Letërsi / Littérature. Paris

Genius without a cause

(Disa dëshmi rreth romanit “Lumenjtë e Saharasë”)

Glob.al

“Lumenjtë e Saharasë” është romani im i parë krejt i lirë. Edhe nga ana historike, edhe gjeografike, edhe letrare, edhe estetike. Ndohti që më ishte krijuar asokohe nga e ndaj klisheve të realizmit-socialist, por jo vetëm të tij, më ndihmuan të ecja në fije të perit. Nuk ishte qëllim në vetvete, aq më pak reagim hakmarrës, përndryshe nuk do të qe shkruar. Me një lehtësi të pasynuar e të pakontrollueshme, romani u ndërron vendet pyetjeve e përgjigjeve, duke i shtruar të parat si përgjigje dhe të dytat si pyetje. Kjo gjendje nuk ka ndryshuar as pas mbi tridhjetë vjetësh: herë më duket sikur nuk jam larguar asnjëherë nga ajo kohë e hapësirë; herë të tjera – sikur nuk kam jetuar kurrë atje dhe atëhere.

Gozhda e katërt

“Lumenjtë e Saharasë” ishte gati për shtyp në dimrin e vitit 1988, shoqëruar nga shtatë proza, me titullin “Rrëshqitazi mbi rrathë”. Pak muaj më parë pata dorëzuar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” vëllimin “Bravat e vjetra” (4 romane: “Demi i zi”, “Mortët”, “Triumfi i Proteut” dhe “Ditët prej qelqi”). Gjatë pritjeve rraskapitëse për të marrë vesh nëse do të botohej, në oborrin gati prej burgu, një mëngjesi nga ata që sikur këmbëngulin të ta zëvendësojë palcën, ose edhe gjakun, me brymë, dëgjova zërin e zvargur të një muratori a zdrukthtari të padukshëm që i tha dikujt po aq të padukshëm:

- Ngulja mirë gozhdët; edhe unë do t’ia ngul mirë...

„The Father” – a novel about the fatality of vengeance and the inglorious humanism of anonyms

‘The father was so pure, that you sometimes felt like killing him’ – this is one of the key phrases of this novel written in the Albanian language, in Bucharest (2003). A sexagenarian father, his wife and their only son withstand a history where the dictatorship of an ideology has become a dictatorship against destiny, the dictatorship of destiny against the individual and (secretly) the dictatorship of each man against all. ‘When the ideologies only lead to utopias – often being transformed into multiple massacres – in such a way that man is satisfied with little and pleased with nothing, The Father has helped me see well-known things, but never written, and written things, but unknown on a profound level. For often, where life seems unbearable, the intensity of feelings, of questions lacking an answer, is a kind of miracle’ the author said.

“The Father”* introduces a new vision of the ancient phenomenon of vengeance (blood-taking / gjakmarrja – AL.). Any relation between generations contains at least one (sometimes instinctive) tendency to revenge. Each generation feels justified to take revenge on the previous generation, supposedly in the name of the following generation, and in this manner three generations are hurt. In this context, “The Father” is also a hymn to parents’ silent sacrifices and generally to ancestors who were ideologically and not spiritually judged.

Title: The Father

Place of publication: Tirana, Albania
Year of publication: 2017
Publisher: Botimet Poeteka
ISBN: 978-9928-230-06-5
Genre: Novel
© all rights reserved to Botimet Poeteka

Bio

ARDIAN KYÇYKU – Pen names: Ardian-Christian Kyçyku / Kuciuk, writer of Albanian and Romanian born on the 23rd of August 1969, Pogradec, Albania, author of more than 50 original books (novels, short prose, theater, scenarios, scientific studies, essays, antologies, translations). Doctor in Comparative and Universal Literature, university Professor. Rector of the Romanian University of Science and Arts “Gheorghe Cristea” – Bucharest. Since 1998 he is co-founder and co-director of European Review “Haemus”, which has an archive of over 7.500 pages. Founding member of the Albanian Cultural Association “Haemus” and of Haemus Institut – Balcanic Studies. National Literary Prize of Albania “Silver Pen”, Tirana 2013; Honorary Citizen of Pogradec 2014; Kult Academy Prize “The best book / The best author”, Tirana 2015 and 2018; Prize II „Katarina Josip” for Albanian Original Drama, Prishtina 2016; Grand Prix at Très Court International Film Festival – Cluj-Napoca, Romania 2017; Ambassador of the Nation, Albania 2019 
http://www.ardiankycyku.blogspot.com

* Kult Academy Prize “The best book / The best author” 2018

În limba română

"Tubim" - një rrëfilm©

Trailer / Filmi i plotë / În română

[AL] Letra, boja, mërgimi, dashuria, vdekja, smira, shkrimi... "Fjalët ishin gjithnjë tejet të sakta dhe gjithaq të paplota. Secila fjalë shprehej njëherazi përmes një tjetre dhe bashkë me të (vdekje – ikje, shpëtim; mërgim – mall, nyje, kinema; dashuri – zbulim i gjuhës, mbulim i të folmes; bojë – gjak, zjarr, hi etj). Çdo fjalë ishte binjake me zgjatjen e vet në metaforë dhe anasjelltas". Rrëfilm - Copyright Ardian Kyçyku

[RO] Un film cvasi-biografic despre litere, metafore, amintiri, hârtii, exil, invidie, moarte, dragoste etc. Cuvântul "Tubim" înseamnă Adunare, dar poate fi citit și ca Tubi im - My Tube (EN). Cuvântul Rrëfilm (alcătuit de autor) are în același timp sensul de Spovedanie, Povestire, și Film.

[EN] Relationship between letters, paper and memory - and their impact on cinema. A short "semiotic"and quasi-biographical film in Albanian language. [EN] The word "Tubim" means Assembly, but it can also be read as Tubi im - My Tube (EN). The word "Rrëfilm" (made by the author) has at the same time the meaning of Confession, Storytelling, and Film.

All Rights reserved

Kafaz (prozë)

Credits to Iulia Enkelana

Disa hynin në kopështin zoologjik vetëm për të fshehur erërat e veta të rënda, se kafshët i dinin përmendësh dhe përgjithësisht ishin të fandaksur pas qenve rrugaçë, maceve dhe hamsterëve. Gjatë endjes mes kafazeve, shumica bënin sikur habiteshin dhe ndonjëherë zbaviteshin me shpejtësinë me të cilën kafshët e ngujuara shqyenin mishrat, ose pastronin kockat e viktimave. Disa të tjerë ndiheshin të lumtur kur shihnin vuajtjet e kafshëve të uritura. Ato vuajtje ishin të disafishta edhe ngaqë kafshët nuk e flisnin gjuhën e njeriut. Ndërsa ish-zyrtarë të mesëm, që kishin kaluar nga ish-vartës drejtorësh në vartës jetësh pa krye, e kishin për zemër të fotografoheshin para kafshëve mishngrënëse, si për të bindur dynjanë se të mëdhenjve e të vegjëlve dikur u këputen kokat, ndërsa të mesmit vërtet vdesin pa lënë gjurmë, ama me kokat mbi supe. Shumë pak vetë ndaleshin para kafshëve a shpendëve që jetonin më gjatë se njerëzit. Dhe gati askush nuk arrinte ta fshihte zilinë që e bren njeriun ndaj kafshëve që e frikësojnë.

Shqip

[Në Emisionin URA, RTSH3, dhjetor 2018. Fragment. 

Një program nga Artur Bejzade. Regjia: Iva Garo. Copyright: RTSH]

"A bridge" - Official Selected at African Smartphone International Film Festival (ASIFF2018)

Poster by KÜdesign©

Hapësirë për fjalën e duhur

"Njëri nga anëtarët e jurisë qe shprehur: “ky (unë) do rrasur brenda, se është i tëri jashtë (normave të realizmit socialist). Prita ca kohë që të marr vesh nëse jam jashtë e të bie brenda, apo jam brenda e të mbetem jashtë. Dola brenda, pra mbeta jashtë. Dorëshkrimi fitues ishte një dramë e titulluar “Triumfi i Proteut” dhe përmban ca ngjarje që u përmbushën me një përpikmëri rrënqethëse në fillim të viteve ’90..."

Violeta Murati: Romani “Ati”, publikuar nga Botimet Poeteka, vjen si “një himn kushtuar prindërve, flijimeve të tyre të pafundme dhe heshtjes së përkorë që shoqëroi përkushtimin”, çka jo gjithmonë u shndërrua në mirënjohje, dhe keqkuptimeve të shumta me shoqërinë dhe kohën në të cilën jetojmë. Me këtë shënim, çfarë nxiti tek shkrimi i romanit “Ati”? Pothuaj hyjni, pothuaj mister, pothuaj hije e vetes.

Ardian-Christian Kyçyku: Romani përmban më pak nga sa meriton mirënjohja ndaj prindërve, por është më tepër se kaq. Thelbi i tij përqëndrohet tek hakmarrja dhe hak-dhënia, jo thjesht në trajtën e njohur e të shtjelluar nga letërsia apo kinematografia. Duket se gjakmarrja klasike, e pranishme edhe në popuj të tjerë, ka qenë një mjet njerëzor për ta mbajtur racën sa më të pastër. Në letërsinë shqipe e jo vetëm, me përjashtim të Kutelit tek “Gjonomadhë e Gjatollinj”, hakmarrja me degëzimet e saj shpesh shtangëse, qëllimisht apo jo, na paraqit ne shqiptarët si njëfarë kafshësh të rralla që duhet të gudulisin krenarinë e të huajve, duke iu dëshmuar sërish se sa të qytetëruar janë ata. Por, para se të jemi kafshë të rralla, ne jemi njerëz të rrallë, siç është Ati, Irma dhe djali i tyre, Tiku. E letërsia, po nuk nxori në pah njerëzoren, gjer edhe kur kjo nuk përmendet në shtyp, nuk është më letërsi, por monedhë këmbimi.

- Ky roman shtron disa kuptime filozofike mbi Njeriun, pas tij “Ati” i romanit: gjithnjë vonë për të pasur një tjetër shpirt, një tjetër sjellje, një tjetër fat. Pse tëhuajëzohet ky njeri?

Ati është një prind si shumë të tjerë, por shqiptar si gjithnjë e më pak të tjerë. Kur merr papritur një goditje që ngulmon t’ia shfarosë emrin, duke i vrarë djalin, vihet në lëvizje dhe është gati të vdesë, në vend të të birit, vetëm që të mos tjetërsohet a të huajsohet. Ndaj edhe duket aq i çuditshëm. Në këto kohëra, gjërat e natyrshme, misionet e parme të njeriut, duken shkarje, prapambetje, madje çmendurí. Sasia çnjerëzore dhe cilësia nënnjerëzore e lajmeve të sotme ia kanë mpirë njeriut shqisën e së vërtetës, aftësinë për ta ndarë qartë realitetin nga pasqyrimi i këtij të fundit në shtyp, aq sa gjer edhe gjërat thelbësore, vendimtaret, duket sikur ndodhin në një film. Drama është se gjaku e vuajtjet, me të cilat shlyhen ngjarjet, janë të mirëfillta, jo prej letërsie a kinemaje.

- Ju jetoni dhe shkruani në dy gjuhë, kultura të ndryshme. Të hysh “brenda” një tjetër kulture e të krijosh një bashkëjetësë me gjuhën e mëmës, çfarë sfide ka qenë për ju?

Ka qenë dhuratë nga Zoti, jo sfidë. Mbase tingëllon ca si tepër poetike, por nuk kam të drejtë ta them ndryshe.

- Si jeni gjendur në Rumani, çfarë ju detyroi migrimin atje?

Ika me një bursë për doktoratë, nuk mërgova. Por u gjenda mes disa mërgimesh njëheresh, ose mes një mërgimi të shumëfishtë. E kuptova shpejt se, pa mërgimin, një shkrimtar nuk mund të jetë i plotë. Kisha pak përvojë nga fëminia e hershme, kur u desh të zhvendoseshim nga Pogradeci në Tiranë, dhe megjithë dhembjen e tmerrshme, mërgimi i parë ishte më fort një rrjetë simbolesh, që duhej të më stërviste për mërgimin ku gjithçka duhet përjetuar gjer në skaje. Dhe unë i përjetova të gjitha si më i zakonshmi ndër shqiptarë.

- Falë mërgimit, ju keni kohë që jetoni në “Rumaninë e përhershme”. Kjo është shumë më tepër nga sa mund të thuhet në një bisedë, siç edhe e cilësoni ju. Sa ngjarje vendimtare për letërsinë dhe kulturën shqiptare janë zhvilluar atje?

Ngjarje si shkrimet dhe botimet e Lasgushit, Mitrushit, Naimit, Asdrenit; prania dhe veprimtaria, përfshi martirizimin, e Monsinjor Vladimir Gjikës; veprimtaria e Vangjel Zhapës dhe shumë të tjera njihen e çmohen tashmë, - ndonëse jo gjithmonë sa duhet, - nga historia dhe kultura shqiptare, por edhe rumune. Veç shkrimeve, botimeve e ndihmesave në lëmin shpirtëror, letrar e shoqëror, mendoj se një rëndësi vendimtare ka pasur mbërritja dhe përvoja e secilit syresh në hapësirën rumune, që ka një larmi marramendëse e ku mund të gjesh ende të gjalla, si të ruajtura me shkas, copëza nga Pogradeci, Durrësi, Tirana, Shkodra etj. Të huajt e njohin shumë pak Rumaninë e përhershme, ndërsa ne shqiptarët, me fare pak përjashtime, nuk kemi kohë ta vlerësojmë si duhet rëndësinë e këtyre trojeve për kulturën dhe historinë tonë.

- A keni ruajtur asosacione me fëmijërinë, qytetin tuaj të lindjes? Për shumë shkrimtarë ky është një rezervat i shenjtë për krijimtari, a ndodh edhe kjo me ju?

Po, kam arritur prej vitesh në gjendjen kur mund ta pi kafenë në Pogradec pa qenë atje, të kuvendoj me gjyshërit pa qenë as fantazmë, as i dalë mendsh. Gati çdo vit shkoj e rijetoj pjesë moshash që, në kohën përkatëse, nuk i kam çmuar sa duhet. Kujtoj gjithmonë tri shprehje: “Vendlindja është vendi i shenjtë i takimit me Zotin” (Vangjel Zhapa), “Kur s’jemi më fëmijë, kemi vdekur” (patriarku i skulpturës moderne, Konstantin Brankush) dhe “Zoti e sheh botën me sytë e fëmijëve” (Nënë Tereza). Është vendimtare për një shkrimtar që të mos harrojë se ku e ka takuar Zotin; si duhet të mbetet gjallë sa më gjatë dhe me çfarë sysh ta shohë botën. E njëjta gjë më ndodh edhe ndaj Tiranës, ku kalova (gërshetuar me Pogradec) pjesën e dytë të fëminisë dhe rininë e parë.

- Në Rumani hesapet me komunizmin janë mbyllur herët, krahasuar me ne. Keni kontribuar me studimet tuaja, shkrimet dhe revistën që drejtoni për njohjen e shkrimtarëve, të persekutuar në kohën e komunizmit. A vazhdoni të mendoni edhe pas tre dekadash, se termi disidencë vazhdon të jetë gjithnjë e më i brishtë?

Hesape të tillë nuk mbyllen aq shpejt sa duket dhe besoj se digjen pak etapat, nëse mendësia e një brezi ngutet të mposhtë gjëra që nuk i ka paguar me çmimin e saktë. Jam marrë jo pak me shkrimtarët e ndëshkuar zyrtarisht, por gjithmonë jam përpjekur të ruaj masën. E para se, për vuajtjet dhe padrejtësitë, duhet të flasin fillimisht ata që i kanë përballuar, ose shkrimtarë e intelektualë me empati të pazakontë. Mund të vihet re lehtë se, më të zgjedhurit ndër ta, asnjëherë nuk e kalojnë cakun me dëshmi, sepse dinë që shpesh vuajtja përfshin edhe shpërblimin – dhe, nga ana tjetër, ai që vuan vërtet, është mjaft i kujdesshëm që vetëm ta mësojë e jo ta velë lexuesin. Pas një vuajtjeje të mirëfilltë, pakkujt i nevojitet vërtet mëshira apo nderimet e të tjerëve. Vuajtja nuk e ka në natyrë të lypë shpërblim nga njerëzit. Sa i përket disidenës, ajo rumune ka qenë e hapur, e qartë dhe e përgjakshme. Mes të tjerash, për shembull, kam nderin të jem mik prej vitesh me shkrimtarin dhe disidentin e shquar rumun Paul Goma (lindur më 1935, me banim në Paris), i mbiquajtur edhe “Sollzhenicini rumun”, apo “një Xhojs i universit të burgjeve”; diktatura rumune e dëboi nga vendi në vitin 1977, ia hoqi shtetësinë, e përjashtoi edhe nga Bashkimi i Shkrimtarëve të Rumanisë – dhe ai i rifitoi të drejtat e ligjshme vetëm pak kohë më parë. Në veprën e tij dhe të disa të tjerëve, me dëshmi të padiskutueshme e me emra-mbiemra, mund të zbulohet qartë se ç’mekanizma u përdorën qysh nga rënia e Murit të Berlinit për të sajuar disidencën e shkrimtarëve të oborrit, për të hedhur dyshime mbi disidencat e vërteta dhe sidomos për të hapur një betejë të rreme shtypi mes ish-oborrtarëve e viktimave, me qëllim që, bashkë me famën e merituar të viktimave, të rritej, ose të mbetej e paprekur fama e ish-oborrtarëve. Janë gjëra që, po u trajtuan me ndershmëri e përkushtim, jo vetëm do ta pasurojnë tejmase historinë e letërsisë, por do t’i sjellin baraspeshën e domosdoshme edhe kritikës letrare.

- Në vëllimin me tregime “Perla”, me të cilin fituat “Pena e Argjendtë”, gjendet një fjali për këto kohëra kur “mashat e pandehin veten duar”… kur ka jo pak të aftë që duan të sundojnë marrëzisht mbi letra? A ekzistojnë në ju gjendje të tilla?

Kjo është një zonë e sunduar nga demagogjia. E po ta shohësh me sy fëmije, çdo demagogji synon të të marrë shpirtin e pastaj lekun, ose anasjelltas. Mediokrët dhe ata të aftë që bëjnë çmos për të ushtruar kontrollin mbi letra, i bashkon kapërcimi i masës: në mburrje, në praní, në këshilla a direktiva për gjithçka e ndaj kujtdo, me dyndje prej amatorësh në fushën e tjetërkujt etj. Kjo ndodh prej shekujsh dhe nuk është ves vetëm ballkanas. Besoj se diku-dikur, arritjet letrare shkaktojnë një nakatosje të pashëndetshme lëngjesh në organizëm, boja e shkrimit thahet, ose prishet, dhe që aty nis e ndizet një etje e frikshme për “më shumë, më gjatë, më fort, prapë dhe pafund”, derisa arritjet letrare njësohen me tiraninë e tipit politik. Historikisht, tiranët, pas vdekjes, lenë a zenë pasardhës, ose zhvendosen në qënie që s’ta pret mendja. Hëpërhë duket sikur dalja nga skena e “kontrolluesve” do të lerë pas një katrahurë të pandreqshme (dhe frika ndaj saj bën pjesë në mënyrat e kontrollit), por e drejta dhe letërsia e përkushtuar i presin në kohën e duhur duart që lëvizin mashat. Çdo letërsi kalon ritmikisht mes gjendjesh të tilla, që ndonjëherë mund të zgjasin edhe gjysmë shekulli.

- Duket si një nga hapësirat më fatlume ajo me Rumaninë edhe për letrat shqiptare e sidomos për shkrimtarët e lindur në Pogradec. Është interesante fenomeni i këtij qyteti që tërheq në lidhje të hershme me Rumaninë, deri tek ju...

Lidhja ime i detyrohet në radhë të parë tim eti, Kopi Kyçykut, që nisi studimet në Bukuresht në vitin 1960. Pastaj shija e letërsisë së Poradecit e të Kutelit, hollësitë nga mërgimet e tyre këtu, treguar nga gjyshër e të afërm, sepse edhe me Lasgushin, edhe me Mitrushin kemi lidhje farefisnore. Duhet thënë që, për mua, ka shumë Poradec të përhershëm në Rumani dhe shumë Rumani të përhershme në Poradec.

- A keni një “prognozë” për letërsinë shqipe, atë që është përpjekur të dalë nga kufijtë?

Një letërsi e madhe del më lehtë jashtë kufijve kulturorë e gjuhësorë, sa më natyrshëm ruhet të mos dalë nga kufijtë e vet të brendshëm. “Lehtë” nuk nënkupton edhe “shpejt”. Libra dhe autorë të veçantë, shumica mesatarë, dalin ndërkaq me mënyra të tjera, por pa arritur të përfaqësojnë një letërsi të tërë dhe pa mbetur gjatë në vëmendje. Deri në vitet ’30 e ’40 të shekullit që shkoi, letërsia e madhe shqipe bëhej jashtë kufijve dhe mundohej natyrshëm të hynte edhe brenda. Tani letërsia që bëhet brenda kufijve synon me çdo kusht të dalë jashtë. Nuk më duket se do të ketë arritje të shënuara në rrafshin e mass-medias, - se në brendësi letërsia shqipe është e nivelit ndërkombëtar, - nëse letërsia e madhe shqipe që shkruhet edhe sot jashtë kufijve nuk do të zerë vendin e merituar brenda kufijve. Për fat të mirë, po ndodh.

- Diku ju është bërë një pyetje interesante, që preferojmë ta përsërisim: Nëse komunizmi nuk do kishte rënë, a mund të përfytyroni se cila do ishte mundësia juaj si shkrimtar?

Përderisa shkruaja krejt ndryshe nga letërsia që qarkullonte me a pa detyrim, mund të pohoj se komunizmi kish rënë me kohë për mua. Bukuritë dhe jeta që bëja në Pogradec e Tiranë më tundonin heraherës me bindjen se po mbahem mbyllur në një qeli jo krejt frymëzënëse në vend të tjetërkujt. Gjatë pjesës tjetër të kohës jetoja në hije, jo keq dhe bukur. Nuk i hyja me tepricë në hapësirën jetike askujt. Gjërat morën drejt përmbysjes pasi më arrestuan në Liqenin e Pogradecit, me akuzën se doja të arratisesha, ndonëse as që bëhej fjalë për arratisje. Mua më mjaftonin arratitë letrare, mirpo disa ditë më parë kishin thyer kufirin disa “armiq të popullit” dhe pushtetarët dolën e arrestuan kë gjetën nëpër ujra, për t’u dëshmuar eprorëve se e kryenin detyrën si duhet. As rrezikun që më vinte nga shkrimet e para nuk e nuhata menjëherë. Dëshira ime ishte si e çdo fillestari: të bëja letërsi të madhe. Nisa të kthjellohesha më tej pas shtyrjeve që u bëheshin dy librave të dorëzuar tashmë (1988) në Shtëpinë Botuese “8 Nëntori” (“Bravat e vjetra” – 4 romane, dhe “Rrëshqitazi mbi rrathë” – romani “Lumenjtë e Saharasë” dhe disa proza të shkurtra). Sqarimi i plotë erdhi pas debateve që kishin ndodhur para se të më jepej Çmimi Inkurajues në Konkursin Kombëtar të 45-vjetorit të Çlirimit. Njëri nga anëtarët e jurisë qe shprehur: “ky (unë)do rrasur brenda, se është i tëri jashtë (normave të realizmit socialist). Prita ca kohë që të marr vesh nëse jam jashtë e të bie brenda, apo jam brenda e të mbetem jashtë. Dola brenda, pra mbeta jashtë. Dorëshkrimi fitues ishte një dramë e titulluar “Triumfi i Proteut” dhe përmban ca ngjarje që u përmbushën me një përpikmëri rrënqethëse në fillim të viteve ’90... Nuk di si do të rridhte fati im pasi mësova se jetojmë nën tiraní, por pjesën tjetër të vetes, atë me të cilën u njësova më vonë falë mërgimit, nuk besoj se do ta kisha gjetur. E tillë ishte natyra e regjimit: t’i vriste nga brenda pjesët me të cilat duhej të njësoheshe jashtë... Mirë është të dëshmoj edhe se sprova për të hequr dorë nga letërsia më duket më e ashpër sot, kur s’dihet, siç thotë personazhi im Gined Enkelana, “nëse erdhi liria, apo u zmadhua burgu”. Kohë pas kohe, si me plan, më janë fanitur e më faniten njerëz, ndonjëherë miq a kolegë, që më ftojnë tërthorazi, ose me këmbëngulje të hapur, të merrem me diçka tjetër, se vetëm ashtu mund të zmbraps sulmet e varfërisë, ose mungesën e luksit, që nuk përputhet me titujt dhe ofiqet e mia.

- Ju keni një dashuri të pamatë për letërsinë rumune; si do ta përshkruani atë?

Dashuria është vetiu diçka e pamatë, përndryshe do të ishte smirë e fshehur. Dhe brenda meje është e njëjtë ndaj çdo letërsie të mirëfilltë, që, përmes zërave të vet të papërsëritshëm, nuk shprehet në vend të tjetërkujt e as nuk lejon të flasë ndokush në vend të saj. Letërsia rumune ka një poezi të pazakontë, që nga gjeniu Eminesku e Luçian Blaga e deri tek Nikita Stanesku, Marin Soresku e të tjerë. Pasuria e saj është aq befasuese, saqë të detyron ta shijosh pa u ngutur të endesh nëpër gjykime që do të duhet të bëhen pas 30 a 50 vjetësh. Ka edhe një ngjashmëri tjetër mes poezisë dhe hapësirës kulturore rumune: nuk shtypin, nuk kufizojnë e as nuk magjepsin në mënyrë të rëndomtë, që të ndikohesh prej tyre. Mund të flitet për një mikpritje të epërme. Pas 27 vjetësh në këtë hapësirë, për shembull, është e pamundur të gjesh në librat e mi, qofshin shqip, qofshin rumanisht, ndonjë ndikim tematik a stilistik, veç atij të ngjarjeve dhe mençurisë së zonës.

- I keni kushtuar një ese lidhjes së letërsisë me mërgimin edhe me gjuhët që zgjedh për të ruajtur Kujtesën… Çfarë ka të reflektuar në këtë “dedikim”?

Nuk di sa e dukshme është për njerëzit e sotëm, por në shtyp dhe nëpër libra të shumëshitur po zhduket hapësira për fjalën e duhur, për fjalën e saktë dhe të ndershme. Njëherazi, shtypi e mass-media po zëvendësojnë Metaforën me gallatën dhe me çnjerëzoren zbavitëse, ose çmeritëse. Këto kanë bindur gati këdo, aq më tepër kur s’ka përjetuar gjë në lëkurën e vet, se mund të japë mendime, ose edhe direktiva për gjithçka, sidomos për çështjet e rënda, siç janë mërgimi, letërsia, dygjuhësia, liria e shprehjes, vuajtja në emër të një ideali e të tjera. Ështe një zhvatje përvoje dhe emri, siç është përdhosje e shumëzim me zero i atyre që vërtet kanë ç’të thonë, dhe ftohemi ta pranojmë shfarosjen intelektuale me buzën në gaz, ose me kënaqesinë e errët sikur kjo po i ndodh ndonjë vrasësi a hasmi. Loja që bëhet tani ndaj Kujtesës po bën dëme jo krejt të pandreqshme, por shformuese ndërgjegjesh, - dhe çdo brez ka të drejtën e perëndishme të mos plaket i mashtruar, - sepse është e mbushur me harresë që hiqet si Kujtesë. Këto mjaftojnë jo vetëm për një ese.

- Në epokën e sotme, - thoni ju në librin studimor “Trialog”, - që mund të emërtohet edhe e Luftës së shumfishtë të hormonit kundër neuronit dhe e trupit kundër librit – duket pamje e zymtë, nëse mund t’ju pyesim se, me këtë, a mendoni që letërsia e ka humbur synimin dhe forcën për të zgjedhur dhe ruajtur thelbe që meritojnë të mos harrohen dhe që mësojnë qënien njerëzore?

Më duket se qënia njerëzore tashmë është bindur për jetë a vdekje se i di të gjitha. Pakësimi i kësaj paditurie apokaliptike, - se çrrënjosja duket e pamundur për njerëzit, - besoj se mund të rrallojë luftrat, por sadopak edhe varfërinë. Se kur shtohet padija mendjemadhe, për fat të keq, shtohet edhe mishi për top, edhe varfëria.

- Është e huazuar si fjali, që mund t’jua përafrojmë shumë saktësisht ju: Duke ardhur në Shtëpi, në Evropë… nga Lindja? A mund të kemi një model përvoje?

Ne jemi lindur, - disa të zgjedhur edhe jetojnë, - në Evropën e Përhershme, aty ku Lindjen dhe Perëndimin nuk i përçan dot asgjë. Aq më pak në letërsi.

- Jeni vlerësuar me Çmimin Kombëtar “Penda e Argjendtë” në vitin 2012; sërish më 2015 nga Akademia Kult, por edhe tani; çfarë vlerësoni tek ky çmin, ndoshta nisur nga skepticizmi kaq i përhapur mbi jetën e brendshme letrare?

Jeta letrare mund të dëshpërojë shumëkënd, po qe se gjendja e saj gjykohet nga ç’thonë shtypi e mass-media. Akademia Kult më ka lënë mbresa të thella përmes hijeshisë me të cilën punon, me heshtjen prej njerëzish që vërtet çmojnë vlerat dhe veprojnë me një përkushtim që rritet natyrshëm, sa më tepër vështirësohen kushtet shoqërore... Nga ana tjetër, do të ketë gjithmonë çmime të mëdhenj për shkrimtarë të vegjël e sidomos mesatarë, si dhe çmime të rëndomtë për autorë e libra të papërsëritshëm. Pakënaqësitë nuk kanë anë e fund në botën e letrave. Por meriton mirënjohje të thellë dhe të shprehur publikisht qoftë edhe vetëm fakti që një grup njerëzish, privatë apo zyrtarë, të vetëdijshëm për andrrallat e qejfmbetjet, mblidhen çdo vit dhe japin me guxim çmime që rrallë mund të përfliten si të padrejtë. Kësaj here, për shembull, deri në çastin e fundit, nuk dija cili ishte fituesi. E meqë, kur po ndiqja nga Bukureshti ceremoninë e ndarjes së çmimeve të Akademisë Kult, iku zëri (difekt teknik në transmetim), e mësova që kisha fituar duke lexuar në buzët e prezantueses.

- Në tregimet dhe romanet tuaja, ajo çfarë kanë vërejtur edhe studiuesit, bie heroi në ndërtimin e romanit. Kupton se heroi i vërtetë është vetë jeta, me personazhet e saj? Një raport që ndërton me kujtimet, të shkuarën dhe kujtime të asaj të ardhmeje që s’vjen kurrë… A po vuajmë nga “e shkuara më e mbrashtë e njeriut”?

Kujdesem që të flas përmes të tjerëve (e pashmangshme në letërsi), por kurrë në emër të tyre. Ka raste kur jeta e një libri më zëvendëson krejt – dhe këto janë periudhat e mia më të bukura.

- Rruga drejt botës nuk është vetëm fizikisht, por edhe ajo e botës së brendshme e njeriut, sipas një përvoje surealiste “Duke kundërshtuar vetveten nga brenda me anë të vetvetes”, Sartri, Ç’është letërsia?

Më duket se është fjala për një rrugë drejt një bote, të cilën e ëndërrojmë, por të cilën, me sa ethe e ëndërrojmë, me po aq kryeneçësi e prishim. E krisim sot dhe ankohemi nesër, kur na mbeten në duar thërrimet... Zakonisht, pas pyetjes se ç’është letërsia, ka mbetur vetëm kjo pyetje. Gjithkush i jep përgjigjen e vet dhe nuk bindet nga përgjigja e askujt tjetër. Kaq liri ka letërsia.

- Ndalemi pak tek romani Home, ku shkruani: „Pastaj përshëndetjet reshtën; tanët bluajtën kujtime e mendime, pine fërnet e biseduan derisa ra një heshtje pusi, një heshtje e bekuar, heshtja kur gruaja lypfoshnjë, e quante Home Çkena, mirpo doli se nuk paskësh qenë fjala për një grua të vetme, dhe doli se heshtja paskësh qenë zhurmë, një zhurmë krejt e padëgjuar më parë”. Me këtë roman ju e ktheni letërsinë në një banesë shpirtërore, ku jetojnë së bashku shkrimtari, personazhet dhe lexuesi… Ky i fundit ngre pyetjet: Kush i thotë këto gjëra, unë, ai apo ne?

Ai që pyet, në heshtje, kur është i vetmuar si para vdekjes.

- Bashkë me babain tuaj, akademikun Kopi Kyçyku, keni themeluar dhe drejtoni Revistën “Haemus”. Haemus, emri i parë i Ballkanit, një vend që ka mbijetuar mbi një mitologji, ku popujt kanë luftuar e bashkëjetuar me fatet e njëri-tjetrit. Sa e ndjeni këtë, kur tani ndani jetesën shpirtërore mes dy vendeve?

Revistën ”Haemus” e themeluam në vitin 1998. Ditën e Flamurit, - kështu ndodhi, - mbushen 20 vjet jetë. Tanimë revista ka një rrugë të qartë dhe një ndikim jo të pakët në qarqet intelektuale e artistike shqipfolëse e evropiane. Edhe falë Revistës, por sidomos falë librave në dy gjuhë, nuk e ndjej më jetën të ndarë. Lëkurët e një shkrimtari kanë vend për shumë hapësira e gjuhë.

- Pyetje e fundit: jetoni në Rumani, por i pranishëm në shumë shtëpi botuese dhe me shumë botues. Pse nuk gjeni prehje; është problemi juaj, botuesit, apo mënyra se si e lidhni këtë me krijimtarinë tuaj?

Po bëj një shaka: prehjen duhet ta zgjedhin ata që s’kanë (më) gjë për të thënë… E vërteta është se nevojitet një guxim i dyfishtë për të botuar një libër timin, edhe ngaqë nuk sjell shitje, edhe ngaqë sjell shumë heshtje. Si dëshmi se kontrolli mbi letërsinë nuk mbahet dot i tëri nga dy-tre njerëz të aftë a të paaftë, guximin e mësipërm e kanë pasur tashmë jo pak botues, njëri syresh shkrimtar e studiues i shquar, Arian Leka (Botimet Poeteka), apo botues të sprovuar si Naim Zoto (Sh. B. Naimi), Afroviti Gusho e Ilir Buzali (D.I.J.A. Poradeci), apo më të rinjtë, nga Kosova, Feride E. Berisha (Sh. B. PA) e Berat Dakaj (Sh. B. Armagedoni). U jam mirënjohës parreshtur. Dhe bindem sërish se librat e shkruar me shpirt dhe pa synime jashtëletrare e gjejnë gjithmonë botuesin.

Bisedoi Violeta Murati

Ex Libris, Tiranë, 30 nëntor 2018