"Pantomima", ose "Të fshehta nga jeta e prijësve"

Om cu capul în nori / Njeri me kokën në re - Photo A.-Ch. Kyçyku, Paris 2019

[Teatër]

I moshuari Pano Mima, - që shpesh paraqitet si “Armiku më i rrezikshëm, ose Ai që harrohet”, - hedh në gjyq shtetin për mospërfillje, kur zbulon se dosja e tij prej shtetasi ende gjallë nuk ka më tepër se tri fletë. “Njëra faqe përmban një jetëshkrim që ia kishin kërkuar kur e merrnin në punë. Aq. Asnjeri nuk e kish ndjekur, asnjeri nuk e kish spiunuar, asgjë. Sikur të mos qe pjellë kurrë. Këto fletë janë njëra pjesë e dëshmisë sime, tha, ndërsa pjesa tjetër jam unë. Peshojeni vetë çështjen: më një anë tri fletë, më anën tjetër unë... Jam gjallë, i kam kaluar të shtatëdhjetat, jam i martuar, kam grua e fëmijë tashmë të rritur, nipër, mbesa; kam komshinj prej një jete, kunetër, kunata, baxhanakë, ish-shokë shkolle e pune, disa smirëzinj (por as këta nuk më kanë paditur për gjësendi) dhe ca miq që, njëlloj si armiqtë, nuk kanë shkruar asgjë kundër, apo pro meje...”

Pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, Pano Mima e fiton gjyqin dhe duhet të marrë një dëmshpërblim prej 300 mijë eurosh. Por atij nuk i duhen të hollat. Pas bisedash të fshehta, bie në ujdi me zyrtarët që, në vend të parave, t’i plotësohet dosja. Për këtë zgjidhet Rrok Tupana, një shkrimtar mesatar, që dikur hartonte kujtimet e udhëheqësve dhe të veteranëve me famë.

Në plotësimin e dosjes përfshihen hap pas hapi, herë vullnetarisht e herë me mëditje, fqinjë, të njohur, të afërm, bashkëshortet, prindërit që kanë ndërruar jetë dhe e dashura e parë e Pano Mimës.

Nuk dihet sa ditënetë a vite kalojnë, mes mëdyshjesh e hamendjesh, derisa protagonistët kuptojnë se sa peshë ka arritur të ketë fjala dhe se sa e ç’fjalë ka në këto kohëra pesha e ngjarjeve, emrave, njerëzve. Pjesa e padukëshme e fjalëve i ndihmon të mos vdesin më “të paditur se kaq”, por jo më të ditur nga sa duhet.

Autori

Bukuresht 2019

* Së shpejti

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku: Disa veçanti të botimeve shqip në Hapësirën Rumune

Përmbajtje

Synopsis. 2

Fjalë-kyçe 

• Gadishull që ngjiz një kontinent
• Rilindja jashtë trojeve, ose Atdheu ngjizet më parë në letërsi
• Interbellum
• Diktatura – një diktat pa ura
• Kaosi që ngulmon të zëvendësojë arsyen dhe vlerat
• Revista Haemus ose Esse non videre
• Librarium Haemus 

Bibliografi e përzgjedhur 

Listë e pjesëshme alfabetike e autorëve të Revistës Haemus* 

Curriculum Vitae [FR] 

Synopsis

Historia e botimeve shqip në Hapësirën Rrumune është shumëvjeçare dhe tejet e pasur. Botimet e disa prej kryeveprave të letërsisë shqipe dhe zhvillimi i pazakontë i shtypit qysh nga gjysma e dytë e shekullit XIX, dëshmojnë se hapësira rumune mund të këqyret si një gadishull nga i cili ngjizet një kontinent i tërë. Gjatë periudhave të ndryshme historike, botimet shqip iu nënshtruan synimesh që kulmuan jo vetëm me krijimin dhe forcimin e Shtetit Shqiptar, por edhe me ruajtjen dhe pasurimin e shqipes së gjithëkohëshme, që, përmes librash e autorësh të zgjedhur, zhvillohet edhe sot në të njëjtën hulli. Kësaj shqipeje, të përfshirë tashmë me të drejta të plota në vargun e gjuhëve të tjera evropiane e më gjerë, të aftë për vepra me vlera të përbotëshme edhe nëse nuk përkthehen në gjuhë të tjera, i shërben edhe Revista Haemus, themeluar në Bukuresht në vitin 1998.

Fjalë-kyçe

Gjuha shqipe, botime shqip, Hapësira Rumune, Rilindja Kombëtare Shqiptare, libra shqip, shtypi shqip në Rumani, Revista Haemus, Librarium Haemus

Gadishull që ngjiz një kontinent

Historia e botimeve shqip në hapësirën rumune është shumëvjeçare, tejet e pasur dhe padyshim njihet mirë jo vetëm nga historiografia franceze, por edhe nga degë të caktuara të historisë së letërsisë dhe të shtypit, për më tepër që një pjesë e autorëve të shquar shqiptarë me banim të përkohshëm në Rumani kishin lidhje të thella me kulturën dhe qytetërimin frëng. Por mbase njihet më pak e vërteta që Hapësira Rumune (e cilësuar shpesh si “hapësira mioritike”), me një elitë dikur gati krejt frankofone e frankofile, ka qenë për shqiptarët e mërguar dhe sidomos për letërsinë shqipe njëra nga qendrat themelore të frymëzimit e të arritjeve, njëlloj sikur të ndodhej në libra e jo në realitet. Fjala “mioritic” rrjedh prej baladës popullore rumune „Mioriţa” (Shqerrkëza) – një kryevepër e ndjeshmërisë artistike dhe e gërshetimit të së këtushmes me të përtejmen. Nga pikëpamja artistike, kjo hapësirë, falë këmbimit shajnitës të maleve me honet, të kodrave me luginat, të detit me liqenet e lumenjtë, të vapës me thëllimin etj krijon një baraspeshë, një dhimbsuri dhe një gjendje të veçantë përmallimi e besimi në botën e padukshme, një përftim befasues të jetës, dramave, vdekjes, përjetësisë, me vlera të pangjashme sidomos për poezinë.

Letërsi / Littérature. Paris

Genius without a cause

(Disa dëshmi rreth romanit “Lumenjtë e Saharasë”)

Glob.al

“Lumenjtë e Saharasë” është romani im i parë krejt i lirë. Edhe nga ana historike, edhe gjeografike, edhe letrare, edhe estetike. Ndohti që më ishte krijuar asokohe nga e ndaj klisheve të realizmit-socialist, por jo vetëm të tij, më ndihmuan të ecja në fije të perit. Nuk ishte qëllim në vetvete, aq më pak reagim hakmarrës, përndryshe nuk do të qe shkruar. Me një lehtësi të pasynuar e të pakontrollueshme, romani u ndërron vendet pyetjeve e përgjigjeve, duke i shtruar të parat si përgjigje dhe të dytat si pyetje. Kjo gjendje nuk ka ndryshuar as pas mbi tridhjetë vjetësh: herë më duket sikur nuk jam larguar asnjëherë nga ajo kohë e hapësirë; herë të tjera – sikur nuk kam jetuar kurrë atje dhe atëhere.

Gozhda e katërt

“Lumenjtë e Saharasë” ishte gati për shtyp në dimrin e vitit 1988, shoqëruar nga shtatë proza, me titullin “Rrëshqitazi mbi rrathë”. Pak muaj më parë pata dorëzuar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” vëllimin “Bravat e vjetra” (4 romane: “Demi i zi”, “Mortët”, “Triumfi i Proteut” dhe “Ditët prej qelqi”). Gjatë pritjeve rraskapitëse për të marrë vesh nëse do të botohej, në oborrin gati prej burgu, një mëngjesi nga ata që sikur këmbëngulin të ta zëvendësojë palcën, ose edhe gjakun, me brymë, dëgjova zërin e zvargur të një muratori a zdrukthtari të padukshëm që i tha dikujt po aq të padukshëm:

- Ngulja mirë gozhdët; edhe unë do t’ia ngul mirë...

„The Father” – a novel about the fatality of vengeance and the inglorious humanism of anonyms

‘The father was so pure, that you sometimes felt like killing him’ – this is one of the key phrases of this novel written in the Albanian language, in Bucharest (2003). A sexagenarian father, his wife and their only son withstand a history where the dictatorship of an ideology has become a dictatorship against destiny, the dictatorship of destiny against the individual and (secretly) the dictatorship of each man against all. ‘When the ideologies only lead to utopias – often being transformed into multiple massacres – in such a way that man is satisfied with little and pleased with nothing, The Father has helped me see well-known things, but never written, and written things, but unknown on a profound level. For often, where life seems unbearable, the intensity of feelings, of questions lacking an answer, is a kind of miracle’ the author said.

“The Father”* introduces a new vision of the ancient phenomenon of vengeance (blood-taking / gjakmarrja – AL.). Any relation between generations contains at least one (sometimes instinctive) tendency to revenge. Each generation feels justified to take revenge on the previous generation, supposedly in the name of the following generation, and in this manner three generations are hurt. In this context, “The Father” is also a hymn to parents’ silent sacrifices and generally to ancestors who were ideologically and not spiritually judged.

Title: The Father

Place of publication: Tirana, Albania
Year of publication: 2017
Publisher: Botimet Poeteka
ISBN: 978-9928-230-06-5
Genre: Novel
© all rights reserved to Botimet Poeteka

Bio

ARDIAN KYÇYKU – Pen names: Ardian-Christian Kyçyku / Kuciuk, writer of Albanian and Romanian born on the 23rd of August 1969, Pogradec, Albania, author of more than 50 original books (novels, short prose, theater, scenarios, scientific studies, essays, antologies, translations). Doctor in Comparative and Universal Literature, university Professor. Rector of the Romanian University of Science and Arts “Gheorghe Cristea” – Bucharest. Since 1998 he is co-founder and co-director of European Review “Haemus”, which has an archive of over 7.500 pages. Founding member of the Albanian Cultural Association “Haemus” and of Haemus Institut – Balcanic Studies. National Literary Prize of Albania “Silver Pen”, Tirana 2013; Honorary Citizen of Pogradec 2014; Kult Academy Prize “The best book / The best author”, Tirana 2015 and 2018; Prize II „Katarina Josip” for Albanian Original Drama, Prishtina 2016; Grand Prix at Très Court International Film Festival – Cluj-Napoca, Romania 2017; Ambassador of the Nation, Albania 2019 
http://www.ardiankycyku.blogspot.com

* Kult Academy Prize “The best book / The best author” 2018

În limba română

"Tubim" - një rrëfilm©

Trailer / Filmi i plotë / În română

[AL] Letra, boja, mërgimi, dashuria, vdekja, smira, shkrimi... "Fjalët ishin gjithnjë tejet të sakta dhe gjithaq të paplota. Secila fjalë shprehej njëherazi përmes një tjetre dhe bashkë me të (vdekje – ikje, shpëtim; mërgim – mall, nyje, kinema; dashuri – zbulim i gjuhës, mbulim i të folmes; bojë – gjak, zjarr, hi etj). Çdo fjalë ishte binjake me zgjatjen e vet në metaforë dhe anasjelltas". Rrëfilm - Copyright Ardian Kyçyku

[RO] Un film cvasi-biografic despre litere, metafore, amintiri, hârtii, exil, invidie, moarte, dragoste etc. Cuvântul "Tubim" înseamnă Adunare, dar poate fi citit și ca Tubi im - My Tube (EN). Cuvântul Rrëfilm (alcătuit de autor) are în același timp sensul de Spovedanie, Povestire, și Film.

[EN] Relationship between letters, paper and memory - and their impact on cinema. A short "semiotic"and quasi-biographical film in Albanian language. [EN] The word "Tubim" means Assembly, but it can also be read as Tubi im - My Tube (EN). The word "Rrëfilm" (made by the author) has at the same time the meaning of Confession, Storytelling, and Film.

All Rights reserved

Kafaz (prozë)

Credits to Iulia Enkelana

Disa hynin në kopështin zoologjik vetëm për të fshehur erërat e veta të rënda, se kafshët i dinin përmendësh dhe përgjithësisht ishin të fandaksur pas qenve rrugaçë, maceve dhe hamsterëve. Gjatë endjes mes kafazeve, shumica bënin sikur habiteshin dhe ndonjëherë zbaviteshin me shpejtësinë me të cilën kafshët e ngujuara shqyenin mishrat, ose pastronin kockat e viktimave. Disa të tjerë ndiheshin të lumtur kur shihnin vuajtjet e kafshëve të uritura. Ato vuajtje ishin të disafishta edhe ngaqë kafshët nuk e flisnin gjuhën e njeriut. Ndërsa ish-zyrtarë të mesëm, që kishin kaluar nga ish-vartës drejtorësh në vartës jetësh pa krye, e kishin për zemër të fotografoheshin para kafshëve mishngrënëse, si për të bindur dynjanë se të mëdhenjve e të vegjëlve dikur u këputen kokat, ndërsa të mesmit vërtet vdesin pa lënë gjurmë, ama me kokat mbi supe. Shumë pak vetë ndaleshin para kafshëve a shpendëve që jetonin më gjatë se njerëzit. Dhe gati askush nuk arrinte ta fshihte zilinë që e bren njeriun ndaj kafshëve që e frikësojnë.

Shqip

[Në Emisionin URA, RTSH3, dhjetor 2018. Fragment. 

Një program nga Artur Bejzade. Regjia: Iva Garo. Copyright: RTSH]