„Pragu, ose Vdekja shkruan me dy duar” - roman i ri / 23 gusht 2019

“Ngjarjet që pasojnë janë folur me vete, në një lloj verbimi, - për të cilin do të shkruhet aq sa duhet, - dhe / ose janë shkruar me vete, në një lloj dëgjimi, për të cilin do të flitet aq sa duhet”. Autori

Në “rolet” kryesore: Zëri, Hija, Gjyshi magjistar, Gjyshi që muros dritare, hijet e dashura të gjysheve, kosa, Ajo, Rumuni, Shqiptari, Greku, Amerikani, Turku, uji, dëbora, tunele në akull, libra të djegur, Gjoli, Kinemaja, gurë të latuar kalldrëmi e themelesh, verbim(e), hiri, Kujtesa, uria e peshqve, drita, fluturimi, një dashuri e fshehur, sende nga luftrat botërore, qirinj, një kamion i vjetër, vegla të dukshme e të padukshme ndërtimi, por edhe shkatërrimi, disa dogana, dinamiti, bojë shkrimi si gjak dhe gjak si bojë, zhgjëndrra, Varreza, fjalë e pasthirrma, por sidomos heshtje. 

Metaforat nyjëtohen në bindjen se "Vdekja jo vetëm shkruan me dy duar, por edhe flet pa dorashka..."

Ky roman hap serinë me "shkujtime" të Ardian-Christian Kyçykut, që zhbirojnë nga një kënd i panjohur disa prej ngjarjeve thelbësore të botës shqiptare e letrare.

F r a g m e n t

KREU I

1. As në libra gjërat nuk mund të ndodhnin kaq përkryer. Hija e fëmijës i ledhatoi ballin dhe i pëshpëriti: “E di ç’kam parë, por jo në ëndërr?” Ai nuk e dinte. Kam parë Vdekjen, shtoi e bija, por atë Vdekjen me pelerinë të zezë e me kosë në dorë. Po? Po, por është kohë krize dhe Vdekja e ka nxjerrë kosën për shitje. Që të mbahet gjallë... Po si do mbahet gjallë vdekja, kur shet mjetin, që e mban në jetë, u habit ai pa hapur sytë, i ngjethur nga mendimet e së bijës. Nuk ishte andej, por as këtej, vijoi e bija. Ishte si mbi pragun e derës. Cilës derë, pyeti ai. Pak më tutje ishe ti, me dy qirinj të trashë në duar.

- Ndezur ishin?

- Sytë ishin ndezur; - e sqaroi ajo, - qirinjtë jo...

- Mbase që të mos shihja ç’ndan pragu...

U zgjua pasi e bija kish rënë sërish në gjumë. Ajo kish ende atë moshën e ndritshme, kur njeriu troket në një derë edhe për të hyrë, edhe për të dalë. As në libra, përsëriti ai. Madje as në një libër të shkruar prej meje, në paqe të plotë, brenda vështrimit të pavarur të një të verbri, larg zhaurimës përgjumëse të ditënatës e sidomos të kujtimeve që nuk bëhen dot letërsi e që nuk shndërrohen dot më as në jetë, as në ëmbëlsi vegimi. Kështu kam ëndërruar të rrjedhin qëniet dhe gjërat: sikur po shkruaja për to symbyllur, ose arratisur kësaj bote, me dy duar brenda së njëjtës dorë, njëra e padukshme dhe krejt e Zotit, tjetra: e dukshme, në tharje e sipër, më fort e vdekjes, se sa e imja, por ende e pangopur me hijeshi femre. Në këtë gjendje do të doja edhe të jepja shpirt, edhe shkrim, në heshtje pak më të thellë se gjoli dhe uria e koranëve, si gati për t’u lindur, që të mos cënohet me asgjë harmonia e epërme. Njëzetenjë vjet më parë, këtë rrugë do ta kisha marrë më këmbë, në palcë të dimrit. Më vonë, as me koburen në tëmth nuk do të kisha lëvizur vendit. Kurse tani asgjë s’më ndalon, asgjë s’më step. Kufijtë janë shembur, radha për viza është futur si gjysma e ndonjë skeleti gjarpri në harresë; as përfytyrimi im më i çartur prej shkrimtari nuk do t’i kish sheshuar gjërat me kaq përpikmëri. (…)

• Libri mund të shfletohet këtu

"Si ti qoftë Vdekja…" / Ki$land – roman me fëmini

"Shpesh më duket sikur fle në fund të një rruge. Në pragun e një rruge që nis ku mbyllet rruga ime. Ose dita ime. Ose ëndrra ime. Shkolla ngrihet në skaj të një rrjeti rrugicash e qorrsokakësh. Që t’i ruheshin sadopak zallamahisë sonë, banorët e mëhallës, shumica pleq cingunë, veteranë lufte që kishin tradhtuar vazhdimisht nga pak, aq sa të mos linin kockat burgjeve, patën lartuar muret dhe i kishin mbushur me copëra shishesh të thyera, kangjellash të vjetra, bajonetash e teneqesh tërë ndryshk. Muret ishin të palyer nga brenda dhe të pispillosur me parrulla nga jashtë, në oborrin e shkollës. Demokraci për shumicën, diktaturë për pakicën. Isha bir i pakicës, sepse pata lindur zgjuar. Zgjuar në bark të simëje, zgjuar në gjumë, zgjuar pas vdekjes. E s’i lypja kërkujt shpërblim për pagjumësinë time. Majë mureve dhe nën dritare harliseshin veshulët e rrushve dhe kumbullat, hurmat, portokallet, mandarinat, trëndafilat shumëngjyrësh. Në oborrin e shkollës gjallonin si duke mërmëritur vetëm pesë plepa të moçëm, myshkur drejt veriut, nxirosur nga rrufétë. Njëherë rreth plepit më të hershëm u spërdrodh një rrufé verbuese, e cila, përveç degëve që i bëri shkrumb, mbushi oborrin me hi fluturash të bardha e kufoma sorrash të vrara apo thjesht të shurdhuara gjer në shpirt. Këto ngordhën pas disa minutash. Në fillim të vjeshtës pleqtë na shisnin hurma farzeza, kumbulla e mollë, kurse gjatë dimrit na çanin me thikë topat që kapërcenin muret. Mbeturinat e topave ktheheshin në oborr si lëvozhgat e ca frutave tashmë të pira a të ngrëna me babëzi përtej mureve, atje ku rrezik jeton ajo kafsha trungrënëse. Njëherë ra tërmet i madh: hardhitë me gjithë hurmat u përmbysën në oborrin e shkollës. Fëmijët që ishin pushim u turrën të shuanin urinë dhe etjen, kurse pleqtë dolën nga bahçet dhe, në vend të ruheshin nga tjegullat që flatronin nga të katër anët, apo nga muret që thërrmoheshin, rendnin pas fëmijëve dhe i fshikullonin. Dukej sikur më mirë vdisnin duke edukuar brezin e ri, se sa të shpëtonin gjallë sëkoti, pa aq rrush, hurma etj. Në ato çaste beteje plot klithma e grahma të dyfishta, tmerri e gazmendi, brenda shkollës u shembën tavanet e katit përdhes, alias dyshemetë e katit të dytë. Nxënësit e sipërm u gjendën kalaqafë mbi ne (më tokësorët). Ranë me gjithë banka, libra, kallamare e vazo lulesh, ranë edhe mësueset e çmeritura, disa prej të cilave u gjendën poshtë vetëm në mbathje e këmisha të shqyera gjatë fluturimit. Për fat, nuk pati asnjë të vdekur a të plagosur, ndonëse, me thënë të drejtën, nuk kishim parë ende ndonjë fëmijë të vdekur. Një hukamë shumëngjyrëshe, e rrënqethur nga cijatjet e minjve që popullonin bodrumet dhe ujrat e zeza të shkollës, mbushi hapësirën gjer në vrimat e merimangave, dhe ne pritëm që të binin edhe muret e mbetur. Se tërmeti, siç m’u duk në ato çaste, nuk ishte veçse një zë i mbajtur mbyllur. Jo zë i një njeriu të vetëm, por i një brezi, i një bashkëjetese të pavetëdijshme. Po shpupurisja trutë mbi një ushtrim aritmetike dhe mbi pyetjen nëse mësuesja ime flokëverdhë, ajo aq e ëmbla sa të vinte ta lëpije në gjumë, e bënte atë punë, kur tavani u kris me një nënqeshje (në fakt: mbi-qeshje) të ligë, ngrita kryet, qielli i përhimë me rrjeta merimangash u nda në disa copë dhe u mbush me gropa, gjuhë, shirita suvaje që bëhej rërë (për klepsidrat tuaja); bythkat na kërcyen përpjetë, goditëm me kokë anembanë, s’dihet kë, s’dihet ku, s’dihet pse, si për të parë e për t’u parë më qartë, gjersa e pashë veten të mbërthyer dëshpërimisht mes një shkurrnaje këmbësh, dërrasash, këpucësh dhe britmash. Desha të kthehesha në ndonjë anë, por qe e pamundur. Njëlloj sikur të isha shndërruar befas në një trompetë, thirra “a-a-a-a!”, më fort për të dëgjuar e për t’u bindur se truri nuk qe vjedhur meje nga lebetia, qesha pa shkak, humba shpresat, secili kujiste “Olele, o nëna ime!” në këtë botë. Papritur ndjeva se shpinën e kisha më të butë. Gjysmë i përhumbur u përdrodha pak majtas, nga krahu i zemrës, zgjata gishtat mbrapa, sikur tërmeti të ma kishte kthyer kokën mbrapsht, ndesha në diçka të butë e të ngrohtë. Po të mos merrte frymë si ndonjë zogth, do të mendoja se po prek fekalet e mia. U zvarrisa dëshpërimisht, duke u rropatur të mbaj sytë hapur, sytë që m’i kish rënduar një nga më këndshmet përgjumje të mundshme, edhe pak më lart, fare pak më lart: ishte mish njeriu. Mish vajze. Aty çeli, si të thuash, nuhatja ime ndaj trajtave femërore. Nuhatja prej qeni kufiri. Prej përbindëshi të mbushur plot me mall. E me dashuri mbinjerëzore. Gishtat më qenë zhytur në kurmin e saj dhe përgjërohesha të mos kisha humbur shikimin. Pata prekur buzët e jashtme të seksit femëror, një fqinjës sime në kopësht, por kjo ishte tjetërgjë. Shkita gishtat mbi kofshën e saj të majtë, preka mbathjet me qëndisma, pastaj u ngjita më lart, sadopak më lart, tek gufmimi i lehtë i gjinjve të ardhshëm – aty ngela. Ngela në jetë, ashtu siç ngelim në klasë. Me një shije të pathënshme lumturie, veçimi nga turma. Po të ngjitesha qoftë edhe një gisht më lart, do të më dilte shpatulla vendit. Po le të më dilte! M’u errën sytë e mbyllur. Ndjeva gudulisje në qafë; ca nga lumturia, ca nga shtrëngesa që më merrnin frymën, i dhashë trupit me gjithë forcën, mirpo, megjithë zjarrminë gati mesianike që më frymëzuan krahasimet me herkulët e filmave, arrita të lëvizja vetëm rropullitë e mia. Atëbotë u bëra mehit nga dështimi dhe shfreva pluhurin nga buzët:

- Kush je, moj, ti, se ma more frymën?!

Në fakt / Incógnito

75.

Për fat të mirë, falë dyndjes së ndryshimeve dhe jermit në të cilin qenë zgjeruar, hapësira e humbur m'u vegua gati më e plotë e më dhemshurisht e gjallë nga ç'pat qënë dikur, në fëmininë dhe rininë e parë, bashkë me zërat dhe aromën e njerëzve të dashur, të pandryshueshëm (disa ngaqë kishin vdekur në kohën e duhur) me ankthet e makthet plot vezullime dëborërash, madje edhe me fishkëllimat e gjakut të paprishur në vena. Vetëm vajzat që pata synuar dikur nuk ishin të gjitha njëlloj.

Zhvendosja e shkrimtarit: mes dëbimit dhe dërgimit / Trialog

I. 1. Mërgimi është sot ngjarja kryesore që shndërron e përcakton jo vetëm ecurinë e jetës së një njeriu, apo të një bashkësie, jashtë e brenda trojeve të lindjes, por edhe të disa popujve që, sikurse shqiptarët, kanë histori të rëndë, gjuhë të lashtë dhe letërsi të re. 

Në lashtësi, vrasësve, ose fajtorëve që as mund të dënoheshin, as të faleshin, u jepej si një mundësi (jetë) e dytë largimi nga trualli, nga bashkësia, nga vështrimi i sivëllezërve. Rrugëtimi i fajtorit përkatës duhej të kalonte përmes zonash krejt të pashkelura, ose plot me kafshë të egra, hone, shkrepa, shkretëtira, bashkësi të huaja në gjuhë e sjellje etj, me detyrim kthimin gjallë. Nëse arrinte të kthehej gjallë, dëshmonte se nuk pat qënë fajtor, ose jo aq fajtor sa dyshohej. Në të kundërtën, vdekja, pavarësisht nga trajta e saj, përfshi arratinë apo fshehjen gjer në vdekje, pra moskthimin, ishin dëshmi të pakundërshtueshme të fajit.

Mendësia e sotme mund ta damkosë si të çuditshëm ndëshkimin me mërgim, - ndonëse shpesh krerët shtetit e kanë përdorur dëbimin për të shpëtuar nga prania / hija e rivalëve, pa njollosur ndërgjegjen duke i vrarë, por kjo dëshmon se sa afër, madje sa e ndërthurur ishte mençuria njerëzore e lashtësisë me natyrën dhe me forcën e gjërave, që shpesh emërtohet fat. Kur risia në mendim, art e besim, bashkë me forcën e mirëfilltë të letërsisë, nisën të shqetësonin vërtet pushtetin, ndëshkimi i mësipërm u ushtrua edhe mbi mendimtarë, shkrimtarë, murgj etj.

Mërgimi mund të jetë ikje, arrati, dëbim, ose dërgim, por në çdo rast zhvendosja nga gjiri i bashkësisë dhe dalja e dikujt në krejt pjesën tjetër të botës, - në mes të katër udhëve, thotë populli, ndonëse janë më tepër se katër dhe jo gjithmonë të drejta, - mund të jetë më shumë se vdekje, dhe, të paktën në fillim, mbetet më pak se jetë. 

"Pantomima", ose "Të fshehta nga jeta e prijësve"

Om cu capul în nori / Njeri me kokën në re - Photo A.-Ch. Kyçyku, Paris 2019

[Teatër]

I moshuari Pano Mima, - që shpesh paraqitet si “Armiku më i rrezikshëm, ose Ai që harrohet”, - hedh në gjyq shtetin për mospërfillje, kur zbulon se dosja e tij prej shtetasi ende gjallë nuk ka më tepër se tri fletë. “Njëra faqe përmban një jetëshkrim që ia kishin kërkuar kur e merrnin në punë. Aq. Asnjeri nuk e kish ndjekur, asnjeri nuk e kish spiunuar, asgjë. Sikur të mos qe pjellë kurrë. Këto fletë janë njëra pjesë e dëshmisë sime, tha, ndërsa pjesa tjetër jam unë. Peshojeni vetë çështjen: më një anë tri fletë, më anën tjetër unë... Jam gjallë, i kam kaluar të shtatëdhjetat, jam i martuar, kam grua e fëmijë tashmë të rritur, nipër, mbesa; kam komshinj prej një jete, kunetër, kunata, baxhanakë, ish-shokë shkolle e pune, disa smirëzinj (por as këta nuk më kanë paditur për gjësendi) dhe ca miq që, njëlloj si armiqtë, nuk kanë shkruar asgjë kundër, apo pro meje...”

Pas gjashtëmbëdhjetë vjetësh, Pano Mima e fiton gjyqin dhe duhet të marrë një dëmshpërblim prej 300 mijë eurosh. Por atij nuk i duhen të hollat. Pas bisedash të fshehta, bie në ujdi me zyrtarët që, në vend të parave, t’i plotësohet dosja. Për këtë zgjidhet Rrok Tupana, një shkrimtar mesatar, që dikur hartonte kujtimet e udhëheqësve dhe të veteranëve me famë.

Në plotësimin e dosjes përfshihen hap pas hapi, herë vullnetarisht e herë me mëditje, fqinjë, të njohur, të afërm, bashkëshortet, prindërit që kanë ndërruar jetë dhe e dashura e parë e Pano Mimës.

Nuk dihet sa ditënetë a vite kalojnë, mes mëdyshjesh e hamendjesh, derisa protagonistët kuptojnë se sa peshë ka arritur të ketë fjala dhe se sa e ç’fjalë ka në këto kohëra pesha e ngjarjeve, emrave, njerëzve. Pjesa e padukëshme e fjalëve i ndihmon të mos vdesin më “të paditur se kaq”, por jo më të ditur nga sa duhet.

Autori

Bukuresht 2019

* Së shpejti

Prof.univ.dr. Ardian Kyçyku: Disa veçanti të botimeve shqip në Hapësirën Rumune

Përmbajtje

Synopsis. 2

Fjalë-kyçe 

• Gadishull që ngjiz një kontinent
• Rilindja jashtë trojeve, ose Atdheu ngjizet më parë në letërsi
• Interbellum
• Diktatura – një diktat pa ura
• Kaosi që ngulmon të zëvendësojë arsyen dhe vlerat
• Revista Haemus ose Esse non videre
• Librarium Haemus 

Bibliografi e përzgjedhur 

Listë e pjesëshme alfabetike e autorëve të Revistës Haemus* 

Curriculum Vitae [FR] 

Synopsis

Historia e botimeve shqip në Hapësirën Rrumune është shumëvjeçare dhe tejet e pasur. Botimet e disa prej kryeveprave të letërsisë shqipe dhe zhvillimi i pazakontë i shtypit qysh nga gjysma e dytë e shekullit XIX, dëshmojnë se hapësira rumune mund të këqyret si një gadishull nga i cili ngjizet një kontinent i tërë. Gjatë periudhave të ndryshme historike, botimet shqip iu nënshtruan synimesh që kulmuan jo vetëm me krijimin dhe forcimin e Shtetit Shqiptar, por edhe me ruajtjen dhe pasurimin e shqipes së gjithëkohëshme, që, përmes librash e autorësh të zgjedhur, zhvillohet edhe sot në të njëjtën hulli. Kësaj shqipeje, të përfshirë tashmë me të drejta të plota në vargun e gjuhëve të tjera evropiane e më gjerë, të aftë për vepra me vlera të përbotëshme edhe nëse nuk përkthehen në gjuhë të tjera, i shërben edhe Revista Haemus, themeluar në Bukuresht në vitin 1998.

Fjalë-kyçe

Gjuha shqipe, botime shqip, Hapësira Rumune, Rilindja Kombëtare Shqiptare, libra shqip, shtypi shqip në Rumani, Revista Haemus, Librarium Haemus

Gadishull që ngjiz një kontinent

Historia e botimeve shqip në hapësirën rumune është shumëvjeçare, tejet e pasur dhe padyshim njihet mirë jo vetëm nga historiografia franceze, por edhe nga degë të caktuara të historisë së letërsisë dhe të shtypit, për më tepër që një pjesë e autorëve të shquar shqiptarë me banim të përkohshëm në Rumani kishin lidhje të thella me kulturën dhe qytetërimin frëng. Por mbase njihet më pak e vërteta që Hapësira Rumune (e cilësuar shpesh si “hapësira mioritike”), me një elitë dikur gati krejt frankofone e frankofile, ka qenë për shqiptarët e mërguar dhe sidomos për letërsinë shqipe njëra nga qendrat themelore të frymëzimit e të arritjeve, njëlloj sikur të ndodhej në libra e jo në realitet. Fjala “mioritic” rrjedh prej baladës popullore rumune „Mioriţa” (Shqerrkëza) – një kryevepër e ndjeshmërisë artistike dhe e gërshetimit të së këtushmes me të përtejmen. Nga pikëpamja artistike, kjo hapësirë, falë këmbimit shajnitës të maleve me honet, të kodrave me luginat, të detit me liqenet e lumenjtë, të vapës me thëllimin etj krijon një baraspeshë, një dhimbsuri dhe një gjendje të veçantë përmallimi e besimi në botën e padukshme, një përftim befasues të jetës, dramave, vdekjes, përjetësisë, me vlera të pangjashme sidomos për poezinë.

Letërsi / Littérature. Paris

Genius without a cause

(Disa dëshmi rreth romanit “Lumenjtë e Saharasë”)

Glob.al

“Lumenjtë e Saharasë” është romani im i parë krejt i lirë. Edhe nga ana historike, edhe gjeografike, edhe letrare, edhe estetike. Ndohti që më ishte krijuar asokohe nga e ndaj klisheve të realizmit-socialist, por jo vetëm të tij, më ndihmuan të ecja në fije të perit. Nuk ishte qëllim në vetvete, aq më pak reagim hakmarrës, përndryshe nuk do të qe shkruar. Me një lehtësi të pasynuar e të pakontrollueshme, romani u ndërron vendet pyetjeve e përgjigjeve, duke i shtruar të parat si përgjigje dhe të dytat si pyetje. Kjo gjendje nuk ka ndryshuar as pas mbi tridhjetë vjetësh: herë më duket sikur nuk jam larguar asnjëherë nga ajo kohë e hapësirë; herë të tjera – sikur nuk kam jetuar kurrë atje dhe atëhere.

Gozhda e katërt

“Lumenjtë e Saharasë” ishte gati për shtyp në dimrin e vitit 1988, shoqëruar nga shtatë proza, me titullin “Rrëshqitazi mbi rrathë”. Pak muaj më parë pata dorëzuar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” vëllimin “Bravat e vjetra” (4 romane: “Demi i zi”, “Mortët”, “Triumfi i Proteut” dhe “Ditët prej qelqi”). Gjatë pritjeve rraskapitëse për të marrë vesh nëse do të botohej, në oborrin gati prej burgu, një mëngjesi nga ata që sikur këmbëngulin të ta zëvendësojë palcën, ose edhe gjakun, me brymë, dëgjova zërin e zvargur të një muratori a zdrukthtari të padukshëm që i tha dikujt po aq të padukshëm:

- Ngulja mirë gozhdët; edhe unë do t’ia ngul mirë...