Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku: Statis quo

Original graphic A.-Ch. Kyçyku

Disa mendime mbi letërsinë dhe statistikat

Në krye të herës dua të falenderoj përzemërsisht bashkëpuntorët, që më ndihmuan jo vetëm me përkushtimin dhe paanësinë e tyre, por edhe me debatet shkencore, sepse, siç dihet, kur shumë koka mendojnë njëlloj, ato nuk mendojnë shumë. Duhet të theksoj medoemos edhe se, në çdo fjali të këtij punimi qëndron dashuria e kulluar ndaj Letërsisë së përhershme shqiptare, ashtu siç e njohim pas një përvoje shumëvjeçare në hulumtime shkencore, botime e mësimdhënie, dhe dëshira që mosnjohja e saj, - shpesh rrjedhojë dhe pasojë e paragjykimeve të shumëfishta e jo gjithmonë të qëllimshme, - t’ia lerë hap pas hapi vendin njohjes së saktë. 

Letërsia shqiptare është një letërsi e re, me gjuhë të lashtë e histori të mbingarkuar. Statistikat ndihmojnë që, përmes kërkimesh e vëzhgimesh shkencore, të nxjerrësh nga një sasi cilësinë, jo anasjelltas, dhe të ndjekësh ecurinë e cilësisë. Statistikat japin të dhëna të qarta jo aq për qarkullimin e vlerave të mirëfillta të një letërsie, sesa për pushtimin e hapësirave botuese e mediatike nga librat mesatarë dhe / ose që ravgojnë me çdo çmim famën në vend të vlerës së padiskutueshme letrare. Si vlerë të padiskutueshme letrare kam parasysh atë që s'mund të kundërshtohet apo të vihet në dyshim veçse përmes argumentesh të shijeve vetjake apo të grupeve të caktuara, ose përmes shprehish joshkencore. 

Po ndodh tani [prozë]

Në ditë të tilla nuk e vrisje veten jo ngaqë s’kishe armë e as ngaqë ngrehinat prej ku mund të hidheshe ishin aq të larta, saqë më lehtë mësoje fluturimin, sesa bëheshe copë në tokë. Nuk e vrisje veten, sepse harroje. Në e shumta dy orë. Sado i vendosur të ishe për t’u hequr qafe, vogëlimat dyndeshin aq me shumicë e aq çmeritëse, saqë vetëvrasja të dukej e lexuar, ose e hasur kalimthi në ndonjë film. Dhe pat qenë vetëvrasje e mirëfilltë, jo nga ato të shtirurat që duan të trondisin ëngjëjt. Pas e shumta dy orësh, ishe gati t’u shprehje mirënjohjen e thellë vogëlimave, që të zgjasnin jetën, duke të fikur shpirtin, sikur ky të ishte dritë sysh apo flakëzë qiriri.

Një vogëlimë zbavitëse ma vodhi trush vetëvrasjen. Vite më parë pata kërkuar zyrtarisht një revolver, ndonëse e vetmja që më kërcënonte me vdekje ishte vetja. Nuk ma dhanë „për arsye shikimi në dobësim e sipër”. I ngjakësha një ish-mikut boksier të Drejtorit të Armëve dhe vetëm një cipëzë qepe më ndakej nga vrasësit pa dashje. Edhe miku boksier, për shkak të shikimit në dobësim e sipër, tek u mburrej ca miqve me goditjet e befasishme që mund të bënte, desh i kish lënë të vdekur. Ndërsa unë, - Më falni për dyshimin me bazë të pakundërshtueshme shkencore, tha Drejtori, - mund t’ia hidhja trutë në erë ndonjë të pafajshmi gjer edhe kur e shkrepja armën kundër dikujt tjetër, ose thjesht në ajër.

- Edhe po ia drejtova vetes, - pyeta. Ballit tim...?!

Një skaj që i duron të gjitha

 

(...)

22. Sonila shtrihej lakuriq pranë meje dhe kjo nuk më çudiste. Ndihesha i qetë, sepse asgjë, madje as mungesa e plotë e çudisë, nuk më çudiste më. Fqinji më pat tërhequr vëmendjen se po bëhej gati një javë a më shumë qysh kur qe plevitosur, po shqepej me kanamicina, dhe unë, merre me mend, unë fqinji i tij më i afërt, nuk i kisha thënë as të shkuara, asgjë, madje, merre me mend, kisha bërë sikur nuk dija gjë. Njerëz ishim, dhe një të shkuara mund ta thoshim. Veç kësaj, merre me mend, ai nuk mbante mend të ishim grindur ndonjëherë, për asgjë, dhe nuk shihte asnjë arsye, për të cilën të grindeshim në të ardhmen. Dhe kishte të drejtë. Si gjithmonë. Dhe më bënin për të vjellë njerëzit që kishin gjithmonë të drejtë.

Curriculum Vitae - English

Ardian Kycyku – Pen names: Ardian-Christian Kyçyku / Kuciuk, writer in the Albanian and Romanian languages, born on the 23rd of August 1969, Pogradec, Albania. Author of more than 55 original books (novels, short stories, plays, scenarios, scientific studies, essays, anthologies, translations).

Bachelor of Arts at the Tirana University (Albania), Faculty of History and Philology (Albanian Language – Albanian and Universal Literature, 1991, Diploma’s work: ‘Stefan Zweig and Sigmund Freud – communions and differences’) 

Doctor in Comparative and Universal Literature at the Bucharest University – ‘Directions in European Modernism and their Echo in the Interwar Period of Albanian Literature’ (1998) 

University Professor (Semiotics and stylistics of Theatre / Albanian Literature). Between 2008 and 2020 he was a dean and a rector. 

Since 1998 he is the co-founder and co-director of European Review “Haemus”, which has an archive of over 9.000 pages. 

Founding member of the Albanian Cultural Association “Haemus”

Copëza nga dosja / Homo ex machina: Pantomima

 

I moshuari Pano Mima, - që shpesh e paraqit veten si “Armiku më i rrezikshëm, ose Ai që harrohet”, - hedh në gjyq shtetin për mospërfillje, kur zbulon se dosja e tij prej shtetasi ende gjallë nuk ka më tepër se tri fletë. “Njëra faqe përmban një jetëshkrim që ia patën kërkuar kur e merrnin në punë. Aq. Asnjeri nuk e kish ndjekur, asnjeri nuk e kish spiunuar, asgjë. Sikur të mos qe pjellë kurrë. Këto fletë janë njëra pjesë e dëshmisë sime, tha, ndërsa pjesa tjetër jam unë. Peshojeni vetë çështjen: më një anë tri fletë, më anën tjetër unë... Jam gjallë, i kam kaluar të shtatëdhjetat, jam i martuar, kam grua e fëmijë tashmë të rritur, nipër, mbesa; kam komshinj prej një jete, kunetër, kunata, baxhanakë, ish-shokë shkolle e pune, disa smirëzinj (por as këta nuk më kanë paditur për gjësendi) dhe ca miq që, njëlloj si armiqtë, nuk kanë shkruar asgjë kundër, apo pro meje...”

Pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, Pano Mima e fiton gjyqin dhe duhet të marrë një dëmshpërblim prej 300 mijë eurosh. Por atij nuk i duhen të hollat. Pas bisedash të fshehta, bie në ujdi me zyrtarët që, në vend të parave, t’i plotësohet dosja. Për këtë zgjidhet Rrok Tupana, një shkrimtar mesatar, që dikur hartonte kujtimet e udhëheqësve dhe të veteranëve me famë.

Në plotësimin e dosjes përfshihen hap pas hapi, herë vullnetarisht e herë me mëditje, fqinjë, të njohur, të afërm, bashkëshortet, prindërit që kanë ndërruar jetë dhe e dashura e parë e Pano Mimës.

Nuk dihet sa ditënetë a vite kalojnë, mes mëdyshjesh e hamendjesh, derisa protagonistët kuptojnë se sa peshë ka arritur të ketë fjala dhe se sa e ç’fjalë ka në këto kohëra pesha e ngjarjeve, emrave, njerëzve. Pjesa e padukëshme e fjalëve i ndihmon të mos vdesin më “të paditur se kaq”, por jo më të ditur nga sa duhet.

I.

 

Një ballkon i gjerë, disi i lënë pas dore, nga ku duket Dajti dhe disa copëza të Tiranës së hershme. Një tryezë e madhe druri është vendosur buzë parmakut, pranë saksive me lule të rreme, por që janë ujitur. Rreth tryezës janë tri kolltukë të bardhë, me jastëkë të qëndisur pó me lule. Një llampadar me tetë qirinj varet mbi tryezë. Dikush ka vendosur hijshëm dy filxhanë kafeje, dy gota teke, një shishe konjak „Skënderbeu” dhe një damixhane me ujë.

Pano Mima është veshur me kostum të zi e me këmishë të bardhë. Mban një kravatë të kuqe dhe këpucë të shtrenjta që shkëlqejnë.

 

PANO MIMA (si me vete)

Nuk kam vdekur, jo, siç do të kishin dashur disa, madje nuk jam veshur për ndonjë varrim a mbledhje. Tani nuk më njihni, por do më njihni. Madje nuk do më harroni kollaj. Është hera e parë pas kaq vitesh, kur ju jeni të gjithë bashkë në një cep dhe unë i vetëm, por në qendër. Në qendër të vëmendjes, atje ku s’më keni lënë kurrë të rri, ndonëse e kam pasur hak po aq sa ju. Sa secili më vete e sa të gjithë bashkë...

 

(Ndez një cigare)

 

Pse jam unë kaq i bindur që do më njihni e s’do më harroni?! Po të ma kishit lexuar dosjen, tanimë do të më njihnit mirë, me dhëmbë e dhëmballë, si thotë populli. Mirpo shteti nuk jua dha të drejtën të më njihni, sikurse ma mohoi mua të drejtën për të pasur një dosje të ndershme. Shteti ndoshta as tani nuk e pranon, por dosja e njeriut, e shtetasit, është po aq e rëndësishme sa edhe jeta e tij. Në mos po sa vdekja... Por nuk prish punë. Pasi të më dëgjojnë disa minuta, do të binden të gjithë, gjer edhe hasmët më të mbrapshtë, se nuk jam kot këtu, në qendër të vëmendjes...

 

Troket dera.

A flamestory

 

Revista Haemus Nr. 62-65 / onLine

 

Si puna e librit që s'ka dalë nga shtypi

“Pastaj na erdhi se ç’na erdhi, pra liria… Koha e kufijve vate, ujrat u bashkuan, janë të të gjithëve dhe të askujt. Më vonë ujrat u ndanë në parcela, më mbrapsht se tokat. Të vriste tjetri për një pëllëmbë ujë, edhe sikur të doje vetëm ta pije, sa për të mos vdekur nga etja. Ky ujë është i imi, qërrohu! Por mua s’më vriste njeri, se gjer edhe vrasësit e duan jetën e tyre më shumë se unë… Pa përmendur faktin që më mbanin mënjanë, të harruar, se s’kishte më vend për ata që nuk janë të pranishëm. Si mund të kujtohesh diku, kur je gjithmonë edhe në një vend, edhe në një tjetër, as në një vend, as në tjetrin?! Je si puna e foshnjës së palindur, e librit që s’ka dalë nga shtypi… Po ndoshta po vjen koha kur edhe unë do të dal nga shtypi…” zv.Libri – copëza jete a letre frymëzuar nga Teatri

"The viceBook" - An original play about ideological and aesthetic conflicts in the Balkan space, between different human communities and nonconformist individuals - by Ardian-Christian Kyçyku

Synopsis

SQ: Letra të pangrëna

RO: viceCartea – Hârtii nemâncate

EN: The viceBook – Uneaten papers

DE: Nicht gegessenes Papier

Dinamit / nga "zv.Libri - copëza jete a letre, frymëzuar nga Teatri"

Fanitet Ikua i Parë me gjeminë e kopjuar sipas gjemisë së Ikos, me libra të stivosur, me llampë të ndezur peshkimi, me peliçe minatorësh, me kokore, me armë gjahu, me një çadër plazhi të zbërdhylur, me një mushama të gjelbër ushtrie.

 

Ikua i Parë (ish-Ushtari 1)

Iko! Iko-o-o-o!

 

Ikua

Ëëëë…

 

Ikua i Parë

Më dëgjon?

 

Ikua

Jo vetëm të dëgjoj, por edhe të njoh.

 

Ikua i Parë

Me gjithë mend?

 

Ikua

Nuk je ti ushtari i popullit ushtar, që më lexoi dënimin me vdekje në mungesë?

 

Ikua i Parë

Unë?!

 

Ikua

Me vendim të posaçëm të datës… ëëë…, the, i pandehuri Iko ëëëë… dënohet me vdekje në litar, në bazë të Ligjit ëëë… neni ëëë… për tradhti të lartë ndaj atdheut…

Ikua i Parë

Hm, po ashtu ishin kohërat, mor Iko. S’kishe nga të mbyteshe.

 

Ikua

Unë kisha.

 

Ikua i Parë

Të shkuara, të harruara.

 

Ikua

Me hak. Të kujtohet sa kemi qarë bashkë në toskërisht?

 

Ikua i Parë

Nuk marr vesh.

 

Ikua

Nuk të kujtohen tërë ato ëëëëëëë?! Ëëëëë, ia priste njëri – ëëëë, ia mbante tjetri. Përtej ë-ve, fati vajtonte n’gegnisht.

Çmimi / fragment nga romani "Kristali dhe hienat"

 

- E ku ta di unë se kur afrohet Fundi? - qe nxehur Rubin Shkreta. Fundet afrohen saherë ngrihet çmimi i naftës dhe ulet ai i gjakut …

Nuk të ka vënë njëri ty të flasësh në emër të njerëzimit, ia kish prerë Ylli. Ti shiko fundin tënd. Se këto gjëra të duken përralla. Të duken përralla, ë? Zaten, ty edhe vetja të duket përrallë. Tërë jetën ke qenë si një hap i lënë përgjysmë. Tërë jetën ke fërgëlluar në hije, nën tokë, domethënë në kujtimet e të panjohurve. U duk qysh në fund të fëminisë se do ta përtypje pjesën më të madhe të jetës në hije. Ëndërrove të bëheshe muzikant dhe hyre në rrethin e kitarës. I krise për ca muaj thonjtë mbi telat e kitarës, pastaj t’u tek se ishe më i zoti në fizarmonikë. E le kitarën përgjysmë dhe hyre në rrethin e fizarmonikës. Por e le edhe fizarmonikën përgjysmë, se të joshi piktura, dhe hyre në rrethin e vizatimit. Pasi nxive e njollose ca kile letër të pafajshme, e le pikturën dhe u regjistrove në rrethin e pirografisë. Doje te zbukuroje pjata druri e bucela. Kulmi është se për të gjitha kishe nga pak talent. Mirpo kish nisur të ta merrte mendjen sporti, dhe e le pirografinë për të hyrë në rethin e mundjes. Boksi ishte i ndaluar. Mirpo ti e braktise mundjen dhe bëre heraherës grusht për femrat që adhuroje, ose për një llaf goje. S’ka nevojë të të kujtoj se hënge dru sa të rrinin sytë ndezur nga xixat edhe në gjumë. Hyre në rrethin e futbollit, se futbollistët dilnin nganjëherë jashtë shtetit. Mirpo i bëre naftën edhe futbollit. Hyre në rrethin e hartimit, të recitimit, të valleve, të tornos, të teatrit, të gërnetës, të pizgës, të gajdes, të rrobaqepsisë, të cyrles, të daulles, gjersa të dirsi qimja. Rubin Shkreta buzëqeshte i mallëngjyer. Në të gjithë rrathët me radhë, me përpikmërinë e një sëmundjeje vdekjeprurëse, menjëherë pas tij, pat hyrë edhe Durim Kena. Rropatej të merrte vesh nga të tjerët se në cilin rreth kish ndërmend të shkruhej Rubin Shkreta dhe rendte ta shkruante emrin i pari. Prandaj gjithmonë dukej sikur Rubin Shkreta kopjonte paturpësisht Durim Kenën. Durim Kena ndofta nuk kishte ndonjë dhunti përveç të qënit kudo e kurdoherë i pari. E falë asaj dhuntie mbase edhe pat nisur të vdiste i pari.

Kur rrathët mbaruan, kish vijuar Ylli, gjatë një bisede me shokët e gjimnazit, ti the me të qeshur se tani nuk të mbetej veçse të mbaje radhën për burgosje, për varrim, ose të shkruheshe vullnetar në Sigurimin e Shtetit. Durim Kena e pat nuhatur se ty s’të pëlqente as burgu, as varri, dhe vajti u shkrua hafije. Kurse ty s’të pranonin hafije, se kishe një xhaxha të pushkatuar nga pushteti popullor. Kurse Durim Kena nuk ia doli mbanë të dilte nga hija e hafijes. Hije e vërtetë e vetes dhe e jotja, nisi t’i çonte ditënetët nëpër mejhanet e qelbura të rrethinave, duke sharë me kast pushtetin e duke u lutur që jeta të të gremiste edhe ty në ndonjërën nga mejhanet që kish në dorëzim, që ta shanit pushtetin bashkë. Lutej me gjithë shpirt që të të ndeshte diku të dehur, gjuhëtrashur, në ndonjë dasmë, në ndonjë mbrëmje tematiko-dëfrimi, që të ta qëndiste atje ku duhej, siç vetëm ai e dinte, e të shpëtonte nga thelbi i hijes së vet, domethënë nga hija jote torturuese. E ke pyetur ndonjëherë veten se nga i buronte tërë ai mllef? Ngaqë ishe më i pashëm? Ngaqë lexoje shumë libra? Ngaqë të donin femrat? Ngaqë ti ishe rritur në një nga të paktat shtëpi përdhese, me oborr, të qytezës, e ai në një pallat si furrik? Apo ngaqë ti kishe emrin e një guri të çmuar, kurse ai të një procesi të pakëndshëm? Nuk të gjeti në asnjë dasmë, në asnjë dafrungë, në asnjë mbrëmje vallzimi, në asnjë qelí, ndonëse edhe ai kish filluar të shkruante poezi e, në orët e çlodhjes, kish arritur që dosja jote në zyrat e Sigurimit të peshonte tri herë më shumë se ty. Ti vetëm dashuroje e lexoje. Durim Kena të prishte me miqtë e me të dashurat dhe të trashte dosjen. 

Kristali dhe hienat, Frankfurt / Bukuresht 1999

Grace

 

Grace

Buk(ë)uri...

Pakica [Ngjarje me 15 pamje dhe me disa lloje perdesh]

Një grup pleqsh me prejardhje shqiptare vendosin të mësojnë gjuhën amtare, të cilën e kanë harruar, ose nuk e kanë folur kurrë. Mësuesi i gjuhës është një i ri që ka mërguar në fillim të viteve '90 dhe që merret me studimin e poezisë ballkanike. Orët zhvillohen në selinë e Bashkësisë. Një mbrëmje, për të fituar kohë dhe për t’ua lehtësuar mundimet, Mësuesi vendos të përdorë kryevepra të poezisë shqipe. Me atë rast nxënësve u vjen një ide e thjeshtë, por befasuese, e cila besojnë se do t’i shquajë qartë nga pakicat e tjera kombëtare, por edhe nga shumica. Askush nuk parandjen se, pasi të lexojnë dhe të përkthejnë, - bashkërisht, por edhe secili më vete, - „Vdekjen e Nositit”, ngjarja do të shkasë në(n) ca hapësira të panjohura, ku pakkush arrin të njohë veten dhe të tjerët.

Skenat: I. Buk(ë)uri... / II. Me qëllim që kafkat tona... / III. Zanore, bashkëtingëllore, aroma / IV. Uni-versum / V. Mbiemra zogjsh / VI. Kocka & ëmbëlsira / VII. Le-gjen-da / VIII. Dhe lashë një pikë gjak nga gjaku im... / IX. Minim minimorum / X. Thjesht / XI. Shpirti i atij poetit / XII. Dita e Shpalljes së Poezisë / XIII. Me ti, jo me ju / XIV. Sine ira et studio / XV. Të gjitha perdet

*

Një dhomë e madhe, me tavan të lartë, nga ku varet një llampadar i kaltëryer që nuk është pastruar prej kohësh. Përtej dritares gati sa krejt faqja e murit përballë duken fjollat e dëborës që bie ngadalë dhe disa sorra që sikur kanë ngrirë në degët e pemës së vetme të oborrit. Djathtas dritares është dera e zyrës.

Jashtë po ulet muzgu.

Majtas ndodhen: një tryezë e vogël dhe një karrike druri, ku Mësuesi i Gjuhës Amtare ulet kur nxënësit mbajnë shënim, ose bëjnë detyrat. Në mes të dhomës janë mbi dhjetë stola druri pa mbështetëse, renditur në trajtë gjysmërrethi, me kujdes, gati sikur të jenë gurë varresh, ose kryevepra ende të pakuptuara skulpture. Mbi mure rrinë varur disa fotografi të mëdha me pamje nga deti, nga malet, në të gjitha stinët, dhe copëza vallesh të hershme. Kornizat e fotografive janë të lyera me varak. Mes fotografive është një tabelë e zezë shkolle. Rrëzë murit të djathtë ndodhet një raft i vogël librash, pa asnjë libër.

Miki po bën pastrim me një leckë të lagur.

 

MIKI

Uri e madhe, zoti Mësues, uri e madhe...

 

MËSUESI (Me të qeshur)

S’ka vdekur njeri nga kjo... E dini që, në shqip, fjalët uri dhe bukuri rimojnë? U-ri – buk-uri. Madje fjala bukuri ka brenda edhe bukën, edhe urinë.

 

MIKI

Sa gjë e bukur të mësosh gjuhë të huaja! Kur isha e vogël, ëndërroja të mësoja nja dhjetë gjuhë të huaja, por s’më lanë hallet. Erdhi martesa, fëmijët, vdekjet e prindërve... Si përfundim, po harroj edhe gjuhën amtare... Tani rri e pyes veten se mos jam pjellë kështu...

 

MËSUESI

Si kështu?!

 

MIKI

Së-prapthi, pra. Pa prindër, e martuar, me fëmijë, e robtuar... I bie që fëminia të vijë pas vdekjes së këtyre, Zot na ruaj, ose pas vdekjes sime...

Në vend të autorit, në vend të librit

[Mund të thuhet se] atij që i është dhënë Gjuha, i është dhënë medoemos edhe letërsia, dhe kush ka Letërsinë, s’ka si të mos ketë edhe gjuhët. Në një çast të caktuar, ngrehinat e librave nisin të krisen dhe atëhere secili autor provon diçka njëherazi të stërnjohur, të pashmangshme dhe të papranueshme: kalimin e kohës. Ky mund të jetë fatal për shkrimtarë të të njëjtit brez dhe fatlum për autorë që, përmes stilit dhe kumtit të tyre, bëjnë pjesë në brezninë e përhershme, ku sundojnë emrat dhe jo numrat dhe ku çdo kohë u nënshtrohet librave, jo anasjelltas. Veçmas në epokën e tanishme, kur gati gjithkush ngutet të shkruajë të paktën një libër, kur konkurrenca në media është kaq e pafré, (sa çdo autor i përkushtuar, përmes së shkruarës, duhet së pari të shpëtojë shpirtin, që të mund të bëjë art – dhe pastaj të bëjë art, që të shpëtojë shpirtin), dhe kur kriteret e vlerësimit të letërsisë dhe të përhapjes së saj mbahen peng jashtë artit, kalimi i kohës shndërron pjesën më të madhe të koncepteve, njëlloj sikur të jetë vetë vdekja, ose harrimi. 

Po t’u besojmë të dhënave që sjell historia e letërsisë, jo pak autorë hidhërohen, disa për vdekje, dhe sulen t‘i mbajnë librat gjallë (në formë, sipas terminologjisë sunduese) përmes bëmash jetësore, pra, duke zhvendosur pandershmërisht vëmendjen e lexuesit. Vetëm pak autorë e pranojnë se u duhet lënë vend edhe pasardhësve, - ndonjëherë madje edhe paraardhësve në kohë, jo në thelb, - dhe tërhiqen duke ua lënë librat lexuesve, fantazisë së tyre, botëkuptimeve që mund t’i zbresin mes dështimeve, ose t’i ngrenë mes kryeveprave.

Për t’ua zgjatur jetën librave, më duket vendimtare një sprovë që krijon përshtypjen se rrjedh nga lakmia apo nga etja për pavdekësi, por që, në fakt, është skaj dhe fill i pó asaj dashurie ndaj Letërsisë. Shpesh kjo dyndet si një pyetje plot vrull e hije morti dhe vetmohimi:

- Çfarë nis atje ku unë si autor dhe libri që e shkrova sikur të ishte i fundit mbarojmë?

E qartë është se vetëm mënyrat si i përballon me letërsi të ndershme vuajtjet dhe çnjerëzoren mund t’i japin secilit autor vendin si emër, kurse trojeve nga vjen dhe gjuhës së brendshme – çmimin e saktë shpirtëror në ardhmëri.

Meqë mërgimi ka diçka jo vetëm në rimë nga burgimi dhe murgimi, vazhdimisht më vjen ndërmend një parabolë. Kur duhej t’u paqtonin shpirtrat murgjve të rinj, - të cilët i drobiste dhe ua rrëmbente mendjen malli për vendlindjen dhe të afërmit, - pleqtë e Malit të Shenjtë Atos u përcillnin vegimin e një pararendësi: “Kur të mora ty, tha Zoti, në vendin tënd vura një ëngjëll”. Dëshmitë ishin të shumta dhe të pakundërshtueshme.* Nuk mund të thuhet se ikja e shkrimtarëve dygjuhësh e mbush vendlindjen e tyre dhe letërsinë me ëngjëj, por padyshim duhet pranuar se, pavarësisht trojeve ku jetojnë, mungesa e tyre sjell libra të paktën në një gjuhë.

* Shih edhe Stareţul Efrem Katunakiotul / Kryemurgu Efrem Katunakioti, Editura Evanghelismos, Bukuresht 2004.

Nga "Trialog" [Ese ndërdisiplinore mbi lidhjet e letërsisë me mërgimin dhe me gjuhët që ajo zgjedh për të ruajtur Kujtesën dhe Metaforën], Librarium Haemus, 2016 - work in progress

Litari - rrëfilm

 

Litari - rrëfilm

Poster: KÜdesign / All Rights reserved

Dorashka për dritë e hije

Dritat e venitura të sallës zmadhonin pastaj hijen time mbi rrugicën para shtypshkronjës dhe roja vejevinte brenda hijes si ndonjë skllav i mësuar me vdekje pa pikë shprese. Fjalë të zbrazëta më bymeheshin në kokë, falë varfërisë së xhepave, njëheresh me hijen, në shqip, dhe ndonjëherë i thoja me zë, se askush s’ma dinte gjuhën. Ashtu largoja sadopak trokamën e mbytur të tastjerave, që ngjasonte me një ushtri karkalecësh të padukshëm e të uritur. Po hynte një pranverë tjetër, me gjëmën e shndërruar në ngjyra e bindje fluturake se njerëzit në përgjithësi, ose në thelb të tyre, nuk janë aq të poshtër sa duken, ose sa hiqen. Si jeta, mendova pa zë. Si pas një nate të zjarrtë në shtrat, pasuar nga makthi se asaj s’po i vijnë, po i vonohen, nuk do t’i vijnë për nja nëntë muaj e ca zakonet, - ashtu m’u duk vetë jeta, mirpo ajo jetë as nuk mbetej shtatzanë, e as nuk lindte gjë për të qenë. Jo rrallë pata dyshuar se mes shtypjes së shkrimeve, kalimit të bojës përmes plumbit, vulosjes në letër dhe jetës sonë kishte një lidhje të errët, që na shkretonte duke na bindur se po mbushemi me shkëlqim. Tundimi për të vrarë veten më sulmonte veçanërisht në këto ditë, në atë orë, kur roja binte në hijen time si në një çarg, si në një rrjetë peshqsh, a si në një qese për kapje fluturash, dhe ndihej disa herë më mirë se sa unë që isha, në mos vetë hija, të paktën ati i hijes.

Loja e fjalëve dhe e gjërave / Nga romani "Mortët"

Para se të mbështillej me çarçaf, piu disa gllënjka nga gota e komodinës. Lëngu sikur i rrodhi nëpër rremba. Ndofta uji qe shndërruar tashmë në hashash. Sheh uji ujin e bëhet hashash, mendoi. Përndryshe: pse gjërat dukeshin si në ato orët kur shikimi i njerëzve dobësohej, ndërsa ai i bufërve forcohej?! Kaq e thellë të ishte lidhja jonë me racën e bufërve, sa këmbenim dritë shikimi?!

Kuja e erës i ravijëzoi në kujtesë, me dy-tri njolla të vakëta, fytyrën e ligur, me atë lëkurë ngjyrë pluhuri, të Viron Tobës, rrethuar nga sy vetullpaqethur bufërish. Sy, sy, syyy, fishkëlleu me vete. Shpesh Viron Toba ankohej se s’i punonin mirë sytë, megjithatë, pa rënë në sy, ua bënte oreçast me sy grave të botës, ndërsa Lola Mortit ia shkelte syrin në një mënyrë të posaçme, pavarësisht se të njohurve u thoshte se ajo, me krenarinë e saj dhe me qëndrimin e paepur, i vriste sytë. Ngaqë ia pat vënë syrin me kohë dhe ngaqë ish zvarritur qençe për ta shtënë në dorë, ai gati e përpinte me sy; ndonjëherë, kur ajo, sa çel e mbyll sytë, ia shkelte syrin si me shpoti ndonjë rioshi, të cilin Toba e kishte halë në sy, ai hiqej sikur s’i trembej syri. Por ngaqë nuk e kishte (akoma) krejt të vetën Lola Mortin dhe ngaqë rivalët nuk ia mbushnin syrin, mbyllte njërin sy, të paktën sa për sy të botës, dhe sillej sikur s’ia kish zënë syri tradhtitë e sajuara të asaj që betohej se e donte sa sytë e ballit. Pa i thënë as hap sytë, as hiqmu sysh, Toba vazhdonte ta kish me sy të mirë dhe dukej se, sa i përket dashurisë së tyre, e kish vënë festen mbi sy.

Syyy, sy, sy, fishkëlleu prapë. Pati një si trallisje përfund barkut. Kish dëgjuar se njerëzit e dalë bote binin në njëfarë jermi shpirtëror, pas të cilit ruanin nga jeta e tyre e mëparshme vetëm ngjarjet e këndshme, si edhe një listë të përciptë, pa fryrje-shfryrje rrembash, të vuajtjeve. Pat pasur edhe ajo ditë të këndshme, madje të lumtura, por asnjëra nuk i kujtohej ashtu siç do të kish dashur ta rijetonte qoftë edhe në copëza. Mbante mend hollësira pa fund, por nuk e gjente veten mes tyre, as si pronare, as si skllave të tyre, a thua se qe tymi i pakrehur a shpirti i dalë nga një damixhane, ku damixhane ishte jeta e dikurshme. 

• Fragment nga "Mortët", roman (1988 / 2020), botoi Naimi, Tiranë 2020
• Romani "Mortët" onLine

"Kri-ji-me fëminie" / lexim

Krijime fëminie

Hapësira ku s’jam as askush e as tjetërkush / një bisedë e shkurtër për Gjuhën Shqipe

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku

1. A është e rëndësishme për brezat e rinj të shqiptarëve jashtë vendit që të ruajnë gjuhën shqipe? Nëse po, për çfarë mendoni se u shërben? 

Më duket jo e rëndësishme, por e domosdoshme gjer edhe vetëm për hir të letërsisë shqipe, që ka nevojë të ngutshme për lexues të paprishur nga mendësitë e deritanishme dhe degëzimet e tyre. Njëherazi, si gjuhë e rrallë e një kombi që këto kohë ka nisur të fitojë emrin e saktë mes të tjerëve, shqipja mund t’i ndihmojë të punësohen në vende, për të cilët ka mjaft kërkesa dhe pak konkurrencë. 

2. Gjuha shqipe – ndihmesë apo pengesë për integrimin e shqiptarëve jashtë vendit? 

Falë dhuntive të jashtëzakonshme të shqipes për „të mësuar” e përdorur gjuhë të tjera, sado të vështira qofshin, s’mund të jetë veçse një ndihmesë. 

3. A duhet të ketë një politikë shtetërore për mbështetjen e përhapjes së gjuhës shqipe në botë dhe cili është roli i insitucioneve shtetërore në këtë proces? 

Mësimi i gjuhës amtare në mërgatë mbetet një akt „i mbyllur”, shpesh vetjak ose në grupe të vegjël, pakashumë si vetë mërgimi dhe, për shumë arsye, nuk i ka për zemër ndërhyrjet zyrtare gjer edhe kur ato vijnë për të ndihmuar. Mes mërgimtarëve dhe zyrtarëve që veprojnë në vendlindje marrëdhëniet nuk janë gjithmonë si në shtyp, në shkresa e në këngë popullore. Nismat e të dyja palëve ndaj mësimit të gjuhës përcaktohen nga pse-ja e tij – dhe përgjigjen e zgjedh secili mërgimtar më vete. Të mos harrojmë se shqipja moderne nisi të mësohet nga jashtë brenda, jo e anasjellta, përmes abetaresh e librash të shkruar e të botuar në mërgatë. Ndaj edhe nevojitet një program afatgjatë për mësimin e shqipes, tani nga brenda (kam parasysh shtetin), hartuar në bashkëpunim me ata mërgimtarë që jo vetëm e ruajnë shqipen, - se mund të ruash një gjuhë edhe duke folur me vete, derisa vdes, - por edhe e flasin dhe e shkruajnë në nivel të epërm. 

4. Përtej politikave shtetërore, cilat mendoni se mund të jenë rrugët më efikase për mbështetjen e mësimit të gjuhës shqipe jashtë vendit? 

Këmbëngulja e prindërve dhe e gjyshërve për t’i bindur pasardhësit e tyre ende-pa-gjuhë amtare se shqipja është shumë më tepër se çdo trajtë a shprehí e hapësirës së tanishme shqipfolëse. Po të rimerrnim një shprehje hebraike, do të mund të thoshim: Nuk ndihem krenar se i kam gjyshërit dhe prindërit shqiptarë, por fëmijët dhe nipërit. 

5. Çfarë është për ju gjuha shqipe?  

Hapësira ku s’jam as askush e as tjetërkush.

* Ardian KYÇYKU (pseudonime letrare: Ardian-Christian Kyçyku / Kuciuk), lindur në Pogradec më 23 gusht 1969, autor i mbi 50 librave origjinalë shkruar në gjuhët shqip e rumanisht. Mbaroi studimet e larta në Fakultetin Histori-Filologji të Universitetit të Tiranës. Është doktor i shkencave filologjike, doktorand në teologji dhe profesor universiteti. Mes viteve 2008 dhe 2020 ka qenë dekan dhe rektor. Autor i kursit universitar „Elemente të kulturës dhe qytetërimit ballkanik” (nga viti 2002), ku, për herë të parë në arsimin e lartë rumun, i kushtohen disa kapituj letërsisë shqipe; i librit „Outizëm dhe pagjumësi” – studime mbi disa autorë e krye/vepra të letërsisë shqipe (2013), dhe i „Një alfabet i poezisë shqipe” – 101 autorë shqiptarë në rumanisht (2003). Bashkëthemelues dhe bashkëdrejtues i Revistës Haemus (Bukuresht, 1998) dhe i „Kurs intensiv për mësimin e gjuhës shqipe” (nga viti 2010).

Pyetjet u hartuan nga Qendra e Botimeve për Diasporën

 

 

Çelësi i një kulle / Nga "Home"

E hante për herë të parë krejt i vetëm atë zemër. Dhe fyti i qe tharë si tokë djerrë, dhe do të kish pirë gjak nga gjaku i vet, po të mos qe shpikur fërneti. Kish dalë kulle marrakëmbthi, duke dihatur i përlotur nga pesha e vet, - e cila sikur i qe trefishuar, ngaqë e kish thithur të gjithë shpirtin nga Tirana, ku Suzi këndellej klubeve me një dashnor të ri, - dhe qe ulur në një mejhane buzë portit, e nuk qe ngritur veçse pas shishes së dytë. Ishte krejt axhami, i panjollë, në botën e madhërishme dhe shkatërrimtare të pijes, prandaj edhe vetëm atëbotë pat mësuar ç’lloj dehjeje kishte. Nuk e gjetëm duke qarë, duke puthur pijetarë e pijetare të tjera, nuk e gjetëm duke mbajtur fjalime, duke kënduar, sharë politikanë e jetë muti, apo duke bërë sherr në përgjithësi, me ajrin plot kripë e jod të huaj. E gjetëm me atë kokën e madhe mbështetur mbi grushtet prej muratori të lindur, symbyllur, tek përsëriste dy fjali, thelbin e të cilave e morëm vesh muaj më vonë, pasi e vetmuam (vetmohuam?) në skërkën tonë.

- Urdhëroni çelësin e kullës, të dashurit e mi, - thoshte, dhe: “Kulla është plot me libra”.

Pastaj na kish buzëqeshur, na kish përkëdhelur flokët, kish mbështetur atë kokën e madhe herë në gjoksin e njërit e herë në supin e tjetrit, dhe qe përmbysur nën tryezë për të nxjerrë shumë më tepër vrer nga sa bart një njeri i rëndomtë. Ishte vreri i mbledhur brenda njeriut që s’ka mundur ta nisë pijen në kohën e duhur, ose, siç ngulmoi njëri prej nesh: vreri i një brezi që s’kishte ku të kthehej.

Ajo që është shkruar / nga "Incógnito..."

28.

Dhe ishim puthur në të gjithë parqet e kryeqytetit atë natë. Dhe ishim puthur në të gjitha rrugicat, në të gjithë klubet, në të gjithë autobusët e vonuar, mbështetur pas të gjithë mureve që ende nuk qenë shembur nga shurra e nga parullat. Dhe u puthëm edhe pranë shtëpisë së saj, rrëzë një pallati të sapondërtuar ku nuk banonte njeri. Mundoheshim t’i jepnim zemër njëri-tjetrit, ndonëse zemrat nuk na dilnin as për vete. Ia mora fytyrën në duar. E mban mend? Të kam parë gjatë dhe thellë atë natë. Buzëqeshnim me sy të shkëlqyer. Po të rrinim edhe pak, do të dilnim mendsh, edhepse nuk ishim krejt brenda. Eteshim të ndaheshim sa më parë. E putha në ballë, në faqe, pastaj në buzë. Në faqe, pastaj në buzë, u ndamë. U ndamë një çast. Një çast ajo më mbërtheu. Ajo më mbërtheu për qafe qeshëm. Qeshëm prapë iku. Iku. Më përshëndeti me dorë. Pohova dhe i dhashë një puthje me dorë, me frymë. Në ballë, në faqe iku. Nuk di sa frymë më mbeti. E ndoqa me sy tek ecte drejt hyrjes. I shkova pas i trullosur. Hipa mbi një bordurë. Ajo ecte drejt hyrjes së saj. Shtrëngova nofullat. Por asgjë nuk kafshojmë dot. M’u drodh ashti i trupit. Në faqe në buzë me cigaren në njërën dorë. Me cigaren në njërën dorë e me çakmakun në tjetrën e vështrova për herë ndoshta të fundit. Iris, Iris, thashë. Dhe duke qeshur me sy, lëpija lotët, - se ndarjet nuk janë femërore, apo mashkullore, - që më mblidheshin në mustaqe. I thashë me vete: “Për një gjë do të të lutem…” Drita e shtëpisë së saj kërceu para hyrjes së pallati. U mundova t’ia puthja me mend hijen që iu shformua. Isha stepur. Me atë hije ngjante tani dashuria jonë. Me gjakun që u bë pellg mbi mure. Një gjak si hi i përzjerë me dritë hëne. I thashë pa zë: “Mos e vrit veten, shpirt... Mjafton kjo ndarje...”. Siurdhëron! Gjithçka në rregull. Hiqmu sysh, kërmë! Do të të bëj fërtele, gërmadhë, o dështak! As Zoti s’do të të njohë për krijesë të vetën. Ashtu do të të bëj. As Zoti nuk të njeh pasi të kem vepruar unë. Siurdhëron! Kam një mi në zemër që kur u ndava nga Irisi. Nuk besoni?! Ndoshta keni të drejtë: ndoshta kam dy minj. Siurdhëron!… Endeshin qindra xixëllonja atë natë mbi lumë. Pasqyroheshin zbehtë mbi ujërat e hirta, unë lahesha. Dola në bregun tjetër, lakuriq. Doja të ngjitesha deri te kisha. U ngjita. Muret e gdhendura në gur vezullonin butë. Ishin shandanët e vjetër, kthinat për qirinj, altari, të gjitha të gdhendura në gur. Kjo ishte njëfarë zemre në thelb të gurit. Nuk di se si ndjehesha ashtu. Doja të shtrihesha aty, të plasesha si i vdekur. Rashë në gjunjë. Vërtet më vinte rëndë t’i rrëfehesha një Zoti të njohur nga të gjithë, si me thënë: të botuar, por gjithsesi rrëfehesha në një drejtim. Deri atë çast nuk më qe dukur vendimtar besimi në Zot, se dukej sheshit sa vdekatarë e pa rëndësi ishim. Po atë natë ndjeva se Zoti ishte tek unë, kurse unë isha i qetë. Mëkatet e mia nuk më dukeshin kurrë të llahtarshme apo të padëgjuara dhe nuk vuaja nga ideja se mos, duke ia rrëfyer, do ta lebetisja. E dija tashmë se dashuria falas nuk lebetitet nga asgjë: është ajo që është shkruar. Lakuriq siç isha, dola jashtë dhe u ula te pragu i shpellës. Nuk kisha ftohtë. Cili nga ne është oshënari, pyeta. Një mendim më preu më dysh, dhe njëra nga dy pjesët e mia dha shpirt me një lehtësi që desh më çmendi: i pata fshehur thellë e më thellë mrekullitë e mia, i ngutur nga frika qesharake dhe e pështirë se mos kushedi, në dalldi e sipër, do të isha i detyruar t’i ndaja me derrat, - “Mos u hidhni derrave xhevahire”, siç thuhej në Bibël, - dhe, pa e ndjerë, atje, “thellë e më thellë”, atyre u qe zënë fryma, qenë fikur.

Dështimi si modus vivendi në Ballkan / esse - fragment(e)

Pasqyra e lëndës: 1. Mallkimi me e pa “thonjëza”, 2. Shkrimi – mes lumturisë së njeriut dhe asaj të shpirtit, 3. Gjuha dhe Bekimi sipas së tashmes, 4. Shtëpia dhe Baraspesha (në shumës e në njëjës)

“Në dimrin e vitit 2019, në Bukuresht ndodhi diçka që duhet të bindë se Fundi i Botës, ai I Panjohuri, mund të vijë pikërisht siç nuk e pret dot askush (pavarësisht sa fjalë ka në gjuhë). Sepse secili prej nesh e harton Fundin e Botës në bazë të ëndrrave të paplotësuara. Një shi i zakonshëm dimëror u shndërrua befas në akull, mbështolli gjer edhe degëzat më të holla, fijet e mbrame të barit, kangjellat, çatitë, muret, madje edhe, - poetikisht, por aspak rastësisht: kutitë e mëshirës dhe të postës. Në vetëm pak orë, pemët nisën të thyheshin, ngaqë akulli tkurrej dhe pesha e gjithçkaje nuk qe parashikuar të duronte aq ujë të ngrirë e aq ngrohtësi të shpenzuar për ngricë. U shembën shumë çati e mure, plasën trungje, shtatore, shishe, gurë, fjalë të urta. Vërtet mbeteshe pa gojë para një befasie të atillë, e cila, po të shkruhej si poezi, do të tingëllonte të paktën e pabesueshme. Ishte një metaforë gati e njësuar me atë që njeriu i sotëm po i përgatit vetes duke kërkuar me çdo çmim një jetë më të mirë, pa marrë parasysh se një jetë më e mirë (jo më e bukur) nënkupton një vetmim më të madh. I zhveshur nga çdo pushtet, si ajo foshnja që vjen në botë pa asgjë dhe që po aq e varfër kthehet në(n) tokë, gjatë orëve aq të bukura e të frikshme të ngrirjes, u duk sikur gjithë ç'mund të na falte kjo jetë ishte poezia mes së cilës u gjendëm dhe së cilës nuk mund t’i shtohej, hiqej, apo korrigjohej (apo korrigjuhej) asgjë. Një poezi që ishte varg pas vargu Fundi i Botës, por më i lehtë e pakrahasimisht më i bukur nga ç’e kishim përfytyruar. Poezi, të cilën njeriu, as me arritjet marramendëse të teknologjisë e as me forcën e pafundme për të ndrequr a prishur, nuk e vinte dot në fjalë. Madje as nuk e kopjonte dot pikërisht ngaqë nuk ishte autori”.