(Disa mendime shkruar me bojë nga i njëjti det)
 |
| A.-Ch. Kyçyku: Space for books and viceversa |
Të
paktë janë evropianët „vendas”,
– në qindvjetshin e fundit, – që kanë ndërtuar në ëndërr një Evropë më të
përkryer se sa ajo e ballkanasve, sidomos gjatë periudhës më të freskët, por
edhe më gjakësore të (vetë)ngujimit totalitarist. E mbrujtur me lëndë legjende, sajim i paraletërsisë
dhe i dëshpërimit, si në vend të një lutjeje të gjatë, por edhe një përgjigje
me këste ndaj asaj lutjeje, ajo Evropë mblidhte e mishëronte në vetvete
pothuajse gjithçka që mungonte në Lindje. Ajo përkryhej dhe gati merrte trajtë të prekshme sa më egër
përbaltej apo mallkohej nga shtypi dhe letërsia e soc-realizmit. Evropa e ëndërrimtarëve, gjysma-arrati e
gjysma-mërgim brenda vetes, nisi të shembet e të davaritet fill pasi ra de
jure Perdja e Hekurt. Ndonjëherë zgjerimi i lirisë vret ëndrra; dhembja e tyre është e
shumëfishtë sidomos kur ëndrrat i ka krijuar etja për pó atë liri. E meqë
Perdja për disa ishte vërtet e hekurt dhe për disa të tjerë – e mëndafshtë,
pesha e rrënojave që pasuan, si dhe tymrat e tyre, nuk e qartësuan atë që
rëndom e quajmë të ardhme (qoftë e afërt, e mesme, apo e
largët). Tek binim nga totalitarizmi në eufemizëm, shumë prej nesh kuptuan, por
pak pranuan se Evropa ëndërrore (lexo edhe: shpëtimtare) pat
qënë pjesë e letërsisë mendore, shpesh të pashkruar, ndërsa tani është
kthyer në një nga ata vetëmashtrime, me të cilët i jepnim zemër vetes kur
gjithçka punonte kundër ëndrrave tona. Tani rrezikon të
shpërbëhet edhe Evropa Tjetër, ajo që, me sadopak shenja e mjete, na pat joshur
ta ëndërronim ndryshe.
Një realitet i vetëm, i mbështjellë me dy
shtresa ëndrrash, sunduar nga shtypi, - që synon ta rrënjosë ëndrrën e tretë
sikur të jetë realiteti i vetëm, - duhet ta kalojë tani çdo ditë sprovën e
qëndresës, në mos po të mbijetesës. Ëndrra e dikurshme ballkanase u zhvendos në letërsinë e
shkruar dhe në kujtimet e atyre që patën vuajtur, si një truall ku ke qënë, por
që të ka dëbuar dhe shpronësuar, duke të lënë si ushqim të vetëm Metaforën. Dhe
ky nuk është ai mërgimi, përmes të cilit largohesh nga një moshë dhe nga një
vend i bukur, i dhimbsur, drejt një vendi të mbarë dhe
një moshe të pashmangshme, por të durueshme. Ky është një mërgim i dyfishtë:
nga një ëndërr e shfarosur drejt një ëndrre që s’lindet, sepse ëndrrat nuk mund
të ngrihen veçse përkohësisht mbi utopi dhe s’mbahen gjallë vetëm me metafora.
Është e tepërt të matësh tani se ç’peshë, ndikim e jetëgjatësi mund të kenë
fjalimet, tubimet, shkrimet, filmat dhe gazetat e të gjitha palëve, -
euroskeptikë, euroeuforikë, eurofanatikë, eurovirtualë etj - që gjykojnë e fajësojnë
njëri-tjetrin dhe ndeshen për diçka të cilën s’po e ndërtojnë dot më, përveçse
si një perde shumëngjyrëshe që mbështjell dhe tapos vrimat e një shkatërrimi
bardhezi. Ky shkatërrim ua pakëson lirinë, por nuk i varfëron, ose i varfëron
aq sa liria e përfytyruar të mund të përdoret në vend të lirisë së vërtetë.
Trompetat
e shtypit nuk pushojnë së kënduari, ndonëse këngët shpesh kanë një rimë të
vetme, atë të ka-ka-ritjeve, dhe janë të huajtura, parapaguar me
këste, ose marrë me qira, sa për të shtyrë tragjedinë, të cilën e paraqitin
vetëm si ndonjë psikozë kalimtare, e shumta traumë pas ndonjë divorci. Këngë të
tilla kanë shoqëruar e paraprirë gjithmonë katastrofat e zonës sonë – dhe
ndoshta nuk është krejt fatmirësi që jemi mësuar (jo të gjithë) me to. Se ndodh
të jetë avitur rrezikshëm një ndarje (divorc) nga Shpirti, nga fryma e të
shkruarit, pas së cilës më kot ke bojë, letër, gjak në vena, liri shprehjeje,
shtyp të përkushtuar, rrymë elektrike, çmime, dekorata etj.
Megjithë
trandjet dhe vegimet që vijnë heraherës në dhe nga rrënjët
e Letërsisë, ruajtja sa më e plotë, e qartë dhe frymëzuese, e Kujtesës (përfshi
atë të ëndrrave) mbetet një pikësynim thelbësor. Sidomos kur artistët dhe
intelektualët e mirëfilltë e dinë se gjendja e librit, vendi i tij në jetën e
bashkësisë dhe qëndrimi i shoqërisë ndaj tij zbulojnë, - më qartë se sa niveli
i rrogave, i të ushqyerit, i të drejtave, i dhunës, i kursit të këmbimit
valutor etj, - gjendjen e vërtetë të shoqërisë përkatëse.
Temat
e mëdha letrare të së shkuarës jo të largët, - siç do të ishin vetmohimi
i vetëdijshëm dhe lartues i artistit apo intelektualit; terrori i
historisë, i utopive dhe i ideologjive; çmimi i vërtetë i luftës dhe i paqes;
dashuria dhe Dashuria; pragmatizmi kundër idealizmit; pazaret me kufij
tokësorë, trunorë, gjuhësorë, shpirtërorë etj, brenda e jashtë kufijve; dyndja
e sendeve për t’u vënë emra qënieve dhe jo anasjelltas; beteja e çartur dhe e
neveritshme e ateizmit kundër Shpirtit, por edhe ndëshkimet që
gjithmonë duken të pamerituar, - trajtuar në nivel të epërm nga disa autorë
ballkanas, pavarësisht prejardhjes
së tyre kulturore e gjuhësore, - sot duken të kapërcyera, ose të
paktën të pafuqishme. Është e qartë se hallet e multikulturalizmit nuk
mund të zgjidhen përmes zgjerimit të burokracisë dhe përmes një mediatizimi të
tipit literally correct, i anshëm, pa të ardhme, tani-për-tani, këtu-dhe-tani,
me shpresën se ‚gjer të dalin vlerat e vërteta, kujtesa e shoqërisë ka marrë
trajtën e së tashmes sonë’. Qoftë edhe përpjekja për ta rimbushur me jetë
Perëndimin, dhe me ‚qytetërim’ Ballkanin, përmes tërheqjes së trurit dhe të
shpirtrave nga hapësira ballkanike, si dhe përmes vendosjes së modelit
pragmatik mbi atë shpirtëror në Ballkan, del se është e gatuar të dështojë.
Në
vetëm dy dhjetëvjetsha, beteja përherë e më e fshehur e vitaliteteve të
ndryshme (ai perëndimor – i mbingopur nga mirëqënia, nga rregullat, nga hedonizmi dhe mamonizmi, kundrejt
atij ballkanas – shpërthyes, nganjëherë i humnershëm, poetik e patetik, që ende
pret rivendosjen dhe shtrirjen e Perëndimit qoftë edhe në stilin,
apo me çmimin me të cilët u rrënjos komunizmi), erdhi duke u thelluar. Ndërsa
Evropa zyrtare, në vend që të zgjedhë një rrugëdalje të natyrshme, ende
këmbëngul dhe punon për ta fashitur thelbësoren me ca si jorganë shkëlqimtarë
sheqernash e pambuku të së sipërfaqshmes, në frymën e një uniteti në
diversitet të kontrolluar. Ndoshta jo rastësisht, vite më parë, gjatë
një takimi letrar ndërkombëtar në Neptun të Rumanisë, - ku flitej gjer në
mpirje truri për këto çështje, - nuk munda të mos shprehem se tani nevojitet më
tepër Unitet në imunitet (kulturor, jo parlamentar).
Ndër
të tjera, është gati e pamundur të bësh sot dallimin midis një panairi libri
dhe një tregu ushqimesh, veshjesh, makinash, fustanesh nusërie, ofertash
turistike, ëmbëlsirash, pijesh, barnash. Libraritë e dikurshme, klasiket,
kanë rrëshqitur drejt një përzjerjeje të çuditshme, ku gjen llojlloj
libërthash, revistash, çajrash, kafesh dhe çikërrimash, me çmime të paktën
fyes. Po nuk ishe snob, në hapësira të tilla e ndjen më qartë se kudo atë që
mund të quhet racizëm financiar. Është një botë e tërë sendesh e
hedhurinash që hëpërhë vezullojnë e mbajnë erë të mirë, mes një kitsch-i që ble
lirë e shet shtrenjtë dhe
një kitsch-i që shitet lirë e ble shtrenjtë –
njëfarë kontinenti mbi të cilin kjo gjoja-botë mbështetet dhe i cili është
mburoja e rehatit / rehatísë (confort –
frëngjisht; comfort – anglisht; solatium –
latinisht). Është e pamundur të mos kujtoj se, në rumanisht, me një befasi e
humor të rrallë gjuhësor, raháti (nga turqishtja) ka disa
kuptime: llokum, gjë pa pikë vlere e sidomos jashtëqitje.
Ky rahat tashmë është dyndur rretheqark dhe përdor të gjitha mjetet nga ku del
fjala me synimin të të bindë se, pa të, je i mbaruar, se jeta ka kuptim dhe
vlagë vetëm po u mor me copë, kundrejt çmimesh të leverdisshëm, e
jo në plotni, mes vuajtjesh që forcojnë e mençurojnë shpirtin. Veçanërisht
orteku i qetësuesve krijon një kapitje dhe një bezdi që mund të jenë shenjat e
një sëmundjeje të re (për të cilën, edhe po të mos jetë zbuluar, ka tashmë ilaçe, ose të paktën qetësues).
Për çdo dhembje, sado të vogël, për çdo mpirje, për çdo ndrydhje, kllapitje,
sëmbim, drithmë, kruajtje, ethe, kollë etj, rahati ka gati,
vetëm për ty’ një ilaç, një krem, një libër magjik, një revistë, një tubim
shpirtëror, një formulë, një kafshë shtëpiake, një pije, një lëng me veti
shëruese... Nuk ka dot njeriu i sotëm aq dhembje e halle, sa qetësues e melheme
mund të prodhojë rahati. Më fort se kurrë emërtimet e ilaçeve u ngjajnë sot
sëmundjeve, dhe duket se numuri i ilaçeve shtohet njëheresh me pakësimin e
fuqisë së tyre. Ngaqë sëmundja kryesore mbetet pó ajo, pra: largimi ynë nga
Shpirti dhe fundosja në trup, ilaçet kanë gjithnjë e më pak forcë. Kur një murg
i shquar thoshte dikur se ‚më parë, për çdo sëmundje, duhet t’I drejtohemi
Zotit, pastaj doktorëve’, pakkush pandehte se një ditë të gjithë doktorët e
dikujt vdesin.
Pavarësisht
nga vlera dhe ndikimi që ka në jetën e dukshme dhe në atë të padukshme, libri
trajtohet sot si çdo mall tjetër, si një ushqim (ilaç) që ka për detyrë të
qetësojë, të pudrosë, të gudulisë, të fërkojë, të kremosë ndërgjegjen, dhe jo
të shkundullojë e të ringjizë mendësi. Kjo është arsyeja që një arsenal
shtangës marketingu lëviz vetëm e vetëm për ta shitur. Libri
është si çdo mall, sepse në shumicën e rasteve qarkullohet dhe
ngrihet në qiell ai libër që është si libër, jo Libri. Më ka
ndodhur të shoh salla të pafundme, ku, përballë librave e albumeve të artit,
shpesh edhe rrethuar prej tyre, shërbeheshin sallamra e djathra nga ata që
finsikërohen për muaj e vite në tokë. Në atë mjedis, meqënëse shumica e
librave Të Mëdhenj
janë shkruar me barkun bosh, dhe shumica e librave të vegjël – me barkun plot,
uria e beftë mund të ishte një këshilltar i përsosur për zgjedhjen e librave.
Vetëm se të pranishmit, pa u ngutur të zgjidhnin Libra, hanin e shfletonin,
hanin e s’lexonin, hanin e qeshnin, hanin e shtrëngonin duar, - me atë gjestin
që s’lidhet fare me kuptimin e tjetrit, por vetëm me ujdinë, - hanin e këmbenin
kartëvizita, feta sallami, copëra djathi, ngulur në ca spica majuce druri që të
sillnin ndërmend stiletin e lashtë,
duke e zbutur tretjen me nga pak shampanjë. Fetat ishin të prera mjeshtërisht,
edhe për kursim, edhe për të ledhatuar sedrën prej aristokratësh të pashpallur
të grykësve. Shpesh ato ishin më të holla e të tejpashme edhe se fletët e
shtypura, ose të vizatuara. Përtej tyre mund të lexoje. Mirpo mua s’më hiqej
nga mendja ajo poemë dashurie (e vërtetë, ose legjendë qytetare), që ishte
përkthyer e ripërkthyer aq herë nga disa gjuhë në gjuhë të tjera, saqë, në një
çast vegimtar, qe kthyer
nga ‚mërgimi’ në trajtën e një reklame sallami.
Shtypi
i ashtuquajtur, - dhe jo rrallë i vetëquajtur, - kulturor, njëlloj
sikur po cfilitet të shërojë një plagë, duke përdorur, në vend të rahatit, ose
të dhjetra melhemeve, llafazanërinë shterpë dhe tërkuzat teorike, bën çmos t’i
shndërrojë ngjarjet e rëndomta letrare në ngjarje të rralla dhe të
papërsëritshme. Nga ana tjetër, ai përdor gjithçka, madje, kur mundet, gjithkënd,
vetëm që ta bindë lexuesin e mesëm, por që ble dhe ka pretendime elitare, - ose
aq snobizëm sa nevojitet në këtë lloj pazari, - se një zhvillim
kulturor dhe shpirtëror i paparë është dyndur mbi shoqërinë njerëzore
në këtë epokë, në fillimin e këtij mijëvjeçari,
për të cilin e vetmja gjë që mund të pohohet pa ngurrim është se ende nuk ka
dalë nga shekulli XX. Sa i
përket si-librit, me plot gojën,
gurra popullore do të mund të këndonte ca vargje të llojit:
Dridhet
pylli, këndon ylli
Se
u bënë detrat bojë...
-
duke pasur para sysh letrën që ende fle nën lëkurët e drurëve, yllin gjithnjë e
më zemërgjerë të lavdisë dhe sasinë e bojës që përdoret për libra. Një sasi
lënde që nuk matet më si dikur dhe nuk duhet shndërruar në pluhur plumbi, por në bojë shtypshkronjash dhe
në ajër vezullues nga ai i botimeve online. Biblioteka të mrekullueshme,
mbledhur e ruajtur për vite me radhë nga lexues të përkushtuar, - për të cilët
leximi ishte edhe rrëfim, edhe lutje, edhe pendesë, edhe falje, edhe shpëtim, -
trashëgohen tani nga fëmijë, nipër, mbesa e kushërinj që janë të etur për
hapësirë (ata e quajnë jetike) dhe që, në vend të leximit, kanë peshimin
dhe vëllimin. Mbi trotuare e cepa tregjesh, nën diell përvëlues, apo shira e
acar dimri, kryeveprat e padiskutueshme letrare kanë të njëjtin çmim me libra
gatimi, përralla spiunësh, qitapë me ushtrime matematike e kimie, përbri
çikërrimash që dikur ishin luksi i këtyre trevave: telefona me rrotka e numura,
pasqyra, kuti duhani, llulla, unaza, brisqe etj. Duket sheshit se këto të
fundit i kanë përpirë tashmë librat, sepse brenda librave ndodhen prej kohësh,
dhe në libra ato kanë vlerë letrare, kurse librat, për to, s’kanë asnjë vlerë.
Ngjarja mund të këqyret edhe si një tragjedi ku, përtej vëmendjes së shumicës,
sendet hanë qënie të gjalla (libra) vetëm sepse këto duken si sende. Sipas tyre,
jo rrallë, vlera e një libri është më e ulët se sa vlera e letrës në të cilën
është shtypur. Se nuk hamë që të lexojmë e as po lexuam nuk hamë më
mirë. Tani hamë që të jetojmë – dhe mund të jetojmë edhe pa lexuar. Nuk
dihet ende nëse mund të vdesim si duhet pas një jete pa lexim, po hëpërhë
vdekja u ndodh vetëm të tjerëve, zakonisht atyre që s’i durojmë dot...
Homeri,
Sofokliu, Eskili, Shekspiri, Ibseni, Tolstoi, Dostojevski e shumë të tjerë lëngojnë tani të rrethuar
nga librat e ‚të shumtëve’ që s’kanë emër, por që ende kanë vëllim, peshë e
çmim të pranueshëm. Librat si libra meritojnë çdo lëvdatë,
sepse, me zhvendosjen e tyre, kanë çliruar hapësira jetike. Ndonjëherë, rrëzë
kazanëve me plehra, ose në
bahçet rreth pallateve shumëkatësh, lëpirë e pëgërur nga qen rrugësh e mace,
ose shënjuar me glasa fati nga zogjtë, gjen falas kryevepra,
të cilat ish-pronari, për t’i hapur vend ndonjë dollapi, ndonjë divani, ose, më
shpesh, ndonjë qeni që zbut me angullima e lojna lehjet e ndërgjegjes, i ka
hedhur natën, në fshehtësi (që të mos merret vesh cili ishte i prapambeturi që
mbante aq libra në shtëpi). Në anë të tjera të metropolit, kryeveprat i gjen
edhe në botime që të marrin sytë, por të cilat mund të ta marrin edhe erzin për
nga çmimi që kanë. Mes kutive si libra të çajrave, kafeve,
bomboneve dhe çinglaminglave të tjera, kryeveprat që kushtojnë secila sa një
kile me kryevepra tregu, mund të shfletohen, të adhurohen dhe të vendosen
sërish mes kutive krejt si libra të vogëlimave, ëmbëlsirave,
kafeve, çajrave. Mes tyre, mbi e nën to, gjen edhe blloqe e fletore të reja
fringo, lidhur me fjongo, siguruar me dryna e çelësa si ata që hapin, ose mbajnë mbyllur zemërza, me faqe
të pashkruara. Sikur të jenë përnjimend në pritje të kryeveprave, blloqet dhe
fletoret kushtojnë shpesh dy herë më shtrenjtë se kryeveprat, a thua se janë bërë me lëkurë
shkrimtarësh.
Flatrimet
ëndërrore s’para kanë vend në hapësira kaq të ndriçuara, plot kundërmime bimësh
rehatuese dhe të ujdisura si në photoshop. Mes kaq sendesh e kupton se pse të
moçmit luteshin „... dhe na ndihmo që në
pastërti të jetojmë me gjërat dhe me fjalët”. Njeriu këtu mungon, por
sidomos, - dhe kjo është më tragjikja, - nuk të josh me asgjë që ta kërkosh.
Fletoret
e pashkruara nuk kanë kurrfarë pritjeje, nuk luten që frymëzimi t’u japë jetë,
por thjesht pasqyrojnë qëniet e kurreshtarëve. Këta mbeten të tillë gjer edhe
kur dynden ekraneve, gazetave e promovimeve, citojnë vetëm sivëllezërit e
bajrakut dhe ballajdisin tiradat
me togfjalësha të tipit „arti im”, „vepra ime”, „bindja ime”, „vizioni
im”, „siç e thashë edhe më parë...”, „siç e kam thënë gjatë...”. Këta
janë, në fakt, të pastrehët e vërtetë të Evropës së sotme kulturore, edhe kur
janë vendas brez pas
brezi, edhe kur barten nga hapësira të tjera. Sepse ata gjenden gati gjithmonë
në vend të të tjerëve. Nga lavdet dhe kundërthëniet që sundojnë shtypin,
shkrimtarët e mirëfilltë duken si pjesëmarrës të rëndomtë në Letërsi, kurse
pjesëmarrësit e rëndomtë, shpesh rastësorë e pa pikë vlere, besojnë se vërtet
po marrin pjesë, madje janë të denjë për majat... S’ka si të mos kujtosh
vargjet e Nolit: „Ç’deshe ti, o Kirenar / që u fute në altar?” Dhe
s’ka si të mos shtoj këtu bisedën që prifti rumun M. H. pati me një
kurreshtar. Uratë, i tha ky; a mund të hyj edhe unë pak në
altar?
- Hyrë, i tha urata. Se as altari
s’ndyhet, as ti s’shenjtërohesh.
Dy
ngjarje njëlloj të pashëndetshme nuk i shqiten prej të paktën një shekulli
jetës së sotme kulturore, në të dyja hapësirat e kontinentit: ngritja në qiell,
me shprehje e tinguj trallisës, e autorëve që kanë bërë emër dikur, por që,
herë me emra më të bujshëm se librat e herë me libra si libra, de
facto kanë dalë nga Kujtesa e letërsisë dhe rrezikojnë të dalin edhe
nga ajo e historisë së saj; dhe: ngritja në qiell e të ashtuquajturve
‚zbulime’, ‚vegime’, ‚befasira’, ‚tërmete’ në moshë të re, apo të njomë, që ose
çojnë më tej veprat e nisura nga korifejtë, ose hapin shtigje, rrugë etj në
letërsi. Të dyja palët ngjajnë në thelb, sepse, duke banuar vazhdimisht në
‚qiejt’ e lëvdatave, nuk janë të pranishme në
‚tokën’ ku Vepra s’ka nevojë për vlerësime jashtë
vetvetes dhe ku i mjafton lidhja e drejtpërdrejtë me Lexuesin. Të dyja palët
bëjnë pjesë në familjen e madhe të atyre shkrimtarëve për të cilët mund të
flitet shumë më tepër para se t’i lexosh, se sa pas.
Një
nga mrekullitë që zgjon mjerimi i mësipërm është strukja brenda syve të
fëminisë. Që aty kuptohet më mirë pse etërit shpirtërorë të Ballkanit, shekuj
më parë, ngulmonin: „Mjerë ata që, me shembullin e tyre të mbrapshtë
magjepsin pasardhësit dhe u krijojnë bindjen se duhet të ndjekin pó atë udhë,
të përdorin pó ato mënyra veprimi, pó ato lloj mbështetjesh...”.
Mund
të tingëllojë hidhur, por Letërsia, si puna e disa ilaçeve, apo edhe e disa
sëmundjeve, nuk është për të gjithë. As kur shkruhet, as kur
lexohet. E pikërisht se nuk është për të gjithë, s’ka si të jetë e të gjithëve,
dhe aq më pak mund të blihet nga ata që i kanë mundësitë financiare. Ajo mbërrin tek lexuesi i
zgjedhur përmes rrugësh e mënyrash që nuk i sundon dot as marketingu, as
rahati, as shitblerja në përgjithësi. Për këtë arsye, kur fama e disa autorëve
dhe / ose librave ka pushtuar hapësira të pamata, përkundër shkulturimit dhe
analfabetizimit të shumëfishtë të bashkëkohësve, duket sheshit se gjërat kanë
dalë jashtë letërsisë dhe janë përfshirë në zonën ku çdo gjë ka, në radhë të
parë, vlerë bankare.
Mund
të shkruhen me mijëra faqe
për të zezat që solli shitja e shpirtrave në Ballkan e më gjerë. Por asnjë
shitje shpirti, - e kjo jo ngaqë në politikë e diplomaci shitja ende nënkupton
një veprim të pashmangshëm e vendimtar, - nuk bëri dëmet e shitjes së
shkrimtarëve. Ata që do të kenë fatin të hapin „Historinë e letërsisë rumune
nga sot për nesër” të Marian Popës[2],
shpesh nuk do të mund të tresin më shumë se gjysëm faqeje në ditë. Çuditë dhe llahtarat që përshkruhen e dëshmohen me dokumenta në këtë vepër
madhore s’kanë anë e fund: ngadhnjime jo rrallë shumëvjeçare dështakësh, të
‚paftuarish’, autorësh të rëndomtë mbështetur nga forca të caktuara zyrtare;
talentesh që fundosin në skëterrë sivëllezër më të vegjël, ose më të mëdhenj,
vetëm për ta shndërruar përmasën
e tyre si një të vetme dhe të papërsëritshme; gjení të ndëshkuar me heshtje
(por gjenitë kanë kohë pa fund dhe heshtja është atdheu i tyre i parë dhe i
mbramë); shfrytëzim i pushtetit politik për të vendosur e mbajtur gjer në
vdekje e pas saj pushtetin letrar; përdorim i pushtetit letrar për të zgjeruar
politika shkatërrimtare etj. Asgjë s’është e re, asgjë s’është e panjohur; ende
shitja e shpirtit s’ka as moshë, as kombësi. Por është e qartë se librin dhe
marrëdhënien me të e sollën në këtë farë feje (kjo ka vërtet
shprehitë e një lëvizjeje që synon të bëhet fé më vete) ‚të pavdekshmit’ e
djeshëm, dhe e mbështesin me çdo çmim ‚të pavdekshmit’ e sotëm. Këta autorë të rinj, zyrtarë, -
që do t’i quaj Eutorë[3] – bëjnë libra
në vend që të bëjnë dashuri, ose gjimnastikë. Ecuria e jetës së tyre ka diçka
thelbësore nga liria e gurëve të shahut. Një libër, dhjetë përkthime e ca në gjuhë të mëdha, të mesme, ose të
vogla; njëzet promovime e ca, disa çmime
e diploma, pastaj dalje nga skena(t). Ata më fatlumët, me pak vuajtje, edhe
mund të mbërrijnë në vetminë nga ku duhej të kishin dalë dhe të mos trashin vëllimet
me kujtime e të mos themelojnë shoqata joqeveritare (të gjitha pa përjashtim
jofitimprurëse). Por në parim, kudondodhja dhe vlera e tyre në tërësi, nga
njëra anë shformojnë imazhin e evropianëve ndaj vetvetes dhe imazhin e të
tjerëve ndaj evropianëve, por nga ana tjetër ndihmojnë që Letërsia
e Vërtetë dhe e pashitshme të mund të shkruhet në Hije.
Evropa
zyrtare, ajo që prore ngulmon të njësohet me Evropën e Përhershme dhe përmendet
si kërthiza qytetëruese e krejt planetit, e ndjek, e njeh dhe nuk e pranon, - ca
nga pafuqia, ca nga krenaria e sëmurë, ca nga fikja e idealizmit, - Letërsinë e
Vërtetë. Shumica e qarqeve mediatike perëndimore botojnë, vlerësojnë,
përkthejnë, shpërblejnë dhe qarkullojnë kryesisht autorë e rryma letrare që mund
ta kenë zanafillën në Ballkan, por që duhet të ngjasojnë sa më
shumë me autorë dhe rryma perëndimore, ose të zhvillohen vetëm në Perëndim. Në
të kundërt: heshtja dhe mënjanimi, derisa autorët të ulin çmimin e lëkurës dhe
të librave, ose thjesht të binden se janë të tepërt. Do të mjaftonin edhe pak
të dhëna: kush e di sot, për shembull, se Teatri i Absurdit, para se të bënte
bujë në Perëndim, në gjuhë ‚të mëdha’, qe krijuar në Rumani, në rumanisht, nga
i mistershmi aktor-dramaturg George Ciprian (1883-1968), me pjesët e tij shkundulluese „Njeriu me
gërdallë” dhe „Koka e rosakut”) dhe nga shoku i tij i gjimnazit
Urmuz (pseudonim i Demetru Demetrescu-Buzău-t, 1883-1923), me ”antiprozat” e
tij dhe me shkrime të tjera? Kush e di sot se strukturën e romanit që ngrihet
mbi paralelizmin historik e solli së pari rumuni Vintilă Horia, duke kulmuar me marramendësin ”Zoti është
lindur në mërgim”[4],
shkruar së pari në frëngjisht (Çmimi Goncourt, 1960)? Pse qarqet e zgjedhura
akademike, përkundër gumëzhimave të shtypit, shprehen dhe dëshmojnë se Lufta e
Parë Botërore nxori disa qindra romane, kurse Lufta e Dytë, ndonëse qe shumë më
‚e pasur’ në tmerre – vetëm ”Ora 25” të Constantin Virgil Gheorghiu-t[5]?
Kush merr guximin të thotë se i ashtuquajturi ‚realizëm magjik’, para se të
mahniste planetin, është shfaqur dhe
këndohet me lahutë, mes Bjeshkëve të Namuna (me aq nëma e pak nam), në shqip
e gjuhë të tjera ballkanike, prej qindra vjetësh, i pashkruar, por vetëm i përkryer
brez pas brezi në kujtesë? Hartimi
i një liste me padrejtësi të kësaj natyre, shumë vite pas ngjarjeve
që Evropa zyrtare i ka cilësuar si kyçe, nuk është
ndonjë orvatje e vonuar për të rimarrë ca prona, sepse Letërsia e mirëfilltë
nuk kanë pse kërkon atë që ka. Lista mund të shërbejë thjesht si një
rikujtim ndaj ballkanasve të cekët dhe perëndimorëve të thellë, ujdia e
kahershme mes të cilëve ngulmon të shohë në çdo vepër të papërsëritshme
ballkanase kopjen e vonuar të një kryevepre perëndimore, edhe kur kjo nuk është
shkruar ndonjëherë.
Në
dy kohë që e përjashtojnë njëra-tjetrën, ende në Hijen që ngjiz Drita krijohet
letërsi e madhe, kurse në ndriçimin që sajon hija prodhohet letërsi e vogël. Nga
këndvështrimi mediatik ende ka kultura (apo gjuhë) ‚të mëdha’ e ‚të vogla’, ‚të
fuqishme e të ‚dobëta’,
‚pjellore’ dhe ‚shterpa’, por nga këndvështrimi i prirjeve, i talentit, - sado
e ashpër të duket, - nuk ka përveçse Artistë me dhunti (të zgjedhur) dhe
përpilues, shkrues, papagaj, riciklues, qatipë, grafomanë etj.
Njëri
nga etërit e mëdhenj të Kishës Lindore, Shën Maksim Dëshmuesi, - të cilit, për
shkak të besimit dhe gjenisë, ia prenë gjuhën dhe dorën me të cilën
shkruante, përsiati vite me radhë mbi
çështjet e shkrimit. Një i ri tjetër, - shënon ai në
„Filokalí”, - i dyti[6], tha: ‚Më i madhi nga të gjithë është ‚perandori!’ (III
Ezdra 3, 11). Ai quan ‚perandor’ tërë lavdinë e rreme, të kamjes, të
pushtetit dhe të shkëlqimeve të tjera të jashtme. Është lavdia që lind padijën
dhe përmes së cilës shqyhet qënia, sepse secili përçmon gjithë të tjerët dhe të
gjithë shqyhen me shoshoqin vetëm për një shkak: secili dëshiron të jetë më i
lavduar se tjetri, ose për hir të pushtetit, ose për hir të pasurisë, të kënaqësisë,
apo shkaqesh të tjerë, për të cilët duan lavdi ata që nuk e njohin lavdinë e perëndishme,
që qëndron (mbetet), dhe e përçmojnë pushtetin e saj.
Gjendja
e mësipërme ka detyruar mjaft shkrimtarë që të rendin pas librave të tyre si
gjahtari pas langonjve, për të mos thënë skllavi pas zinxhirëve, drejt një
hapësire të paqartë, ose dëshpëruese, por të rehatshme. Apo paqartësinë e
shohin si më të durueshmin e shkatërrimeve?! Kam parë autorë të shtyrë në
moshë, që, për një shumë prekëse të
hollash dhe vetëm që t’u përmendet emri sa më shpesh (Po kush ka vdekur, që emri t’i përmendet për t’ia zgjatur jetën në
Kujtesë?!), bëheshin lolo në skena teatrosh e kinemash, duke nxjerrë
goje xhevahirë e shakara të çkripura me shpresën se po zgjojnë vëmendjen, ose buzëqeshjet
e ca të pranishmëve që zakonisht shkojnë diku vetëm që të kenë nga ku të
kthehen në shtëpi, ose që duan të mësojnë nga leximi i librave ato që nuk
gjenden në atlasët gjeo-historikë dhe në ditaret e udhëtimit. Por kam parë edhe
salla vigane, mbushur me rioshë të brezit Nickname & Like, të
magjepsur pas ca dijetarëve që, në të vërtetë, janë analfabetët e maskuar të
këtyre kohërave, dhe që recitonin me një jerm të mësuar mjeshtërisht në shtëpi
të vërteta të stërthëna, njëlloj sikur po i shpiknin aty, në çast, në një
bashkëpunim dybotësh me vetë Zotin. Të gjithë silleshin e flisnin sikur dikush i ka në qëndër
të jetës dhe po i filmon. Ndërkohë këmbenin bërsitë e mendimit me bërsitë e
gjuhës së internetit, që është njëra nga hijet e gjuhës së drunjtë, dhe ishin
të ngjethur nga ëndja. Vallë prandaj të ketë rënë kaq poshtë joshja e sotme
ndaj Teatrit?! Ju lumshin gjuhët dhe trutë, o bashkëkohës të dashur, -
do të qe shprehur ndonjë shkrimtar që ende s’e ka humbur shijen e groteskut,
- për bëmat e kota me të cilat zbrazni jetët dhe mbushni letrat tona.
Pa ju, lënda letrare do të kishte qënë tejet e varfër. Por mos ndoshta, tek
shkruajmë për ju dhe për bëmat tuaja, jua zgjasim jetët në Kujtesë, duke ua
shkurtuar librave tanë?!
Pëgjigja
dihet: Le të marrë dhe të mbajë secili përgjegjësinë dhe llojin e harrimit, të
cilit i përkushtohet gjatë orëve të shkrimit, kur është më i gjallë se çdo i
vdekur dhe më i vdekur se çdo i gjallë – por edhe anasjelltas.
Ëndrra
për shembjen e kufijve nuk është më ëndërr, por jo pak lexues e shkrimtarë kanë
gjithnjë e më shpesh mall për ndonjë kufi, qoftë ai edhe mes stinëve. Fama e
panatyrshme e një numuri të pandryshueshëm autorësh, me shkuesinë e shtypit, po
e bën mjedisin mendor e artistik gati të pabanueshëm. Evropa e tani-së, mbushur me evropianë që
përgjithësisht jetojnë rehat dhe plaken duke lindur gjithnjë më pak fëmijë, dhe
me afropianë[7] që
përgjithësisht robtohen në punë dhe shtohen si për të populluar edhe vendet nga
kanë ikur, vazhdon të sillet ndaj letërsive ballkanike (të cilat sot janë më
evropianet – në kuptimin zanafillor) njëlloj siç u soll për mbi gjysëm
shekulli ndaj krejt hapësirës përkatëse: pra, sikur kjo të mos jetë shfaqur
ende matanë Perdeve, ose sikur të ishte një sëmundje pa shërim. Doktorët kanë
vdekur me kohë, por ata që i luten Zotit trajtohen si viktima të po asaj sëmundjeje
të pashërueshme. As të parët, as të dytët nuk e dinë nëse fundi është larg, apo
afër. E qartë është vetëm se fundi nuk do të ndodhë në ndonjë libër e as në ëndërr.
Por ndërkohë, si gjithmonë, mjafton një shëtitje e paqëllimtë, për ajrosje,
nëpër rrugicat dhe sheshet e kësaj hapësire ballkanase, që mund të shihet edhe si kërthizë e Bukurisë, - ku
numuri i shkrimtarëve (ose kirenarëve) gati tremb numurin e të
vrarëve, - dhe mendimi se ‚paskam qënë i zgjedhur t’i përjetoja edhe këto...’
u ve përpara qënieve, sendeve dhe ngjarjeve nga një ‚si’ të patundshme letërsie[8],
sepse ndodhin kaq shumë gjëra të pakëndshme për shpirtin në këtë botë, sa
rrezik as vetë shpirti nuk i tret dot pa i krahasuar me diçka tjetër.
Bukuresht, 2015
Botuar në Revistën Poeteka Nr. 33 / 2015
*Fjalë e autorit.
[2] Kritik,
mendimtar e prozator rumun lindur në Bukuresht në vitin 1938, autor i librave “Komikologji”, “Fjalori i shkrimtarëve rumune”, “Avokati i të paudhit”, “Historia
e letërsisë rumune me sot me nesër” (mbi dhjetë mijë faqe), etj.
[3] Eutor - Fjalë e autorit,
ngjizur në rumanisht; ka njëherazi kuptimin autor nga Evropa dhe Unë-tor,
njeri që punon vetëm për vete.
[4] I vlerësuar
me Çmimin Goncourt në vitin 1960, romani “Zoti
është lindur në mërgim” i shkrimtarit trigjuhësh Vintilă Horia / Vintilë
Horia (1915-1993), hap serinë e veprave përmes të cilave autori ringjiz epoka
krize nga historia e Evropës, “mbyllje ciklesh”, ku zbulon tipare të ngjashme
që thelbësojnë epokën e tanishme. I joshur njëherazi nga historia dhe çështjet
madhore të fatit dhe të jetës, prozatori thyen murin e kohës dhe njësohet me
personazhe që kanë njohur thellësitë e mërgimit. Bëhet fjalë për romane
simboliko-kulturorë (polihistorikë, i
cilëson Herman Broch), në të cilët ndodh ndërvendosja dhe gërshetimi i pyetjeve
historike me ato jetike, në një përpjekje për të zbardhur të fshehta
përjetësisht aktuale të qënies njerëzore, për të tejshkuar atë që është tipike,
deri në kapjen e arketipales. Vinitlă Horia nuk arriti ta shihte më Rumaninë ku
u lind, u formua e ku një plakë gjysmë e verbër i mësoi një frëngjishte të
pazakontë qysh në fëmini. Smira dhe mendjengushtësia e disa prej
bashkëkombasve, me ndihmën e regjimit policor, e detyruan të mos e pranonte as
Çmimin Goncourt. Vendi i tij në letrat rumune është ende i paqartë nga ana
zyrtare, ndonëse ai mbetet njëri nga prozatorët më të shquar të frëngjishtes,
spanjishtes dhe rumanishtes. “Zoti është
lindur në mërgim” rrëfen me gojën e poetit të shquar romak Ovidius shtatë
vitet e mbramë të jetës në Tomis (Konstanca e sotme), buzë Detit të Zi, ku
perandori August e syrgjynosi për ta ndëshkuar. Gjatë atyre tetë vjetëve Ovidi
jo vetëm që rigjen vetveten dhe Zotin, por nis të shkruajë edhe në gjuhën e
lashtë të dakëve. [Revista Haemus Nr. 45-50, Bukuresht, 2014]
[5] Romancier,
gazetar dhe prift ortodoks, lindur më 15 shtator 1916 në Razbojeni, rrethi
Neamc i Rumanisë. Kryen Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë të Bukureshtit
dhe më pas Fakultetin e Teologjisë në Hajdelberg (Gjermani). Ndërmjet viteve
1942-1943 është sekretar në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Rumanisë. Bëhet i
njohur si gazetar në të përjavshmen „Timpul” (Koha), ku pat punuar edhe
Eminesku. Për shkak të dashurisë me Zambakun
e Zi (alias Ecaterina Burbea, vajzë me prejardhje hebraike) detyrohet të
heqë dorë nga gazetaria. Drama e dashurisë së tij do të përshfaqet në romanin e
famshëm „Ora 25” (çifti Trajan Koruga – Eleonora West). Constantin Virgil
Gheorghiu / Konstantin Virxhil Gjorgjiu punësohet si diplomat në ish-Jugosllavi
nga ku largohet për t’u vendosur përfundimisht në Francë në vitin 1948. Duke
ndjekur traditën familjare, priftërohet në vitin 1963 dhe zgjidhet Prift i Madh
i Patrikanës Ekumenike të Kostandinopojës, si dhe Ekonom Stavrofor i Kishës
Ortodokse Rumune të Parisit. Ka shkruar mbi dyzet vëllime me prozë, ese,
kujtime. Romani „Ora 25” u ekranizua nga Hollivudi dhe në rolet kryesore
interpretuan Anthony Queen dhe Julie Cristie. Përkthyer në frëngjisht nga
Monique Saint-Come, doli nga shtypi në vitin 1949 në Paris dhe njohu një sukses
të rrallë. Thelbi i titullit të romanit është: pasi mbyllet koha e natyrshme,
shënjuar nga njëzetekatër orët e ditënatës, dyndet Ora 25, ora apokaliptike,
barbare, e „qytetërimit të ri evropian”, ku njeriu ka vlerën e një sendi të
thjeshtë. Mendimtari dhe shkrimtari rumun me famë botërore Mircea Eliade është
shprehur se „Romani ‚Ora 25’ është vepra
e parë letrare ku pasqyrohet terrori i historisë bashkëkohore, histori e cila
për shumicën dërrmuese të banorëve të globit nënkupton ose vdekjen, ose
shndërrimin e njeriut në makinë, shpërbërjen e personalitetit, çnjerëzimin e
tij”. [Revista Haemus Nr. 36-40, Bukuresht, 2009]
[6] Nota bene: jo i pari!
[7] Fjalë e autorit.
[8] Letër-si /
Si-letër?!