar nuk mund të jetë i plotë. Kisha pak
përvojë nga fëminia e hershme, kur u desh të zhvendoseshim nga Pogradeci në
Tiranë, dhe megjithë dhembjen e tmerrshme, mërgimi i parë ishte më
fort një rrjetë simbolesh, që duhej të më stërviste për mërgimin ku gjithçka
duhet përjetuar gjer në skaje. Dhe unë i përjetova të gjitha si më i zakonshmi ndër shqiptarë.
- Falë mërgimit, ju keni kohë që jetoni në “Rumaninë e
përhershme”. Kjo është shumë më tepër nga sa mund të thuhet në një bisedë, siç
edhe e cilësoni ju. Sa ngjarje vendimtare për letërsinë dhe kulturën
shqiptare janë zhvilluar atje?
Ngjarje si shkrimet dhe botimet e Lasgushit, Mitrushit,
Naimit, Asdrenit; prania dhe veprimtaria, përfshi martirizimin, e Monsinjor
Vladimir Gjikës; veprimtaria e Vangjel Zhapës dhe shumë të tjera njihen e
çmohen tashmë, - ndonëse jo gjithmonë sa duhet, - nga historia dhe kultura
shqiptare, por edhe rumune. Veç shkrimeve, botimeve e ndihmesave në lëmin
shpirtëror, letrar e shoqëror, mendoj se një rëndësi vendimtare ka pasur
mbërritja dhe përvoja e secilit syresh në hapësirën rumune, që ka një larmi
marramendëse e ku mund të gjesh ende të gjalla, si të ruajtura me shkas, copëza
nga Pogradeci, Durrësi, Tirana, Shkodra etj. Të huajt e njohin shumë pak
Rumaninë e përhershme, ndërsa ne shqiptarët, me fare pak përjashtime, nuk kemi
kohë ta vlerësojmë si duhet rëndësinë e këtyre trojeve për kulturën dhe
historinë tonë.
- A keni ruajtur asosacione me fëmijërinë, qytetin tuaj të
lindjes? Për shumë shkrimtarë ky është një rezervat i shenjtë për krijimtari, a
ndodh edhe kjo me ju?
Po, kam arritur prej vitesh në gjendjen kur mund ta pi
kafenë në Pogradec pa qenë atje, të kuvendoj me gjyshërit pa qenë as fantazmë,
as i dalë mendsh. Gati çdo vit shkoj e rijetoj pjesë moshash që, në kohën
përkatëse, nuk i kam çmuar sa
duhet. Kujtoj gjithmonë tri shprehje: “Vendlindja është vendi i shenjtë i
takimit me Zotin” (Vangjel Zhapa), “Kur s’jemi më fëmijë, kemi vdekur”
(patriarku i skulpturës moderne, Konstantin
Brankush) dhe “Zoti e sheh botën me sytë e fëmijëve” (Nënë
Tereza). Është vendimtare për një shkrimtar që të mos harrojë se ku e ka takuar
Zotin; si duhet të mbetet gjallë sa më gjatë dhe me çfarë sysh ta shohë botën.
E njëjta gjë më ndodh edhe ndaj Tiranës, ku kalova (gërshetuar me Pogradec)
pjesën e dytë të fëminisë dhe rininë e parë.
- Në Rumani hesapet me komunizmin janë mbyllur herët,
krahasuar me ne. Keni kontribuar me studimet tuaja, shkrimet dhe revistën që
drejtoni për njohjen e shkrimtarëve, të persekutuar në kohën e komunizmit. A vazhdoni
të mendoni edhe pas tre dekadash, se termi disidencë vazhdon të jetë gjithnjë e
më i brishtë?
Hesape të tillë nuk mbyllen aq shpejt sa duket dhe besoj se
digjen pak etapat, nëse mendësia e një brezi ngutet të mposhtë gjëra që nuk i
ka paguar me çmimin e saktë. Jam marrë jo pak me shkrimtarët e ndëshkuar
zyrtarisht, por gjithmonë jam përpjekur të ruaj masën. E para se, për vuajtjet
dhe padrejtësitë, duhet të flasin fillimisht ata që i kanë përballuar, ose
shkrimtarë e intelektualë me empati të pazakontë. Mund të vihet re lehtë se, më
të zgjedhurit ndër ta, asnjëherë nuk e kalojnë cakun me dëshmi, sepse dinë që
shpesh vuajtja përfshin edhe shpërblimin – dhe, nga ana tjetër, ai që vuan
vërtet, është mjaft i kujdesshëm që vetëm ta mësojë e jo ta velë lexuesin. Pas
një vuajtjeje të mirëfilltë, pakkujt i nevojitet vërtet mëshira apo nderimet e
të tjerëve. Vuajtja nuk e ka në natyrë të lypë shpërblim nga njerëzit. Sa i përket
disidenës, ajo rumune ka qenë e hapur, e qartë dhe e përgjakshme. Mes të
tjerash, për shembull, kam nderin të jem mik prej vitesh me shkrimtarin dhe
disidentin e shquar rumun Paul Goma (lindur më 1935, me banim në Paris), i mbiquajtur edhe “Sollzhenicini
rumun”, apo “një Xhojs i universit të burgjeve”; diktatura rumune e dëboi nga vendi në vitin 1977, ia hoqi
shtetësinë, e përjashtoi edhe nga Bashkimi i Shkrimtarëve të Rumanisë – dhe ai i rifitoi të drejtat e
ligjshme vetëm pak kohë më parë. Në veprën e tij dhe të disa të tjerëve, me
dëshmi të padiskutueshme e me emra-mbiemra, mund të zbulohet qartë se
ç’mekanizma u përdorën qysh nga rënia e Murit të Berlinit për të sajuar
disidencën e shkrimtarëve të oborrit, për të hedhur dyshime mbi disidencat e
vërteta dhe sidomos për të hapur një betejë të rreme shtypi mes ish-oborrtarëve
e viktimave, me qëllim që, bashkë me famën e merituar të viktimave, të rritej,
ose të mbetej e paprekur fama e ish-oborrtarëve. Janë gjëra që, po u trajtuan me ndershmëri e
përkushtim, jo vetëm do
ta pasurojnë tejmase historinë e letërsisë,
por do t’i sjellin baraspeshën e domosdoshme edhe kritikës letrare.
- Në vëllimin me tregime “Perla”, me të cilin fituat “Pena e
Argjendtë”, gjendet një fjali për këto kohëra kur “mashat e pandehin veten
duar”… kur ka jo pak të aftë që duan të sundojnë marrëzisht mbi letra? A
ekzistojnë në ju gjendje të tilla?
Kjo është një zonë e sunduar nga demagogjia. E po ta shohësh
me sy fëmije, çdo demagogji synon të të marrë shpirtin e pastaj lekun, ose
anasjelltas. Mediokrët dhe
ata të aftë që bëjnë çmos për të ushtruar kontrollin mbi letra, i bashkon
kapërcimi i masës: në mburrje, në praní,
në këshilla a direktiva për gjithçka e ndaj kujtdo, me dyndje prej amatorësh në
fushën e tjetërkujt etj. Kjo ndodh prej shekujsh dhe nuk është ves vetëm ballkanas. Besoj se diku-dikur,
arritjet letrare shkaktojnë një nakatosje të pashëndetshme lëngjesh në
organizëm, boja e shkrimit thahet, ose prishet, dhe që aty nis e ndizet një
etje e frikshme për “më shumë, më gjatë, më fort, prapë dhe pafund”, derisa arritjet
letrare njësohen me tiraninë e tipit politik. Historikisht, tiranët, pas
vdekjes, lenë a zenë pasardhës, ose zhvendosen në qënie që s’ta pret mendja. Hëpërhë duket sikur dalja nga
skena e “kontrolluesve” do të lerë pas një katrahurë të pandreqshme (dhe frika
ndaj saj bën pjesë në mënyrat e kontrollit), por e drejta dhe letërsia e
përkushtuar i presin në kohën e duhur duart që lëvizin mashat. Çdo letërsi
kalon ritmikisht mes gjendjesh të tilla, që ndonjëherë mund të zgjasin edhe
gjysmë shekulli.
- Duket si një nga hapësirat më fatlume ajo me Rumaninë edhe
për letrat shqiptare e sidomos për shkrimtarët e lindur në Pogradec. Është
interesante fenomeni i këtij qyteti që tërheq në lidhje të hershme me Rumaninë,
deri tek ju...
Lidhja ime i detyrohet në radhë të parë tim eti, Kopi
Kyçykut, që nisi studimet në Bukuresht në vitin 1960. Pastaj shija e letërsisë
së Poradecit e të Kutelit, hollësitë nga mërgimet e tyre këtu, treguar nga
gjyshër e të afërm, sepse edhe me Lasgushin, edhe me Mitrushin kemi lidhje
farefisnore. Duhet thënë që, për mua, ka shumë Poradec të
përhershëm në Rumani dhe shumë Rumani të përhershme në Poradec.
- A keni një “prognozë” për letërsinë shqipe, atë që është
përpjekur të dalë nga kufijtë?
Një letërsi e madhe del më lehtë jashtë kufijve kulturorë e
gjuhësorë, sa më natyrshëm ruhet të mos dalë nga kufijtë e vet të brendshëm. “Lehtë”
nuk nënkupton edhe “shpejt”. Libra dhe autorë të veçantë, shumica
mesatarë, dalin ndërkaq me mënyra të tjera, por pa arritur të përfaqësojnë një
letërsi të tërë dhe pa mbetur gjatë në vëmendje. Deri në vitet ’30 e ’40 të shekullit që shkoi, letërsia e
madhe shqipe bëhej jashtë kufijve dhe mundohej natyrshëm të hynte edhe brenda.
Tani letërsia që bëhet brenda kufijve synon me çdo kusht të dalë jashtë. Nuk më
duket se do të ketë arritje të shënuara në rrafshin e mass-medias, - se në
brendësi letërsia shqipe është e nivelit ndërkombëtar, - nëse letërsia e madhe
shqipe që shkruhet edhe sot jashtë kufijve nuk do të zerë vendin e merituar
brenda kufijve. Për fat të mirë, po ndodh.
- Diku ju është bërë një pyetje interesante, që preferojmë
ta përsërisim: Nëse komunizmi nuk do kishte rënë, a mund të përfytyroni
se cila do ishte mundësia juaj si shkrimtar?
Përderisa shkruaja krejt ndryshe nga letërsia që qarkullonte
me a pa detyrim, mund të pohoj se
komunizmi kish rënë me kohë për mua. Bukuritë dhe jeta që bëja në
Pogradec e Tiranë më tundonin heraherës me bindjen se po mbahem mbyllur në një
qeli jo krejt frymëzënëse në vend të tjetërkujt. Gjatë pjesës tjetër të kohës
jetoja në hije, jo keq dhe bukur. Nuk i hyja me tepricë në hapësirën
jetike askujt. Gjërat morën drejt
përmbysjes pasi më arrestuan në Liqenin e Pogradecit, me akuzën se doja të
arratisesha, ndonëse as që bëhej fjalë për arratisje. Mua më mjaftonin arratitë
letrare, mirpo disa ditë më parë kishin thyer kufirin disa “armiq të popullit”
dhe pushtetarët dolën e arrestuan kë gjetën nëpër ujra, për t’u dëshmuar
eprorëve se e kryenin detyrën si duhet. As rrezikun që më vinte nga shkrimet e
para nuk e nuhata menjëherë. Dëshira ime ishte si e çdo fillestari: të bëja letërsi të madhe. Nisa të
kthjellohesha më tej pas shtyrjeve që u bëheshin dy librave të dorëzuar tashmë
(1988) në Shtëpinë Botuese “8 Nëntori” (“Bravat e vjetra” – 4 romane,
dhe “Rrëshqitazi mbi rrathë” – romani “Lumenjtë e Saharasë” dhe
disa proza të shkurtra). Sqarimi i
plotë erdhi pas debateve që kishin ndodhur para se të më
jepej Çmimi Inkurajues në
Konkursin Kombëtar të 45-vjetorit të Çlirimit. Njëri nga anëtarët e jurisë qe
shprehur: “ky (unë)do rrasur brenda, se është i tëri jashtë (normave
të realizmit socialist). Prita ca kohë që të marr vesh nëse jam jashtë e të bie
brenda, apo jam brenda e të mbetem jashtë. Dola brenda, pra mbeta jashtë.
Dorëshkrimi fitues ishte një dramë e titulluar “Triumfi i Proteut” dhe
përmban ca ngjarje që u përmbushën me
një përpikmëri rrënqethëse në fillim të viteve ’90... Nuk di si do të rridhte
fati im pasi mësova se jetojmë nën tiraní, por
pjesën tjetër të vetes, atë me të cilën u njësova më vonë falë mërgimit, nuk
besoj se do ta kisha gjetur. E tillë ishte natyra e regjimit: t’i vriste nga
brenda pjesët me të cilat duhej të njësoheshe jashtë... Mirë është të dëshmoj
edhe se sprova për të hequr dorë nga letërsia më duket më e ashpër sot, kur
s’dihet, siç thotë personazhi im Gined Enkelana, “nëse erdhi liria, apo u
zmadhua burgu”. Kohë pas kohe, si me plan, më janë fanitur e më faniten
njerëz, ndonjëherë miq a kolegë, që më ftojnë tërthorazi, ose me këmbëngulje të
hapur, të merrem me diçka tjetër, se vetëm ashtu mund të zmbraps sulmet e
varfërisë, ose mungesën e luksit, që nuk përputhet me titujt dhe ofiqet e mia.
- Ju keni një dashuri të pamatë për letërsinë rumune; si do
ta përshkruani atë?
Dashuria është vetiu diçka e pamatë, përndryshe do të ishte
smirë e fshehur. Dhe brenda meje është e njëjtë ndaj çdo letërsie të
mirëfilltë, që, përmes zërave të vet të papërsëritshëm, nuk shprehet në vend të
tjetërkujt e as nuk lejon të flasë ndokush në vend të saj. Letërsia rumune ka një
poezi të pazakontë, që nga gjeniu Eminesku e Luçian Blaga e deri tek
Nikita Stanesku, Marin
Soresku e të tjerë. Pasuria e saj është aq befasuese, saqë të detyron ta
shijosh pa u ngutur të endesh nëpër gjykime që do të duhet të bëhen pas 30 a 50
vjetësh. Ka edhe një ngjashmëri tjetër mes poezisë dhe hapësirës kulturore rumune: nuk
shtypin, nuk kufizojnë e as nuk magjepsin në mënyrë të rëndomtë, që të
ndikohesh prej tyre. Mund të flitet për një mikpritje të epërme. Pas 27 vjetësh
në këtë hapësirë, për shembull, është e pamundur të gjesh në librat e mi,
qofshin shqip, qofshin rumanisht, ndonjë ndikim tematik a stilistik, veç atij
të ngjarjeve dhe mençurisë së zonës.
- I keni kushtuar një ese lidhjes së letërsisë me mërgimin
edhe me gjuhët që zgjedh për të ruajtur Kujtesën… Çfarë ka të reflektuar në
këtë “dedikim”?
Nuk di sa e dukshme është për njerëzit e sotëm, por në shtyp
dhe nëpër libra të shumëshitur po zhduket hapësira për fjalën e duhur, për
fjalën e saktë dhe të ndershme. Njëherazi, shtypi e mass-media po zëvendësojnë
Metaforën me gallatën dhe me çnjerëzoren zbavitëse, ose çmeritëse. Këto kanë
bindur gati këdo, aq më
tepër kur s’ka përjetuar gjë në lëkurën e vet, se mund të japë mendime, ose
edhe direktiva për gjithçka, sidomos për çështjet e rënda, siç janë mërgimi, letërsia,
dygjuhësia, liria e shprehjes, vuajtja në emër të një ideali e të tjera. Ështe
një zhvatje përvoje dhe emri,
siç është përdhosje e shumëzim me zero i atyre që vërtet kanë ç’të thonë, dhe
ftohemi ta pranojmë shfarosjen intelektuale me buzën në gaz, ose me kënaqesinë
e errët sikur kjo po i ndodh ndonjë vrasësi a hasmi. Loja që bëhet tani ndaj
Kujtesës po bën dëme jo krejt të
pandreqshme, por shformuese ndërgjegjesh, - dhe çdo brez ka të drejtën e
perëndishme të mos plaket i mashtruar, - sepse është e mbushur me harresë që
hiqet si Kujtesë. Këto mjaftojnë jo vetëm për një ese.
- Në epokën e sotme, - thoni ju në librin
studimor “Trialog”, - që mund të emërtohet edhe e Luftës së shumfishtë
të hormonit kundër neuronit dhe e trupit kundër librit – duket pamje e
zymtë, nëse mund t’ju pyesim se, me këtë, a mendoni që letërsia e ka humbur
synimin dhe forcën për të zgjedhur dhe ruajtur thelbe që meritojnë të mos
harrohen dhe që mësojnë qënien njerëzore?
Më duket se qënia njerëzore
tashmë është bindur për jetë a vdekje se i di të gjitha. Pakësimi i kësaj paditurie apokaliptike, -
se çrrënjosja duket e
pamundur për njerëzit, - besoj se mund të rrallojë luftrat, por sadopak edhe
varfërinë. Se kur shtohet padija mendjemadhe, për fat të keq, shtohet edhe
mishi për top, edhe varfëria.
- Është e huazuar si fjali, që mund t’jua përafrojmë shumë
saktësisht ju: Duke ardhur në Shtëpi, në Evropë… nga Lindja? A mund
të kemi një model përvoje?
Ne jemi lindur, - disa të zgjedhur edhe jetojnë, - në Evropën
e Përhershme, aty ku Lindjen dhe Perëndimin nuk i përçan dot asgjë. Aq më pak
në letërsi.
- Jeni vlerësuar me Çmimin Kombëtar “Penda e Argjendtë” në vitin 2012; sërish më
2015 nga Akademia Kult, por edhe tani; çfarë vlerësoni tek ky çmin, ndoshta nisur
nga skepticizmi kaq i përhapur mbi jetën e brendshme letrare?
Jeta letrare mund të dëshpërojë shumëkënd, po qe se gjendja
e saj gjykohet nga ç’thonë shtypi e mass-media. Akademia Kult më ka lënë mbresa
të thella përmes hijeshisë me të cilën punon, me heshtjen prej njerëzish që
vërtet çmojnë vlerat dhe veprojnë me një përkushtim që rritet natyrshëm, sa më
tepër vështirësohen kushtet shoqërore... Nga ana tjetër, do të ketë gjithmonë çmime të mëdhenj për
shkrimtarë të vegjël e sidomos mesatarë, si dhe çmime të rëndomtë për autorë e
libra të papërsëritshëm. Pakënaqësitë nuk kanë anë e fund në botën e letrave.
Por meriton mirënjohje të thellë dhe të shprehur publikisht qoftë edhe vetëm
fakti që një grup njerëzish, privatë apo zyrtarë, të vetëdijshëm për andrrallat
e qejfmbetjet, mblidhen çdo vit dhe japin me guxim çmime që rrallë mund të
përfliten si të padrejtë. Kësaj here, për shembull, deri në çastin e fundit, nuk
dija cili ishte fituesi. E meqë,
kur po ndiqja nga Bukureshti ceremoninë e ndarjes së çmimeve të Akademisë Kult,
iku zëri (difekt teknik në transmetim), e mësova që kisha fituar duke lexuar në
buzët e prezantueses.
- Në tregimet dhe romanet tuaja, ajo çfarë kanë vërejtur
edhe studiuesit, bie heroi në ndërtimin e romanit. Kupton se heroi i
vërtetë është vetë jeta, me personazhet e saj? Një raport që ndërton me
kujtimet, të shkuarën dhe kujtime të asaj të ardhmeje që s’vjen kurrë… A po
vuajmë nga “e shkuara më e mbrashtë e njeriut”?
Kujdesem që të flas përmes të tjerëve (e pashmangshme në
letërsi), por kurrë në emër të tyre. Ka raste kur jeta e një libri më
zëvendëson krejt – dhe këto janë periudhat e mia më të bukura.
- Rruga drejt botës nuk është vetëm fizikisht, por edhe ajo
e botës së brendshme e njeriut, sipas një përvoje surealiste “Duke kundërshtuar
vetveten nga brenda me anë të vetvetes”, Sartri, Ç’është letërsia?
Më duket se është fjala për një rrugë drejt një bote, të
cilën e ëndërrojmë, por të cilën, me sa ethe e ëndërrojmë, me po aq
kryeneçësi e prishim. E krisim sot dhe ankohemi nesër, kur na mbeten në duar
thërrimet... Zakonisht, pas pyetjes se ç’është letërsia, ka mbetur
vetëm kjo pyetje. Gjithkush i jep përgjigjen e vet dhe nuk bindet nga përgjigja
e askujt tjetër. Kaq liri ka letërsia.
- Ndalemi pak tek romani Home,
ku shkruani: „Pastaj përshëndetjet
reshtën; tanët bluajtën kujtime e mendime, pine fërnet e biseduan derisa
ra një heshtje pusi, një heshtje e bekuar, heshtja kur gruaja lypfoshnjë,
e quante Home Çkena, mirpo doli se nuk paskësh qenë fjala për një grua të
vetme, dhe doli se heshtja paskësh qenë zhurmë, një zhurmë krejt e padëgjuar më
parë”. Me këtë roman ju e ktheni
letërsinë në një banesë shpirtërore, ku jetojnë së bashku shkrimtari,
personazhet dhe lexuesi… Ky i fundit ngre pyetjet: Kush i thotë këto gjëra, unë, ai
apo ne?
Ai që pyet, në heshtje, kur është i
vetmuar si para vdekjes.
- Bashkë me babain tuaj, akademikun Kopi Kyçyku, keni
themeluar dhe drejtoni Revistën “Haemus”. Haemus, emri i parë i
Ballkanit, një vend që ka mbijetuar mbi një mitologji, ku popujt kanë luftuar e
bashkëjetuar me fatet e njëri-tjetrit. Sa e ndjeni këtë, kur tani ndani
jetesën shpirtërore mes dy vendeve?
Revistën ”Haemus” e themeluam në vitin 1998. Ditën e
Flamurit, - kështu ndodhi, - mbushen 20 vjet jetë. Tanimë revista ka një rrugë
të qartë dhe një ndikim jo të pakët në qarqet intelektuale e artistike
shqipfolëse e evropiane. Edhe falë Revistës, por sidomos falë librave në dy
gjuhë, nuk e ndjej më
jetën të ndarë. Lëkurët e një shkrimtari kanë vend për shumë hapësira e gjuhë.
- Pyetje e fundit: jetoni në Rumani, por i pranishëm në
shumë shtëpi botuese dhe me shumë botues. Pse nuk gjeni prehje; është problemi
juaj, botuesit, apo mënyra se si e lidhni këtë me krijimtarinë tuaj?
Po bëj një shaka: prehjen duhet ta zgjedhin ata që s’kanë
(më) gjë për të thënë… E vërteta është se nevojitet një guxim i dyfishtë për të
botuar një libër timin, edhe ngaqë nuk sjell shitje, edhe ngaqë sjell shumë
heshtje. Si dëshmi se kontrolli mbi letërsinë nuk mbahet dot i tëri nga dy-tre njerëz të aftë a të paaftë,
guximin e mësipërm e kanë pasur tashmë jo pak botues, njëri syresh shkrimtar e
studiues i shquar, Arian Leka (Botimet Poeteka), apo botues të sprovuar si Naim
Zoto (Sh. B. Naimi), Afroviti Gusho e Ilir Buzali (D.I.J.A. Poradeci), apo më
të rinjtë, nga Kosova, Feride E. Berisha (Sh. B. PA) e Berat Dakaj (Sh. B.
Armagedoni). U jam mirënjohës parreshtur. Dhe bindem sërish se librat e shkruar
me shpirt dhe pa synime jashtëletrare e gjejnë gjithmonë botuesin.
Bisedoi Violeta Murati
Ex Libris, Tiranë, 30 nëntor 2018
