Mihai Eminescu
Legjenda, çmendja, vepra
Përsëritja e disa ngjarjeve dhe hollësive në jetën e poetëve të shquar ka rrënjosur tashmë në mendësinë njerëzore bindjen se Poeti, në mos është vërtet, duhet parë njëfarësoj si i marrë, ose të paktën si i krisur. Në disa popuj madje, - jo pa njëfarë smire apo etjeje për të marrë në mbrojtje një si-fëmijë, - me epitetin Poet nderohen njerëzit që nuk para e kanë të zhvilluar shqisën e përmasave dhe ligjeve të realitetit. Ndoshta poezia dhe marrëzia mbajnë gjallë mesveti një lidhje të lashtë, të shpjegueshme vetëm me ndihmën e ezoterizmit dhe të shkencave ‘të pasakta’ që mbështeten kryesisht në hamendje (të cilat mbartin në vetvete një dozë të mjaftueshme poezie). Sidoqoftë, thënë shkurt: engjëlli i poezisë, - siç iu vegohej romantikëve gjermanë, - nuk le vend që i pushtuari të ketë një sjellje të kuptueshme e të pranueshme nga bashkëkohësit. Është e tepërt të shtohet se ndër të pushtuarit nuk bëjnë pjesë grafomanët dhe njerëzit që mezi presin të pushtohen; këta enden e mbeten jashtë mureve të poezisë, edhe sikur të dalin mendsh vërtet, tek harxhojnë vite e durim duke u hequr si të marrë vetëm për të joshur muzat.
Fundi i këtij mijëvjetëshi përkoi me 150 vjetorin e lindjes së Mihai Emineskut, të njohur si mishërimi i genit rumun, kulm ende i pakalueshëm i ligjërimit poetik të rumanishtes. Përveç faktit që fitoi njëzëri cilësinë “rumuni i mijëvjeçarit”, duke u ngritur mbi figurën e Stefanit të Madh dhe të atit të skulpturës botërore moderne, Constantin Brâncuş-it, Eminesku shijoi befasinë të gjendej mes dy zjarresh aspak të shëndetshëm: njërit që ngulmon ta hyjnizojë, duke i shfarosur përmasën e tij tokësore, - e cila e rreshton mes atyre që vërtet kanë qenë gjallë, - dhe tjetrit që synon t’i asgjësojë përmasën hyjnore, ta fanitë thjesht si një poet pak më të pazakontë se të tjerët, por padyshim me vepër shumë më fatlume. Hendeku i hapur qysh në gjallje të tij midis admiruesve dhe përbaltësve vazhdon të thellohet, dhe rëndom shfaqen edhe raste të paemërtueshëm, njëfarë ndërmjetësish që pranojnë se ishte poet gjenial, por humbi shumë ngaqë luajti mendsh, ishte poet i zakonshëm, por çmenduria e veshi me një legjendë që po i zgjat përjetësinë etj. E vërteta është se Eminesku mbetet kulmi (deri tani) më i epërm i genit rumun dhe përfaqësuesi i pashoq i romantizmit evropian, ndonëse ishte një ndër të fundmit e romantikëve. Vepra e tij poetike, - pa përmendur atë në prozë dhe publicistikë, - vazhdon të gëlltitë bojë e kuintalë letre, duke rritur enigmën e vet sidomos në kapërcyejt mes breznive të lexuesve, mes moshave, mes epokave.
Biografia e Eminesku-t nuk është aq e pasur sa do ta kish lypur përfytyrimi i palëve debatuese. U lind në fshatin Ipotesht (Ipoteşti) më 15 janar 1850, ndoqi shkollën fillore National Hapt-schule dhe gjimnazin në Cernãuţi (Czernovitz), kreu disa vjet studimesh të shkëputura në Vjenë e Berlin; u end me e pas trupës teatrore “Fanny Tardini-Vlădicescu”; punoi si aktor, sufler, gazetar, bibliotekar e inspektor shkollash[1]; dashuroi, mes të tjerash, një grua të martuar, me të cilën nuk mundi ta lidhte jetën zyrtarisht as pasi ajo mbeti vejushë; u sëmur, erdhi disa herë në vete, për të ndërruar jetë më 15 qershor të vitit 1889, ora 3 e mëngjesit, në njërën nga çmendinat e varfra të Rumanisë, pasi një i sëmurë i quajtur Petrea Poenaru e pat goditur me gur llastikash në kokë. Po atë ditë, mbase falë një parandjenje të errët, dashuria e jetës së tij, Veronica Micle, i kushtoi poezinë “Rreze hëne”, që nis me vargjet: “Ç’nuk do kish dhënë një i vdekur në gropë / për një lindje hëne...”[2].
Çmenduria e Eminesku-t, - e përfolur me një zell shpesh rraskapitës, e trajtuar herë si fund dramatik i denjë për gjenitë e herë si pasojë e natyrshme e vetmitarëve që dalin nga koha e hapësira për t’u bërë banorë të parakohshëm të Shpirtit, - është të paktën e diskutueshme. Dy gjëra dihen me siguri, ndonëse të dyja vijnë nga gojëdhana e nuk mbështeten në dokumente historikë. E para: tek e futnin në këmishën e forcës, në dalje të një banje publike, i çmeritur, Eminesku thuhet se ka bërtitur: “Ndihmë, ndihmë!” - me një tmerr që zor ta provojnë të sëmurët. Dhe e dyta: që miqtë e tij të afërt, duke filluar me Titu Maiorescu-n, kritikun dhe mbështetësin e tij të parë, dëshmojnë se Eminesku vuante nga një sëmundje e veçantë, jo sifilis, sëmundje që heraherës platitej, duke e bindur edhe vetë të sëmurin se qe shëruar.
Tashmë gjenden dëshmi se Eminesku nuk ka qenë viktimë e sifilisit, i përhapur në epokë njëlloj sa tuberkulozi më vonë dhe kanceri apo sida në ditët tona. Ndoshta ndodhemi para një sëmundjeje ende të papagëzuar, që ushqehet njëherazi edhe nga trupi, edhe nga gjendjet e caktuara shpirtërore, tejet vetjake dhe të papërsëritshme, sëmundje që, para se të sjellë vdekjen, kalon përmes marrëzisë. Domethënë: një vendim fati, ku hollësirat nuk ngrenë fort peshë
Mirpo çështja e çmendurisë nuk ka fare lidhje me vlerën e veprës së tij. Është fat që poetin, të cilit mund t’ia çmendësh jetën, nuk mund t’ia çmendësh edhe poezisë. Çmendja ka ushqyer për vite me radhë vetëm anën legjendare, aureolën prej Hiperioni të goditur me dhe të thërrmuar në gurë, që mbështjell Emineskun. Kurse vepra[4], tashmë e pranishme në 64 gjuhë të planetit, gjallon më vete, duke trandur me të njëjtën fuqi - shpesh të pakuptueshme, për të mos thënë mbinjerëzore, - breza të tërë kritikësh, poetësh, filozofësh, përkthyesish, politikanësh etj.
Fytyra
Na kanë mbetur vetëm katër fotografi të poetit. Në të parën, të ashtuquajtur edhe yjore, të kryer nga Ján Tomáš në Pragë, 1869, ndeshemi me një fytyrë befasuese, që njëson ngadhnjyeshëm rininë pa fund dhe pjekurinë mendore të pazakontë. Ke përshtypjen se qënia e poetit, derisa ndërroi jetë, u end mes këtyre dy pjesëve të së njëjtës pamje dhe nuk u ndal krejt në asnjërën.
Dy fotografitë e tjera, - njëra e kryer 9 vjet më vonë në Bukuresht nga Franz Duschek dhe tjetra më 1885 në Jash nga Nestor Heck[5], - fotografi të viteve të para e të mbrame të pjekurisë, na paraqitin një krejt tjetër Eminesku. Shumë pak dritëhije janë ruajtur nga befasia e pamjes së tij të dikurshme. Ende nuk ndihet lodhja e mirëfilltë e atij që mezi pret ndryshime rrënjësore, mbase edhe apokaliptike, dhe që është i detyruar të përjetojë zhgënjime çdo ditë e më të mprehta, nga ata që as arti i lartë nuk i përgjum dot. Shquhet madje njëfarë habie që fort i koklavituri fat ende nuk është neveritur nga përsëritja e gjërave, nga këmbëngulja për të rrënuar një shpirt të zgjedhur - një habi që mbase pahit një tjetër përmasë të fëminisë ende të papërlyer të shpirtit të poetit. Në këto dy pamje të Emineskut hasim, në fakt, gjeniun që, në përputhje me thënien shekspiriane, për t’ia hedhur kohës, rropatet të duket sipas saj, mbase me shpresën se fati do të ndërrojë mendje e do të sillet më njerëzishëm.
Fotografia e fundit, - kryer në Botoshan më 2 nëntor 1887 nga Jean Beiling, - tronditëse, gati e papranueshme, na dëshmon pa lajlelule se me ç’egërsi e ka sulmuar koha, e përditshmja, has-min e saj të hapur[6]. Poeti është i zvjerdhur, me një shëndet të bjerrur, me shprehinë e ngurtë të atij që di se e ka mbyllur misionin dhe s’mund të bjerë në ujdi me jetën për inerci, vetëm se trupit i nevojitet edhe pak kohë derisa të dërrmohet.
Të katra fotografitë, të vendosura njëra pas tjetrës, nxjerrin në pah dy lëvizje të brendshme tejet të kundërta dhe që, si të tilla, u shquan edhe për syrin: ylli që fundoset me shumë dhembje në mish, në të përditshme, në baltë, derisa i zihet fryma, dhe poeti, që shkëputet nga vetja tokësore, nga trupi, me një lumturi jashtënjerëzore, duke ecur në të kundërt të akrepave, nga e tashmja në të shkuar, ose në të ardhme, drejt pikës ku koha ka vetëm një përmasë, të tashmen e përjetshme, dhe ku qëniet rigjejnë vetveten në kulm të tyre.
Hija
Eminesku ishte një përfaqësues aq i plotë dhe i kulluar i racës rumune, saqë, si çdo përfaqësues i tillë në racat e tjera, do ta paguante mjaft shtrenjtë qëndrimin dhe ikjen nga kjo botë: në mos me zhdukje të plotë, me harresë të përkohshme, shpifje, thashetheme, smirë etj. Sepse asnjë turme nuk i pëlqen të ndeshet, qoftë edhe në kujtesë, aq më pak përditë, aq më pak përmes mishërimit të Poezisë, me të shkuarën e vet, me shkëlqimin që ka pasur, - tashmë të humbur e të paarritshëm, - me tashmë të kundërtën e vetvetes. Ku janë tani ata aq bashkëkohës të Emineskut, të cilët, nga qoshet vezulluese ku harresa dhe anonimati i gëlltiste pak nga pak, këndelleshin me një ndjesi të zezë triumfi, duke parë se si Eminesku mbetej pa bukë, pa punë, pa kurrfarë shprese, dhe njëherazi turfullonin që ai ende nuk kish luajtur mendsh, nuk kish vrarë veten, nuk kish vdekur urie. Del
“Ikonë dashurie, të falem para teje...” [7]
Vështirë të bëhej fjalë përveçse për një jetë dashurore të ndërkryer, cënuar nga vogëlimat, përdhosur nga e përditshmja, cfilitur nga vajtjeardhjet qiell-baltë. Pas disa dashurish fluturake, që e ndihmojnë të kridhet në përfytyrime e metafora të kristalta, por pa shumë dhembje të mirëfilltë, - kam parasysh aktoren e panjohur Eufrosina Popescu, pasunaren Cleopatra Lecca-Poenaru dhe gjermanen Mite Kremnitz, femër jo fort e pashme, por jashtëzakonisht e kulturuar, përkthyesja e parë e poezive të tij në gjermanisht - Eminesku has ‘në udhë të jetës’ së tij të shkurtër poeten Veronica Micle. Shumë vjet pas vdekjes së të dashurve, studiuesi George Sanda do të ngulmojë se “askush s’ka pasur guximin të thotë se ajo (Veronica - sh. y.) është e para femër që e ka dashuruar Emineskun për poezinë që shkruante, duke nuhatur para të tjerëve thellësinë e gjenisë së tij”. Kurse shkrimtari e pedagogu i shquar Gala Galaction, do të shtonte se “Veronica Micle e ka dashur Emineskun me një dashuri drithëruese, të plotë e asgjësuese, siç ndodh rrallë në këtë jetë”. Në të vërtetë, vështruar nga larg, fati i të dashurve të befason. Janë lindur të dy në të njëjtin vit (Veronica Micle më 22 prill 1850) dhe kanë ndërruar jetë në të njëjtin vit (ajo më 3 gusht 1859). Veronica ish lindur në familjen Câmpeanu, nga një atë këpucar, Ilie Câmpeanu, dhe një nënë rrobalarëse, Ana. Kur sapo pat mbushur 13 vjeç, gjatë një provimi, tërheq vëmendjen e profesorit Ştefan Micle, që më vonë do të bëhej rektori i parë i Universitetit të Jashit. Kur u martuan, bashkëshorti ishte plot 44 pranvera më i moshuar se kjo nuse e njomë që do të bluante e do të bluhej në shpirtin e më të madhit poet rumun. Veronica Micle shkruante qysh herët poezi, por nuk do t’i kish mbetur gjurma në antologjitë letrare sikur të mos kish qenë e dashura e Emineskut - gjë e pranuar pothuajse njëzëri nga kritika letrare. Poete e rëndomtë, por femër magjepsëse, me një hir nga ai që, duke përzjerë fatalisht ledhet, mençurinë, joshjen etj, shkatërron gjení, Veronica Micle hyn në këtë dashuri si në një lojë. Lojë ku do të kish dashur të mos hynte (po të dinte çmimin e vërtetë të vuajtjeve) - lojë, e cila do ta kish tretur në harresë (po t’i shmangej). Çasti i takimit të tyre e kredh shpirtin emineskian në një tjetër lojë (të pamëshirshme, por të drejtë), të poezisë: shpirtrat e të gjitha femrave që pat adhuruar apo që e dashuronin përqëndrohen brenda trupit të Veronikës; hijeshia e saj njëson të gjitha virtytet, premtimet e fshehta, zjarrminë e etjes për t’u dhënë të të gjitha femrave të tjera, teksa këto të fundit zhvendosen e ngrijnë skajeve të këatij takimi si kukullat e tejkaluara të një fëminie pa të ardhme.
Se të kam dashur, shpirti im,
me dhimb e sy paganë
që prej së moçmi trashëgim
stërgjyshërit më lanë -
i thotë ai në poezinë “Pranë plepave i vetmuar”.
Nga letërkëmbimi i të dashurve, botuar së fundi në Bukuresht, del se kjo dashuri i ngjante mjaft një torture dhe përzjente në mënyrë hyjnore, vdekshëm, kulmet me honet, zinë me qiejt, dhimbjen me lumturinë e çakërdisur. Eminesku do të shkruajë gjatë kësaj djegieje fantastike pjesën më të madhe të kryeveprave, duke nisur me të madhërishmen Odë në ritëm antik[8], Sonetet e deri tek Ylli i Dritës. Eminesku do të njohë e sidomos do të mbartë gjatë kësaj dashurie tërë helmin që shijon një mishërim i genit kur i duhet ta pranojë të përditshmen, botën vetë, nëpërmjet një qënieje të seksit tjetër, qënie që përmbush dy misione njëheresh: rrënimin e pavetëdijshëm të një poeti dhe ngritjen në kulme planetare të një poezie e gjuhe të tërë.
Oh, je i bukur si n’vegim
demoni shfaqet burrë,
Po rrugës që më hap - kalim
Unë s’do të ec dot kurrë[9].
Eminesku do të ndjejë në palcë, në asht, sa i vetmuar është e sa veçanërisht njeri është. Me trurin e tij të jashtëzakonshëm, do të kuptojë se e ndan një hapësirë e ndaluar nga qënia e dashur, se nuk mund ta bëjë binjake me veten edhe sikur t’i lëshojë nga pak pé pavdekësisë për hir të Saj. Kjo dashuri tashmë proverbiale e simbolike, do t’i kthjellojë Gjeniut përmasat e ekzistencës, largësinë që ndan poezinë e kulluar nga ligjet shpesh nënnjerëzorë të mbijetesës së shpirtit, ëndrrën nga e përditshmja, etjen drejt përkryerjes së trupit e shpirtit nga vendimet fatnore. Pas ndarjesh të përkohshme, tradhtish të dhimbshme, bashkimesh, letrash, poezish e planesh të dështuar martese, Eminesku ndërron jetë, kurse Veronika Micle, tashmë e rraskapitur nga udhëtimi, por edhe e lehtësuar, - se nuk do të sforcohej të jetë gjeniale për t’u mbajtur sa më afër përmasave të të dashurit, - ndofta shumë më e kthjellët se gjatë gjithë dashurisë, ndofta syhapur, e vetëdijshme për çfarë pat ndodhur, nuk rron dot më shumë se një muaj e ca pas ikjes së tij nga kjo botë. As në udhën e hapur prej tij nuk ecte dot, por as pas ikjes së tij nuk rronte dot më. E pamundur të gjehet sa patën ëndërruar dy të dashurit që të ndërronin jetë. E pamundur të mos pranohet se të dy, herë haptas e herë në fshehtësi, në furi e dëshpërime lektisës, luteshin që të mërgonin së këtejmi, drejt një hapësire më njerëzore për dashurinë, drejt një qënësie më kuptuese, më të qashtër, ku çikërrimat, thashethemet, pamundësitë e paragjykimet nuk e lodhin shpirtin. E ku, siç ndoshta vetëm Eminesku e dinte, dashurisë tokësore i mungon thelbi, i mungon lëvrimi, pashpresa, dëshpërimi i të qënit në teh thike: sa në vdekje e shkatërrim, aq edhe në fëmijëri e ngritje të paprerë. Ylli i Dritës, në fakt, nuk vdes, nuk fiket, ai vetëm ik nga kjo botë, tërhiqet në botën e vet. E dashura e tij, Cătălina, femra që e pat lutur, joshur, tunduar e detyruar të bëhej qoftë edhe kalimthi (aq sa zgjaste çasti i lumturisë së saj) njeri, mbetet poshtë, në rrethin e ngushtë të vdekatarëve, duke ngjëruar ëndje të vockëla, prej qëniesh që harrohen, e gatshme dhe e gatuar të flakë përjetësinë për një kënaqësi të çastit. Teksa Ylli i Dritës, i pavdekshëm dhe (por!) i ftohtë, kthehet në Vetvete, pak i penduar që, për një fije, për një puthje[10], desh pat flakur tej pavdekësinë, për t’u vakur si gjithë të tjerët.
Fati i dashurisë së Emineskut me Veronica Micle-n, madje fati i dashurisë së tij ndaj femrës bashkëkohëse në përgjithësi, vuloset njëheresh me firmosjen e poemës Ylli i Dritës. Poema mbetet një nga të paktat ura drithëruese, me të cilat poeti u rrek të mërgonte nga bota e vet në botën e gjithë të tjerëve, ose me të cilat u përpoq të sajonte njëfarë mirëkuptimi mes këtyre botëve rrënjësisht të ndryshme, për të mos thënë të përbetuara kundër njëra-tjetrës.
Edhe njëherë vepra
Sa më shumë mohon kjo vepër të tashmen përkatëse, aq më e gjallë bëhet për lexuesin e tanishëm. Ndeshemi me njërin nga paradokset fatlumë të artit të madh. Eminesku jo vetëm e ndjen thërrmimin e shkallëzuar, shfarosjen e botës së parme, hyjnores, më thellë se kushdo (përfshi artistët e tjerë të kohës), por edhe e përcjell me të njëjtën dendësi dhimbjeje tek lexuesi. E kjo ndoshta ngaqë Eminesku është gjithnjë e më tepër banori i vetëm i saj, kurse bota e parme, ajo më pranë Zotit, është gjithnjë e më e vetmja botë e lumtur e tij. Malli i Eminesku-t është malli për pararendësen e botës që shkretojmë përditë[11], - me himerat tona, me shpërfilljen, me para-e-prapagjykimet aq kalimtare, - jo për botën nga ku mosha, hallet, zhgënjimet na dëbojnë. Kurse malli i tij për vdekjen, dolorizmi, është më tepër malli për një botë tjetër, mbase për botën e ngjizur prej atij vetë, truall e qiell ku ai kalonte pjesën më të madhe të jetës qysh ende pa dalë nga trupi. Ishte vetëm me praninë shkëlqimtare të Krijuesit atje - e me hidhërimin krejt të veçantë, prej fëmije të fyer rëndë, të mllefosur, në ditët e pikëlluara që ish i detyruar t’i përballte si ndonjë ushtar i qiellit në këtë jetë.
___________________________________
[1] Në vitin 1873, dihet të ketë punuar për disa javë edhe si sekretar i Agjensisë Diplomatike Rumune në Berlin
[2] Ce n-ar da un mort din groapă / pentr-un răsărit de lună” - në origjinal.
[3] “Nuk dua që ardhmëria të mësojë se vdiqa urie për shkak të vëllezërve të mi” - Nga një letër e Emineskut drejtuar Veronica Micle-s në vitin 1876.
[4] Vëllimi i tij i parë u botua nga Titu Maiorescu më 22-23 dhjetor 1883 në Bukuresht.
[5] Duhet vërejtur se e shohim poetin vetëm nëpërmjet syve të katër fotografëve që s’janë rumunë - një detaj që sikur ngutet të zbulojë se sa i huaj ishte ai për bashkatdhetarët e kohës.
[6] “Eminesku vazhdon të vdesë urie - agonia e poetëve rumunë...” - kështu i shkruante Maiorescu mikut të përbashkët të tij dhe Emineskut, shkrimtarit Iacob Negruzzi.
[7] Vargje të Veronica Micle-s kushtuar Emineskut.
[8] “S’pandehja të mësoj të vdes ndonjëherë / Përjetë i ri, mbështjellë me mantel / Sytë e mi lartoja ëndërrimtarë drejt yllit / të Vetmisë. // Kur befas ti më mbive n’udhë / Vuajtje, ti, dhemshurisht e ëmbël! / Gjer në fund piva epshin e vdekjes / së Pamëshirshme. /... / Nga ëndrra ime përvëluar vajtoj / Në zjarr të vetes tretem... / A mund të ringjallem shkëlqimtar prej tij si / Zogu Feniks? / U borën sytë e mi nga udha / Eja sërish në gji, shpërfillje e trishtme / Që të mund të vdes i qetë, veten time / Mua nëma”.
[9] - i thotë ajo tek “Ylli i Dritës” me gojën e Cãtãlina-s.
[10] “Ma fik ti zjarrin në vështrim / Çdo hir pavdekësie / E për të gjitha nëm këmbim / Një orë dashurie” – i përgjërohet Hyperioni Krijuesit tek “Ylli i Dritës”
[11] “Në rrethin tuaj të ngushtë / Fati ju ndjek në botë / Teksa në botën time jam / Pa vdekje dhe i ftohtë”.
Shënim: Të gjithë vargjet e cituar janë përshtatur në shqip nga A. Kyçyku.