Mihai Eminescu: Kaluan vitet / Trecut-au anii

U borën vitet porsi ré mbi pllaja

E asnjëherë s’do të kthehen pas

S’më ngrohin e s’ma bëjnë buzën gas

Rrëfenja, trille, bëmat e mëdhaja.

 

Që ballin tim fëmijëror patën paqtuar

Mezi kuptoja, ishin plot kuptime

Më kot rrethon me hije hijen time

O, orë e fshehtësisë, muzg i shtruar.

 

T’i shkul një tingull dua jetës vetë

Të bëj, o, shpirt, të drithërosh sërish

Me gishtat përmbi lirë bjerrem;

 

Në ag gjithçka u bor përjetë

Shituar e ëmbla goj’ e motit grish

E koha rritet mbrapa meje… errem!

 

Shqipëroi: A.-Ch. Kyçyku

“Bukuri tmerrisht e dashur / Llaftari tmerrisht e bukur…”

Lasgush Poradeci - 30 vjet pas “kthimit” (12 nëntor 1987)

"Liriku më i shquar i shqipes dhe njëri nga më të panjohurit shkrimtarë të Evropës, u lind më 27 dhejtor 1899 në qytetin e Pogradecit, në Shqipëri, buzë Liqenit të Ohrit. Të paktë janë shkrimtarët që kanë pasur fatin të linden në një hapësirë kaq të bukur. Duke njohur mërgimin qysh në fëmini, fillimisht nëpër Manastir (Bitola)[1] e Athinë, poeti i ardhshëm do ta shndërronte mbiemrin në hapësirë dhe anasjelltas, për të shmangur çdo ndarje të Bukurisë lindëse nga Vuajtja krijuese. Llazar Gusho do të bëhet Lasgush Poradeci. Në Qytezën e Zotave, i rrethuar nga fantazma të lashta që pëshpëritnin në të hamendësuarën gjuhë mbarëballkanike, Lasgush Poradeci përvetësoi mënyrën e të jetuarit sipas Ataraksisë[2] - parimi filozofik i Sextus Empiricus-it të Romës së lashtë. Mësoi të rronte i shkëputur edhe nga vuajtjet e veta të përditshme, nga himerat, nga mallet dërrmues; u stërvit të jetonte mbi ta, përndryshe ndjeshmëria e jashtëzakonshme mund ta nxirrte mendsh. Kjo ishte e papranueshme, përderisa ai ende nuk i pat shkruar kryeveprat. Ataraksia[3] e mbronte nga vuajtjet tepër vetjake dhe joprodhimtare, por edhe e detyronte të vuante bukur në vend të atyre që nuk janë në gjendje ta shndërrojnë vuajtjen në jetë të epërme / letërsi. Shpirti i tij u zhvillua aq shpejt, saqë do t’i lypte një gjobë të hidhur trupit: një tuberkuloz eshtrash. Me vdekjen e shkallëzuar të lëndës në trup dhe me pavdekësinë e fjalës në mendim, Poradeci mbërrin në kryeqytetin e botës trako-latine, në Bukuresht - një tokë e premtuar për shqiptarët e breznive të ndryshme. “Kryeqyteti i bukur i Vllahisë, i cili me kaq nderim për veten e vet mban emrin më bujar të të folurit shqip”[4] e pret sikur të ishte një mërgimtar i thjeshtë, pa emër. Me gjithë sprovat dhe shijet jo përherë të këndshme[5], Bukureshti do të mbetet vazhdimisht për poetin si një lot malli, me madhësinë e zemrës, e me këtë zemër të dytë, nga largësitë, ai do të rijetojë çastet më të bukura të të gjitha trojeve të huaja nëpër të cilat pat kaluar e ku, me mund pa fund, pat shndërruar çdo vuajtje në art magjie. Heraherës merr arratinë drejt Câmpulung Muscel-it, qytezë gati përrallore, ku bashkëshortja e të vëllait, Vangjel Gushos, Lucia, kishte shtëpinë e prindërve[6].

Mitrush Kuteli, ose Kulme dhe cepa në Ilirinë e Poshtme

Lidhjet mes letërsive rumune dhe shqiptare ishin gjithashtu të thella. Veç Poradecit dhe Emineskut që mund të këqyren si binjakë shpirtërorë të lindur në epoka e gjuhë të ndryshme amtare, gati e njëjta lidhje (marrëdhënie) mund të vërehet edhe ndërmjet Mitrush Kutelit dhe klasikut të prozës rumune Ion Creangă (1837-1889). Prozator, eseist, poet, kritik letrar dhe shqipërues i shquar, pasi kalon nga Manastiri (Bitola) e Selaniku, Kuteli dëshmon në kujtimet e veta se nisi të shkruajë për të fashitur mallin ndaj vendlindjes dhe gjuhës amtare. Po rijap disa copëza që përfaqësojnë rrëfimin e fshehur të nëntekstit:

1. „Kjo që po lëçitni është jeta ime. Vetë e rrojta, vetë e shkrojta. Me gazet e saj, me helmet e saj. Të gjitha të perënduara sot e kaqe të larguara sa më duken sikur s’patnë qënë kurrë. Por dyke i shkruar tani, në vitin e tridhjetë e shtatë të jetës, i rrojta edhe një herë. Dhe qesha, dhe qava“^[1];

2. „Neve, kur dëgjuam shqipen e shqipëtuar, mbetmë të velur e të tronditur edhe përgjigja na u pengua në gurmaz^[2];

3. „Si pata shënuar në botimin e parë, rrëfimet e mbledhur në këtë vepërzë janë shkruar midis 1925 dhe 1930 edhe plotësuar më 1938. Disa prej tyre janë filluar në Pogradec dhe mbaruar në Selanik e Bukuresht dhe pjesa m’e madhe janë shkruar drejt për drejt në këto vise, me mallin e shqipes dhe të Shqipërisë në zembër“^[3].

Hyperioni, rrethi i ngushtë i fatit dhe vdekatarët

“… gjeniu nuk njeh vdekje… dhe, nga ana tjetër, këtu, në tokë, ai as është i aftë të bëjë fatlum dikë, as është i aftë të bëjë fatlum vetveten. Ai nuk ka vdekje, por as fat nuk ka.”

Mihai Eminescu

Legjenda, çmendja, vepra

Përsëritja e disa ngjarjeve dhe hollësive në jetën e poetëve të shquar ka rrënjosur tashmë në mendësinë njerëzore bindjen se Poeti, në mos është vërtet, duhet parë njëfarësoj si i marrë, ose të paktën si i krisur. Në disa popuj madje, - jo pa njëfarë smire apo etjeje për të marrë në mbrojtje një si-fëmijë, - me epitetin Poet nderohen njerëzit që nuk para e kanë të zhvilluar shqisën e përmasave dhe ligjeve të realitetit. Ndoshta poezia dhe marrëzia mbajnë gjallë mesveti një lidhje të lashtë, të shpjegueshme vetëm me ndihmën e ezoterizmit dhe të shkencave ‘të pasakta’ që mbështeten kryesisht në hamendje (të cilat mbartin në vetvete një dozë të mjaftueshme poezie). Sidoqoftë, thënë shkurt: engjëlli i poezisë, - siç iu vegohej romantikëve gjermanë, - nuk le vend që i pushtuari të ketë një sjellje të kuptueshme e të pranueshme nga bashkëkohësit. Është e tepërt të shtohet se ndër të pushtuarit nuk bëjnë pjesë grafomanët dhe njerëzit që mezi presin të pushtohen; këta enden e mbeten jashtë mureve të poezisë, edhe sikur të dalin mendsh vërtet, tek harxhojnë vite e durim duke u hequr si të marrë vetëm për të joshur muzat.

Fundi i këtij mijëvjetëshi përkoi me 150 vjetorin e lindjes së Mihai Emineskut, të njohur si mishërimi i genit rumun, kulm ende i pakalueshëm i ligjërimit poetik të rumanishtes. Përveç faktit që fitoi njëzëri cilësinë “rumuni i mijëvjeçarit”, duke u ngritur mbi figurën e Stefanit të Madh dhe të atit të skulpturës botërore moderne, Constantin Brâncuş-it, Eminesku shijoi befasinë të gjendej mes dy zjarresh aspak të shëndetshëm: njërit që ngulmon ta hyjnizojë, duke i shfarosur përmasën e tij tokësore, - e cila e rreshton mes atyre që vërtet kanë qenë gjallë, - dhe tjetrit që synon t’i asgjësojë përmasën hyjnore, ta fanitë thjesht si një poet pak më të pazakontë se të tjerët, por padyshim me vepër shumë më fatlume. Hendeku i hapur qysh në gjallje të tij midis admiruesve dhe përbaltësve vazhdon të thellohet, dhe rëndom shfaqen edhe raste të paemërtueshëm, njëfarë ndërmjetësish që pranojnë se ishte poet gjenial, por humbi shumë ngaqë luajti mendsh, ishte poet i zakonshëm, por çmenduria e veshi me një legjendë që po i zgjat përjetësinë etj. E vërteta është se Eminesku mbetet kulmi (deri tani) më i epërm i genit rumun dhe përfaqësuesi i pashoq i romantizmit evropian, ndonëse ishte një ndër të fundmit e romantikëve. Vepra e tij poetike, - pa përmendur atë në prozë dhe publicistikë, - vazhdon të gëlltitë bojë e kuintalë letre, duke rritur enigmën e vet sidomos në kapërcyejt mes breznive të lexuesve, mes moshave, mes epokave.

Hapësira që vazhdon të mbahet peng

[Ex Oriente lux. Kur jeta trëndet mbi kokë. Jemi “në Portat e Lindjes, ku asgjë s’merret seriozisht”. Mbështetës të Jetës së Epërme në “Fuçinë me Barut”. Xhelatë dhe të flijuar. Atje ku hahet më mirë dhe atje ku vuhet më bukur. Nga vuajtja vetjake – tek vuajtja e dhe në vend të të pagojëve. Vuajtja nxjerr emrin nga numuri. “Bukuri tmerrisht e dashur / Llaftari tmerrisht e bukur…” Përkthime nga Jogjuha / Mbigjuha. Më thuaj për çfarë vuan, të të them cili je; sepse do të kuptoj çfarë dashuron dhe si dashuron. Një Shekull i ri, apo vetëm njëqind vjet të tjerë… Vuajtja që, përmes tekstit, njëson kohët dhe qëniet, duke ringjizur kontinentin e dikurshëm. “Këtu jeta pihet dhe vdekja harrohet”. Kakofonitë shpirtërore, ose ligjërimi i ngurtësuar i egocentrizmit në Fuçinë me Metafora.]

E rishmi jeta

M’u trënd mi kokë

Dh’u shemba e mbeta

Si shkëmb përtokë.

Si shkëmb i rrëzuar

Në vrull shtrëngate,

Pa ndrysj në duar

Kaq mall që vate.

Lasgush Poradeci, Flaka^[1]

Căci te iubeam cu ochi păgâni

Și plini de suferinți,

Ce mi-i lăsară din bătrâni

Părinții din părinți^[2].

Mihai Eminescu, Pe lângă plopii fără soț

Këtu jeta pihet dhe vdekja harrohet.

Ioan Es Pop^[3]

”Perëndimi nuk është interesuar asnjëherë për shkrimet tona, përveçse përmes ca gazetarësh që marrin urdhër nga një kryeredaktor, i vetëdijshëm se duhet të japë çdo muaj, çdo tre muaj, çdo gjashtë muaj (...) nga një lajm për ne. (...) Përndryshe, çfarë t'i joshte në shkrimet tona, kur këto, në shumicën e rasteve, ishin kopjime nga shkrimet e tyre?! (...) Sytë e perëndimorëve janë edhe ata sy si gjithë të tjerët. Sy teleskllevërish”

Marian Popa, Avokati i të paudhit

"E kam humbur krejt krenarinë time prej shtetasi,

krenarinë shoqërore, etnike, fetare; më është zvjerdhur kombi,

ndërsa Ballkani më duket si një tas i thjeshtë pështymash për fuqitë e mëdha.

Vetëm besimin në Gjuhë, në Mirësi e në Flijim nuk e kam humbur.

Përmes tyre, si ndonjë fëmijë, ribëj përditë edhe këtë lodrën që quhet Shpresë".

I. D. Sîrbu

”Rruga ime prej drite le të jetë

edhe në më djegtë!”

Hiqmet Meçaj

Ex Oriente lux^[4]

Duhet thënë se, në një masë të madhe, përfaqësuesve lindorë të Evropës nuk u rritet më fama, nuk u rëndohet gjoksi me medalje e as nuk u bymehet xhepi nga viktimizimi i vetvetes. Kur numuri i viktimave dhe i kalvareve kapërcejnë çdo përfytyrim, pakkush mbetet i prirur t’i besojë, ndoshta ngaqë pranimi i tyre e rrit padurueshëm përgjegjësinë. Kurse në Lindje, marrja përsipër e gabimeve të së kaluarës nga ana e disave dhe zbutja e frymës ndëshkuese nga të tjerët nuk na ndihmojnë të kuptojmë nëse bëhet fjalë për një rikthim të Moralit, apo për një tjetër goditje imagologjike, si zakonisht mjeshtërore dhe e pamëshirshme, e ish-ëve. Këta të fundit e urrenin vuajtjen krijuese dhe, gjatë një gjysmëshekulli, u orvatën ta zëvendësonin me një vuajtje kryekëput lëndore, duke ndihmuar tërthorazi, të vetëdijshëm, ose jo, përhapësit e mëvonshëm të globalizimit dhe të shekullarizmit. Sindroma e stomakut që përçmon zemrën, fatkeqësisht mbizotëron edhe sot. Kjo gjendje faktike dhe shpirtërore i detyrohet kryesisht zgjerimit të mendësisë ateiste. Një zhbirim i thjeshtë mund të na bindë se ateisti e do aq pashëndetshëm vetveten, saqë beson se askush dhe asgjë s’mund ta mbrojë, s’mund ta nxjerrë nga telashet e aq më pak t’i shpëtojë shpirtin. Shpirti i tij nis njëheresh me trupin dhe zhduket bashkë me të. Për ateistin nuk ekziston përveçse kjo botë dhe vetëm kjo jetë. Ai kundërshton me përbuzje çdo grishje për vuajtje pastruese e shpëtim, sepse beson në një kozmos të vetëqënë, në një kohë dhe hapësirë në miniaturë, që vijnë nga mosgjëja dhe shkojnë drejt asgjësë. Ai rron (aq sa rron) i bindur se është shfaqur në botë rastësisht, do të ikë së këtejmi njëherë e përgjithmonë dhe u cakton të njëjtin fat edhe të tjerëve. Duke qënë kësisoj më i ulët se demonët (“të cilët besojnë e dridhen në ferr” – Dhjata e Re), ateisti gjithsesi e nuhat se pse ferri është “parajsa” e të këqinjve, siç pohon Constantin Virgil Gheorghiu^[5], dhe vjel nga ky këndvështrim një shpresë të vogël për amëshim. Sepse kur edhe ferri del si shprehje e një Dashurie të papërfytyrueshme për njeriun, mund të merret lehtë me mend se ç’dashuri bart pjesa tjetër e botës.