 |
| Poradec, 3 tetor 1971. Foto: Misto Cici |
Më 30 qershor, çdo vit, im atë, Kopi Kyçyku, ka ditëlindjen. Jam një ndër vdekatarët që nuk mundin ta besojnë këtë fakt, për shumë arsye. Një nga kujtimet e mia më të hershme pamore është me tim atë shtrirë në shtratin e spitalit në Pogradec, me krahun në allçi, pasi pat shpëtuar gjallë për fije nga rënia në një hon miniere, ku pat hyrë të ndihmonte një jetë të rrezikuar. Radha e atyre që vinin t’i uronin shërim të shpejtë ishte e gjatë. Im atë i falenderonte dhe bënte shaka.
Qysh nga ai çast e pashë mbi njëzet herë të sapodalë nga hone llojesh të ndryshëm, ku smirëzinj, ziliqarë, verbanë e sehirxhinj vrastarë u ropatën ta mbytnin, duke harruar që ai dinte not si pakkush. E unë edhe sot besoj se ai që di not, pluskon lirshëm edhe në ujra, moçale e hone metaforikë. E shihja si hero dhe, përkundër rritjes sime, që shpesh cilësohej e parakohëshme, përkundër akullsisë çmitizuese që rrënjos me kohë në qënie dhuntia e të shkruarit, im atë nuk ra kurrë në greminën e së rëndomtës.
Pasi doli nga spitali, u zbulua se doktorët ia patën ngjitur shtrembër eshtrat e krahut. Vajti tek i paharruari Cen në Tiranë. Ky ia theu sërish krahun dhe ia ngjiti si duhet. Unë gjeta edhe në atë thyerje një metaforë: shumë eshtra do të thyente e do të ngjiste gjuha e tim eti në të ardhmen, teksa do të bëhej, falë rrudhave të shumta, si protagonisti i një fjale të urtë («Pse e paske kokën presa-presa? - Sepse kam thënë gjithnjë të vërtetën»). Krahun ia thyen e ia rithyen, por gjuhën dhe penën kurrsesi jo.
Nja dhjetë vjet më vonë, tashmë në Tiranën, të cilën e donte tej mase, me gjuhën e drunjtë që mund të thyeje më shumë se kocka, doktorët i thanë: «Njërën nga mushkëritë e keni të dëmtuar nga një e ftohur e hershme. Pasojat ende nuk i dimë». Gjatë njërës prej shumë shëtitjeve tona, - që, me shaka, nisëm t’i quanim mbledhje, - duke i vënë rëndësi fjalisë Pasojat ende nuk i dimë, më la amanetet dhe një copë të shtrenjtë kostumi, blerë në Turqi më 1969, pra në vitin e lindjes sime, kur pat qënë për vizitë si deputet. Besonte se po ndërron jetë, mirpo unë e nuhatja që kostumin do ta vishte i gjallë – dhe Zoti e bëri mbarë që ta qepte dhe të paraqitej me të në dhjetra tubime kombëtare e ndërkombëtare, ku shpesh dinte më shumë gjuhë të huaja se sa të gjithë pjesëmarrësit bashkë. Sa për mushkërinë «me cene», ajo u shërua përfundimisht e përgjithmonë, si me magji, brenda dhjetë ditësh(!) pasi një mik i moshuar, bashkëvuajtës spitali, i solli nga malet rrëshirë pishe, të cilën, sipas këshillës, im atë e përzjeu me miell, bëri ca si hapje të vogla dhe mori nga tri në ditë. Zoti i bënte asisoj një dhuratë nga malet që ai i pat përshkuar më këmbë, majë më majë, shpellë më shpellë e hon më hon, qysh kur ishte gjeolog, por edhe gjatë trandjeve që dëshmon në «Zinxhirin e anktheve».
Im atë u çapit më tej. Eci me shpejtësinë e zakonshme, me rreth 1 km në orë, se duhej të përshëndeste të gjithë ata që e ndalin edhe sot e kësaj dite në rrugë, shumica që ta falenderojnë e bekojnë për ndere e të mira që u ka bërë pa bujë në vitet ’60, ’70 e këtej. Vitet kaluan dhe, siç besoj se do të qe shprehur populli: shumë qenër cofën, kurse lehjet mbetën, madje edhe u shtuan, ose u stërholluan, me zë e pa zë. Shpjegimi mbetet edhe sot i qartë dhe do ta shpreh njëfarësoj me gjuhën e njerëzve të thjeshtë: atje ku ndodhet, ose kalon shtrëngata, nuk kanë si dëgjohen pordhët.
Kur sapo patën mbushur gjysmë shekulli në atdhe, prindërit u shpërngulën pas meje dhe tim vëllai që studionim në Bukuresht, në ato kohëra të zymta kur çmimi i kokës mori honet, si me thënë, dhe kur një fjalë rrënqethëse fitoi vlera postulati: Tradhëtar është ai që ec përpara, saherë partia e dredh. E partitë qenë shtuar aq shumë, si pikat e shiut, jo si kërpudhat pas shiut, dhe frymë partiake gëlltiste e brohoriste çdo grup sado i vogël njerëzish, qofshin në atdhe, në mërgatë, mbi apo nën tokë, dhe të damkosnin tradhëtar gjer edhe thjesht po të ishe lindur, jo më po të mos ndërroje kokë.
Pezullia e asaj kohe më sillte ndërmend legjendën me atë kreshnikun që çapitej duke mbajtur kokën e vet nën sqetull. Kjo i lebetiste armiqtë dhe mbushte me krenari miqtë. Kurse gjatë fillimeve të tranzicionit, kreshnikët nuk dëshmonin që janë gjallë gjer edhe pa koka, ose sidomos pa koka, por i nxirrnin kokat për shitje. Kjo llahtariste miqtë dhe mbushte me besim `armiqtë`. Shqipja ka thellësi të pakapshme në fjalëformim, por kokëshitur, kokëblerë, kokë-pa-shitur, kokë-pa-blerë ende nuk i kam hasur (ngulmoj të ruaj autorësinë).
As gjer edhe në libra, - ku ca gjëra mprihen, ose zmadhohen, për hir të shikimit të lexuesit, ose edhe të vetë autorit, - nuk kam njohur ende një njeri që ta ketë vuajtur mërgimin aq në eshtër, aq në shpirt, aq në ëndrra e vegime sa im atë, padyshim edhe ngaqë nuk e shtroi kurrë çështjen ta ndërronte a ta ndryshonte atë kokën presa-presa. Më duket e papërsëritshme dhe emblematike fjalia që mbyll librin „Zinxhiri i anktheve”. Kur shkrimtari i shquar Hiqmet Meçaj e pyet: „Cili është pengu më i madh që ju ka mbetur nga Shqipëria?”, im atë përgjigjet: „Që m’u desh të mërgoja para se të vdisja”. Shpresoj që një ditë të gjendet metali i përshtatshëm, në të cilin të gdhenden këto fjalë.
Patriotizmi i tim eti mbeti një përmasë tjetër e dashurisë së pakufishme ndaj prindërve, ndaj shpirtrave e aromave mes të cilave kaloi fëmininë, dhe nuk deshi e nuk do t'ia dijë për pallavra. Prandaj nuk e pranoi për asnjë çast mërgimin dhe u kthye disa herë në vendlindje. E pritën shumë mirë, por vend nuk i dhanë, - atij që shpesh ishte vetë vendi i një kohe dhe vetë koha e një vendi. E përbindshme kjo lakmi për hapësirë, e vdekatarëve që s’kanë qënë kurrë në mërgim për ta njohur si duhet atdheun, dhe s’kanë qënë kurrë si duhet në atdhe, që të mund ta njohin mërgimin. Im atë e përmblodhi të gjithën në dy vargje të çiltër dhe plot me dhembje të mirëfilltë prindi e fëmije: „Dje - fshat i madh me qytetarë, / Sot - qytet i vogël me fshatarë...
I njihja prej mëse tridhjetë vjetësh vargjet e tij. Isha i pari që ia pat lexuar (shumicën fshehurazi) dorëshkrimet me poezi e proza të shkurtra, stivosur në një dosje të vjetër, me lidhëse. Habia nuk pat qënë e vogël, sepse zakonisht shkrimtari fsheh gjëra që sulmojnë regjimin. Kurse im atë mbante fshehur poezi lirike. Nuk kam folur kurrë me të rreth qëndresës që bëri për gjysmë shekulli, por e gjitha m’u përshfaq qartë kur ai nuk u ngut të botonte poezi, as prozë, as dramaturgji. Arena e shtypit qe dyndur nga bij që rrefenin bëmat e etërve, nga etër që rrefenin bëmat e katragjyshërve, dhe nga brezni që ngrinin në qiell e përbaltnin brezni, a thua sikur o njëra palë, o tjera patën jetuar në qiell, pa kurrfarë mëkati, jo nën thundrën e një historie të çartur. Nyjen e zgjidhi Poradeci i hershëm, të cilin im atë e shihte përtej rrokullimës dhe pluhurit të së përditshmes. Ai Poradec i bekuar aq herë në libra e gazeta si copëzë parajse dhe ku lum ata që shkojnë, se të gjithë linden, rilinden, ose gdhihen të paktën poetë. Por sa „të paktën lexues” e kanë pyetur veten ndonjëherë nëse shkruhet apo jo në parajsë?! Në Pogradec shkruhet jo aq nga bukuria, se sa nga „mjeshtëria” e çuditshme, me të cilën zona e mugët e jetës së qytetit, rëndomtësia, fantazia e sëmurë dhe thashethemet ia shtrëngojnë njeriut fytin, ia marrin frymën, ia zgjojnë shqisën e vdekjes dhe të kotësisë së gjithçkaje e të gjithkujt, dhe e ulin të shkruajë. Ngjarja më dukej, megjithatë, tejet teorike, që të ecte. Mirpo im atë shkroi, në heshtje, shpesh anës gjolit, me orë e pa orë, brenda një kohe që, për nga lirizmi, nxirrte jashtë pushteti çdo lloj hapësire jopoetike, dhe poezitë që zgjodha më vonë për vëllimin „Dashuria kosën mpreh…” duken të gjitha të shkruara me frymën e fundit, gjer edhe kur janë satirike, ose me fjalë nga të zakonshmet. Poezitë e tij nuk kanë kohë, sepse lirizmi i kulluar ka kohë për gjithçka. Ato janë të thjeshta, gati edhe për fëmijë, me përjashtim të atyre analfabetëve shpirtërorë që e shohin poezinë vetëm si armë, jo si frymëmarrje. Jo pak poetë të shquar do të kishin qarë me gërsheta boje për një varg si „Ajo femër dalë botësh / Qante me gërsheta lotësh…”.
Kam bindjen se për një poezi të tillë, – që vazhdon të mbetet e fshehur në mënyrën e vet, pra, nuk bërtet e nuk kërkon vend në ndonjë periudhë të caktuar letrare, – nuk duhet folur veçse me lakonizmin e saj. Një vlerë të dukshme njerëzore gjej në vendimin e tim eti që, pas një çasti të caktuar, të botonte në internet gati gjithë ç’shkruante. Nuk di nëse kjo hapje qe një mjet i vetishëm për të dëbuar mësyshjet, apo dëshira e tij e kahershme për të ndarë gjithçka me njerëzit e thjeshtë, apo edhe të koklavitur. Por kjo nuk më duket e rëndësishme. Unë e përftova sipas mënyrës sime rruzullin e tij poetik, zgjodha shkëndijat që m’u dukën më të ndritshmet, pa mbajtur parasysh kanune e kritere letrare, aq më pak jashtëletrare, dhe i mblodha në një libër. Pata dashur, - nja njëzet e ca vjet më parë, kur zhvendosesha në Bukuresht, - që t’ia mblidhja në një vëllim fejtonet dhe prozat e shkurtra, mirpo sërish fitoi poezia e tim eti, e poetit që, ndryshe nga shumë të tjerë, nuk mban mbledhur në grusht ndonjë mrekulli më të madhe se lotin (poezia „Nepërka”).
«Mbledhjet» tona vijuan në mërgim, ku jo pak herë vajtimet e pamundura i shprehëm mes së qeshurës. Veç notit, poezisë së pafundme, guximit, aftësisë të hidhet në zjarr për mikun, zemërgjerësisë dhe një dhuntie mirëkuptimi ndaj njerëzve, gjer edhe ndaj askushëve, ndaj çikërrimsave që shfrytëzojnë çdo pushtet kalimtar për të rrënuar gjëra e qënie jetëgjata, (mirëkuptim, i cili, nuk e fsheh: shpesh më ka çmeritur), mendoja se daljet e tij nga honet e shumëfishtë i detyroheshin edhe humorit. Ndoshta edhe kam thënë me vete: Zoti ia shpëton oreçast shpirtin, por edhe trupin, përmes humorit.
Aq herë im atë tha gjëra që dukeshin krejt si proverba dhe po aq herë ia fali autorësinë për to Popullit. Aq herë papagaj me mëditje i grabitën paturpësisht tema, shprehje, fjalë të reja, shkrime, vargje, poezi të tëra, ose zbërthime fjalësh të huaja, të cilat nuk i bën dot ai që di vetëm gjysmë gjuhe të huaj dhe jo rrallë nuk di as çerekun e gjuhës amtare, dhe vunë poshtë vjedhjeve emrat e tyre fluturakë, madje shkulën edhe ndonjë honorar. Për shembull: atmëmëdhe, dashurimthi, majëkapje, bishëri, smirak, ndërmbytje, përqafje, kokëthyerje, anësim e shumë të tjera, ose: Ballkan = Vend malor i pyllëzuar (nga turqishtja), që e ndau më dysh për t’i dhënë edhe kuptimin: Mjaltë e gjak, që i shkon aq shumë për shtat gadishullit tonë etj. Apo këshilla të tipit: „Nëse njeriut që dashuroni i drejtoheni ndonjëherë me "Jeta ime!...", ju sugjeroj që këto dy fjalë t'i shkruani të bashkuara, pra Jetaime, sepse në frëngjisht kanë kuptimin: Të dua! (Je t'aime!)” (Copyright Kopi Kyçyku). Im atë që thuhet se flet shumë, por që asnjëherë nuk thotë ato që duhen heshtur, vetëm heshti dhe shtoi si me të qeshur: “Lere, se të gjithë nga populli kemi dalë”.
Të panumurta janë barcaletat që shkëndija batërdisëse e humorit i solli tim eti gjatë këtyre dhjetëvjetshave, por në këtë rast do përmend vetëm atë me xhaketën. Po e citoj (varfërisht) nga kujtesa. “Një burrë i hip motorrit dhe niset për udhë. Meqë frynte shumë erë, ndalon, heq xhaketën dhe e vesh sëprapthi, që të ruajë gjoksin nga e ftohura. Mirpo diku rrëzohet dhe humb ndjenjat. Aty kalon një fshatar, e shikon, e hulumton dhe arrin në përfundimin: ‘I gjori ! I qënka kthyer koka mbrapsht’. Dhe me pak mundim ia kthen kokën parsh”, pra i thyen zverkun.
O, Zot I Madh, aq herë desh jam bërë me turp nëpër kafené e shëtitje, tek më kapte tërmeti i të qeshurave nga kjo parabolë e gjithëvlershme për Ballkanin e më gjerë, ku përditë, ose nga disa herë në ditë, njerëzit ia kthejnë kokën parsh njëri-tjetrit, të bindur se po e shpëtojnë dhe duke u zhytur, kokë pas koke, në skëterrën e krenarisë së sëmurë dhe të mendjengushtësisë. Kjo parabolë, por edhe disa të tjera që janë dëshmi se si mbijetonte disidenca e mirëfilltë, - mbase do t’i shkruaj pasi të jenë mbaruar dekoratat dhe çmimet, - më shtynë të krijoj fjalën Kopiright, që i thotë gati të gjitha lidhur me dhuntitë e tim eti.
Sapo kanë kaluar shtatëdhjetë e pesë vjet qysh nga lindja e tij në Pogradec. Duket vetëm një jetë e tërë, ndonëse është një jetë në fuqi të tretë, ose të paktën sa tri jetë bashkë. Në të gjitha jetët e mundshme, im atë eci më këmbë, përballë erës dhe honeve, pó me 1 km në orë, nganjëherë edhe më ngadalë, mbeti po ai hero (ndoshta jo vetëm për mua, por edhe sikur vetëm për mua të ketë mbetur, nuk është pak), dhe nuk e ndryshoi kahun e xhaketës, madje nuk e liroi asnjëherë kravatën. Koka e tij vështroi vetëm drejt, ndonëse kushedi sa vetë kthyen kokat e tyre dhe të shoshoqit ‘parsh’, duke u ropatur t’ia kthenin mbrapsht.
Të paça sa jetët e tua, i shtrenjti Baba!
Ardian Kyçyku
Çdo vit, 30 qershor