Zëra të pavarur
Në mesin e
viteve '80 të shekullit të shkuar, në Tiranë ishin të paktë ata që kishin pasur
fatin të dëgjonin një zë krejt të pavarur, një zë aktori shqiptar që të mos u
thurrte lavde arritjeve të pushtetit popullor. Ka qenë një trandje e vërtetë
ajo e shtunë kur Televizioni Shqiptar përcolli më pak se një minutë nga poezia Novermber-Wind[1],
recituar në gjermanisht nga Aleksandër Moisiu. Mund të thuhet se nuk ishte
thjesht një zë, një tingull bote krejt të panjohur, të ndaluar e gjithaq
marramendëse, por një frëngji e hapur tinëz në murin që na mbante dhunshëm të
ndarë nga e tashmja e natyrshme e viseve të tjera shqiptare, e pjesës tjetër të
kontinentit, nga ishujt e lirë të së shkuarës sonë dhe, kuptohet, nga e
ardhmja.
Zëri i Moisiut rrënqethi.
Deri në atë çast dihej vetëm se ishte aktor i shquar shqiptar, se
pat shajnitur skenat e teatrove të Austrisë, Gjermanisë, Italisë, Spanjës,
Rusisë, Amerikës, Hungarisë, Çekosllovakisë..., se u pat dhënë frymë e peshë në
paharrim një numuri befasues personazhesh dhe se kish vdekur nga një ftohmë në
një moshë kur shumica e artistëve të mirëfilltë sapo nisin t'u ngjiten
shkallëve të lavdisë. Të çoroditur nga trumbetimi i rëndomtë komunist, - që
lavdonte me të njëjtat fraza heronjtë e punës, të luftës, të socializmit,
traktoristët dhe artistët, - pak vetë dinin se dhuntitë e sidomos zëri me
jehona të shumëfishta metafizike i Moisiut kishin bërë që lavdia e tij të mos
mbështetej thjesht në të qënin një artist i huaj, por të dëshmonte se edhe bota
shqiptare, aq e panjohur apo aq mbrapsht e paragjykuar, ish në gjendje të
lindte viganë të skenës. Talenti i Moisiut kish arritur madje të nxirrte jashtë
vëmendjes së kritikës teatrore evropiane gjermanishten e tij njëfarësoj të çalë
dhe ta shtynte mbartësin e atëhershëm të Unazës së Iflandit[2], aktorin e shquar
gjerman Albert Basserman, që ta vendoste dëshminë rrethore prej metali të çmuar
e perlash në arkivolin e shqiptarit nga Kavaja. Pak vetë dinin se gjenia e
Moisiut, si në shumicën e rasteve, qe shfaqur qysh në fëmini, gjatë një pikniku
në rrethinat e Kavajës, kur vogëlushit Aleksandër i qe tekur të shtirej si i
vdekur, duke i lebetitur të afërmit.
Çfarë vëren Franz Kafka
gjatë një mbrëmjeje dimërore të 1912-ës
në Teatrin e Pragës
Mjaft emra të ndritur të kulturës botërore janë magjepsur nga arti
i Moisiut dhe nuk kanë ngurruar t'i kushtojnë fraza e paragrafe që do të kishin
përkëdhelur sedrën e çdokujt. Kritikët Emil Bab, Anatoli Lunaçarski e Arthur
Cahane; nobelistët Luigi Pirandello, Thomas Mann, Gerhardt Hauptmann, Martinius
Bjørnsterne Bjørnson; dramaturgët Henrik Ibsen dhe Hugo von Hofmannsthal;
prozatorët Stefan Zweig e Ferenz Mólnar; regjisorët Stanislavski e Reinhardt, -
të gjithë me famë tashmë të sprovuar, - janë vetëm një pjesë e shpirtrave të
zgjedhur që përjetuan drejtpërdrejt "gjëmimin e rrufesë" të zërit të
tij, "mprehtësinë prej maje thike" të atij zëri, "drithërimën e
një kënge të përzishme" apo "freskinë e zgjimit pranveror" në
tragjeditë e Eskilit, Sofokliut, Shakespeare-it, Tolstoit etj dhe që nuk u
zhgënjyen nga loja skenike e idhullit të tyre as kur fanitja e filmit pa zë
cënoi rëndë mjaft legjenda të gjalla të teatrit. Është e natyrshme që askush të
mos habitej sot po të gjente edhe dëshmi të tjera, ese, përshtypje, lavdërime
kushtuar artit të Moisiut në secilën nga gazetat e bujshme a më pak të njohura
të Evropës në gjysmën e parë të shekullit që shkoi, por edhe më vonë. Periudha
në fjalë i ngjan një shpërthimi shumëngjyrësh e mahnitës talentesh në të gjitha
fushat e kulturës. Nuk e teprojmë po të themi se tragjeditë që do të dyndeshin
mbi Kontinentin Plak ishin shfaqur më parë në qëniet e zgjedhura të kohës në
trajtë arritjesh artistike.
Përveç syve të famshëm, që u përmendën më lart, Moisiun do të na e
sjellin të gjallë edhe sytë e mprehtë e shpesh çmitizues të Franz Kafkës[3],
një nga ata shkrimtarë që, siç thuhet, i kanë pararendësit në të ardhme, dhe që
e njohu lavdinë vetëm pas vdekjes.
I gjeta rreshtat e mëposhtëm krejt rastësisht, në një vëllim të
titulluar "Letërsia e dëshmive", botuar në kolanën aq të pasur
"Biblioteka për të gjithë" të Shtëpisë Botuese "Minerva" të
kryeqytetit rumun, ku janë përfshirë edhe copëza nga ditari tanimë i njohur i
Franz Kafkës. Botimi, - në gjuhën rumune, - është kryer në Bukuresht gjatë
vitit 1972. Kafka nuk e përmend prejardhjen e Moisiut dhe nuk e sheh këtë të
fundit përmes syve të të tjerëve. Kësisoj, mendimet e Kafkës nuk janë të
ndikuar nga vezullimi i lavdisë moisiane dhe ruajnë një vlerë të veçantë:
"1912
3 mars
Më 28 shkurt: tek Moissiu. Shfaqje kundër natyrës. Moissiu është i
qetë në pamje të parë; i mban mes gjunjëve shuplakat e bashkuara, sheh ngultas
në librin e vendosur lirshëm para tij dhe e le zërin të vijë përmbi ne, me
frymën e një vrapuesi.
Akustika e sallës është e mirë. Asnjë fjalë nuk humb, nuk ekziston
kurrfarë jehone, por gjithçka shumëfishohet pak nga pak, njëlloj sikur zëri, i
zënë kaherë me tjetërgjë, krijon me vonesë një efekt të pandërmjetësuar; fjala
fuqizohet në përputhje me virtytet e veta të natyrshme dhe na kaplon. Kësisoj
zbulojmë mundësitë e zërave tanë. Ashtu sikundër salla punon për zërin e
Moissiut, zëri i tij punon për zërat tanë. Truke të pacipë dhe efekte befasues,
që të bëjnë ta ulësh vështrimin përtokë e të cilat s'ke për t'i përdorur
asnjëherë: këndon, fillimisht, disa vargje të shkëputur, për shembull
"Fli, Miriam, fëmija im", lejon t'i përhumbet zëri në melodi; thotë
shpejt Këngë maji, me pamjen e atij që nuk vendos mes fjalësh veç majën e
gjuhës; e ndan togfjalëshin November-Wind në mënyrë të atillë që ta lerë erën
të shtyhet poshtë, që t'i japë mundësi të ngrihet sërish lart, duke
fishkëllyer. Nëse sheh drejt tavanit, vargjet të tërheqin lart.
Poezitë e Goethe-s janë të padepërtueshme për recituesin, çka nuk
të shtyn ta shohësh si të mangët këtë mënyrë deklamimi, sepse secila poezi i
ndih qëllimit të synuar. Efekt i madh kur, duke recituar si shtojcë Këngën e
shiut të Shakespeare-s, rrinte shumë drejt, pa tekst, e shpaloste dhe e bënte
shuk shaminë në duar, teksa sytë i shndrisnin. - Faqe rrumbullake e,
megjithatë, fytyrë thepore. Flok i butë, të cilin e ledhaton parreshtur, me
gjeste të përgjumur. Lëvdatat që kemi lexuar për të nuk na vlejnë nëse nuk vjen
çasti ta dëgjosh për herë të parë; më pas ai ngatërrohet me ato që janë thënë
për të dhe nuk mund të zgjojë më përshtypje të qarta.
Kjo mënyrë të recituari ulur në karrike me librin përpara, na
sjell ndërmend ventrilogjinë. Artisti, në pamje të parë i huaj ndaj këtyre të
gjithave, rri në karrike njëlloj si ne; mezi ia shquajmë aty-këtu lëvizjet e
gojës, në fytyrën e ulur poshtë; në vend t'i shqiptojë ai vargjet, i le këto të
flasin mbi kokën e tij. Megjithëse ishin aq melodi për t'u dëgjuar, megjithëse
zëri dukej të udhëhiqej si varka e lehtë mbi ujra, melodia e vargjeve nuk ishte
vërtet e kapshme. Disa fjalë shpërbëheshin nga zëri, rrokeshin prej tij me aq
brishtësi, sa brofnin përpjetë e nuk kishin më asnjë lidhje me zërin njerëzor,
mirpo më pas, i shtrënguar nga rrethanat, zëri shqiptonte një bashkëtingëllore
të mprehtë, duke e risjellë fjalën në tokë e duke e mbyllur"[4].
Eftimiu ex machina
Nuk është rasti të peshojmë vlerën e veprës letrare të Viktor
Eftimiut, shkrimtar i shquar i rumanishtes, lindur në Shqipëri më 1899, një nga
të fundmit autorë evropianë të dramave në vargje. Por duhet thënë se janë të
panumurt artistët ballkanas e mbase evropianë që do t'ia kishin zili të paktën
jetën. Vërehet me lehtësi se, mes një vepre që mund të kish qenë e
jashtëzakonshme dhe një jete që mbeti e tillë gjer në çastet e mbramë[5], Eftimiu
zgjodhi e iu përkushtua pa ngurrim të dytës. I mërguar nga Boboshtica në moshën
nëntë vjeçare, themelues i një gazete letrare bukureshtase kur s'i pat mbushur
ende të pesëmbëdhjetat, - gazetë ku plotësonte i vetëm të gjitha detyrat; -
autor i ngritur në qiell pas poemave dramatike "Radhitu,
luleshqerrë", "Mjeshtri Manol", "Gjeli i zi", dhe
komedive, si "Njeriu që pa vdekjen me sy"; mjeshtër i rrallë dhe i
pashoq për nga prodhimtaria, i sonetit (701 copë)[6], i eseve, vëllimeve me
kujtime, pamfleteve dhe i thënieve të mbamendshme; gojtar, anëtar i Akademisë
së Shkencave të Rumanisë[7], disa herë drejtor i Teatrit Kombëtar Rumun;
gentleman, gjahtar zemrash dhe magjepsës i njohur grash (njëfarë perëndie e
dashurisë), Eftimiu nuk e diti shqipen, nuk u përzje fort me veprimtaritë dhe
grindjet e pafundme për pushtet e emër të një pjese të shqiptarëve të Rumanisë,
por nuk u tut t'i ndihmonte, pavarësisht nga hallet që kishin, nga vendi ku
jetonin, nga mendimet, - shumica paragjykime të rëndomta ballkanike, - që
ushqenin ndaj tij. Por i ndihmoi në mënyrën e vet, pa bujë, pa pritur shpërblim
nga askush. Përmendet në mjaft vëllime kujtimesh ajo tryezë e restorantit të
famshëm "Capşa" (Kapsha) në zemër të Bukureshtit, tryezë e marrë
përjetë me qira nga Eftimiu dhe në të cilën hanin falas shkrimtarë, gazetarë e
intelektualë të varfër, që rrezikoheshin të çmendeshin apo të kryenin veprime
të pamenduara për shkak të urisë.
Një tjetër dëshmi e patundshme e zemërgjerësisë dhe e përkushtimit
të Eftimiut ndaj gjithçkaje shqiptare, është pikërisht ngjarja me Aleksandër
Moisiun, fati i të cilit do të kish qenë krejt tjetër, ose thjesht do të ish
ndërprerë si me thikë pa ndërhyrjen e heshtur të Viktor Eftimiut[8] nga
Bukureshti. Letra e Eftimiut na bën të ditur se Moisiu ishte arrestuar nga
autoritetet franceze për arsye jo fort të qarta, por që duket se lidhen me
valën antisemite të kohës. Përpjekjet e intelektualëve dhe miqve të Moisiut që
banonin në qendër të Evropës e gjetkë, për ta liruar, kishin dështuar. Vetë
Eftimiu, pasi fati "ka erdhur në vete", dëshmon:
"Berlin, 12 qershor 1916
Po ik në Zvicër
I dashur mik / ... / Sikurse të njoftoja me telegram, Moissiu u
lirua nga francezët. Qe e vështirë edhe ngaqë dy herë u rrek të arratisej dhe e
kapën. Kohët e fundit ishte i burgosur në Toulouse. Qeveria e këtushme bëri
disa përpjekje për ta liruar, në këmbim të robërve frëngë, por nuk ia doli
mbanë. U desh të vinte ndërhyrja nga Bukureshti i gëzueshëm e i paanshëm, që të
mund të lirohej. Mund ta përgëzoj veten për këtë sukses të madh, fillimet e të
cilit i kam ruajtur në fshehtësi të plotë, që të mos prishej puna. Në
atmosferën tonë të helmatisur nuk mund të bësh asgjë. Po të mos heshtja, do të
qe komprometuar edhe ndërhyrja e "personit të pushtetshëm" dhe e ish-ministrit
Blondel, i cili u soll vërtet si një francez zemërgjerë dhe i dashur. Në
teatrin e Reinhardt-it ka bërë përshtypje të thellë lajmi që iu dhashë. Nuk e
priste askush që ta shihte sërish aktorin më të madh të tyre e të Gjermanisë.
Ishte një gëzim në prag të delirit. Iu thashë se, përveç admirimit tim të madh
ndaj Moissiut, ajo që më shtyu të rend anembanë për të, ishte edhe fakti që ai
ka prejardhje shqiptare. Ai është nga Durrësi - unë jam nga afër Korçës[9].
Jemi të dy 'arnautë'[10], siç thotë Jorga[11]".
E mbase në shenjë mirënjohjeje, Moisiu kryen në vitin 1921 në
Bukuresht një turné mbresëlënës, duke gdhendur një hieroglif shkëlqimtar
shqiptarie edhe në kujtesën e aristokracisë rumune[12].
Bukuresht, 2005
_______________________________________
[1] Era e nëntorit - gjerm.
[2] Kjo unazë ish krijuar për nder të dramaturgut e regjisorit të
shquar gjerman August Ifland (1759-1814), drejtor i Teatrit Mbretëror Gjerman
deri në fund të jetës dhe mik i ngushtë i Goethe-s dhe i Schiller-it. Unaza e
Iflandit kishte vlerën e një çmimi artistik. Ishte shenjë mjeshtërie të
pakalueshme në fushën e teatrit dhe i jepej atij që pranohej njëzëri si aktori
më i shquar gjerman i kohës. Me një gjest që do të bënte shumë përshtypje,
Albert Basserman-i e vendosi këtë unazë në arkivolin e Aleksandër Moisiut gjatë
ceremonisë mortnore që do të pasohej nga djegia e trupit të tij në
Krematoriumin e Vjenës, më 22 mars 1935.
[3] Prozator austriak me prejardhje hebraike, lindur në Çeki
(1883-1924), përfaqësues i shquar i prozës botërore moderne dhe "Një nga
stilistët më të mëdhenj të prozës gjermane" (Fritz Martini).
[4] Literatura mãrturisirilor / de la Cellini la Malraux, bpt,
Bucuresti 1972.
[5] Viktor Eftimiu "nisi të jepte shpirt" në Pogradec,
më 3 nëntor 1972, gjatë vizitës së tij të dytë të çmalljes me Shqipërinë. Vdiq
"në qiell", në elikopterin e posaçëm që e çonte drejt Bukureshtit.
Rreth aksidentit vdekjeprurëse që pësoi në Pogradec, dëshmojnë edhe kujtimet e
nipit të tij, aktorit Chiril Economu, që e shoqëroi gjatë të dyja vizitave, në
vitin 1971 dhe 1972. Dorëshkrimi i plotë i këtyre kujtimeve, të cilin kam pasur
fatin ta lexoj në vitin 1995, - ruhet nga zonja Tihi Cristescu, motër e
Economu-t dhe mbesë e Eftimiut
[6] 101 sonete të Eftimiut, shqipëruar nga Kopi Kyçyku, me një pasthënie
të Rexhep Ismajlit, janë botuar në vitin 1999 nga Shtëpia Botuese
"Dukagjini", me titullin "Sytë e shtatoreve". Është, deri
tani, botimi më i plotë poetik i Viktor Eftimiut në gjuhën shqipe.
[7] - së cilës i dhuroi me testament gjithë pasurinë jo të vogël
që kishte, pasuri që sot s'dihet ku përfundoi.
[8] Kjo letër që i dërgohet nga Berlini një miku rumun të panjohur
për ne, ruhet në arkivin e sekretarit të Viktor Eftimiut, z. Cristian Pãncescu,
që i ndejti pranë me përkushtin qysh nga viti 1934 deri në fund të jetës, më 27
nëntor 1972. Pjesë të saj janë botuar edhe në monografinë "Victor
Eftimiu", shkruar nga Constantin Mocanu, Shtëpia Botuese
"Ararat", Bukuresht 1999.
[9] Në origjinal: Durazzo dhe Coriţa.
[10] Arnãut - rum. Kështu quheshin në Bukuresht, në shekujt
XVIII-XIX, truprojet shqiptare që kujdeseshin për personalitetet rumune,
princat, ushtarakët e lartë apo pasanikët. Emërtimi, lavdërues, bart e zgjon në
ndërgjegjen e rumanishtes vlera trimërie të rrallë, përkushtimi e besnikërie.
[11] Nicolae Iorga, (1871-1940), historian i shquar dhe burrë shteti
rumun, zbuluesi i Formulës së Pagëzimit të Pal Engjëllit në Biblioteca
Laurentiana të Venecies dhe botuesi i parë i saj në vitin 1915.
[12] Për suksesin e veçantë të këtij turneu kam shfletuar në vitin
1995 një sërë materialesh të arkivit vetjak të z. Alfred Reiner, adhurues i
Moisiut, ish-mjek i Operës Kombëtare Rumune.