Dimëroi gjatë; ata e morën vesh nga ngjirja e gomerëve, nga ajo e çara si sy e tavanit që nuk e lëshoi për një kohë të gjatë atë rripthin prej hëne, dhe nga ngjarjet e papritura. Mësuan se gjatë atij dimri nuk ra shumë dëborë si zakonisht, ra më shumë llohë. Dhe e ftohta të hynte pa mëshirë kockave, shpesh gjer në palcë, si mendim a tundim i lig, gjë që u vu re në acarimin e plevititit të vjetër të Kiço Mortit, dhe atë lloj ftohme s’kish verë, çaj a hashash ta shporrte.
Morën vesh se dhoma ku patën pritur si perëndeshë
atë putanën që u arratis nuk qënkej mbushur vetvetiu me dhé. Ajo qe mbushur me
dhé dalëngadalë, natë për natë, një kovë sot – një kovë nesër, nga fantazia e
shfrenuar dhe nga duart verdhane të Todo Mortit, i cili qe orvatur të hapte një tunel
nëntokësor. Kulmi. Kish rrëmuar si ndonjë urith për
muaj me radhë, në fshehtësi hajni e tradhëtari, pa iu hapur askujt, derisa llagëmi pat marrë udhën për jashtë
oborrit, mirpo kish sosur në tullat e poshtme të Pusit. Kësisoj tuneli
shpëtimtar,
falë dhuntive gjeometrike të Shkrimtarit dhe falë mirëbesimit me
të cilin
e trajtonin bukëshkalin (alias Gjarpërin e Gjirit e të Gjirizit) anëtarët e tjerë të kryesisë
së fisit, u mbush cit me ujë, gurgulloi e brofi egërsisht, si lemzë kuçedre,
shtrëngatë e lëngët, dhe uji nisi të zbrazte Pusin e të mbushte
bodrumet. Se kishin edhe bodrume të fshehtë mes themeleve. Si të gjithë
pasunarët, të cilëve kamja u shndërrohet në dinakëri, përvojë e largpamësi,
Jani Morti, - ashtu linte qëllimisht të kuptohej, por jo aq sa të dyshonin se
sajonte, - kishte jo vetëm rezerva e
lidhje të fshehta, por edhe zgjidhje për raste pa rrugëdalje e përmbysje të
frikshme fatnore, që tek të tjerët mund të vrisnin çdo shpresë. Se leku mban
gjallë e fort ca lidhje që shumica dërrmuese e vdekatarëve s’guxon as t’i
ëndërrojë, shprehej heraherës, si rastësisht. Por edhe po guxuan t’i
ëndërrojnë, heqin dorë shpejt, se nuk ua pranon llogjika. Lidhje të këtilla o i ke, o s’i ke. Duhet t’i kesh, jo
t’i dish. U morëm vesh?
Ishte pak ta varje për gjuhe në ato
kushte të pabesin
Todo Morti, dhe ata nuk kishin kohë të merreshin me ndëshkime e hetime,
sepse rrezikonin të mbyteshin, fillimisht nga poshtë lart, pastaj nga lart poshtë. Në pak ditënet, bodrumet
i nxorën
dhunshëm nëpër dhoma e oborr, gjysmën mbytur, të gjithë banorët e tyre ilegalë, minjtë, macet, nuselalet,
akrepat, merimangat, madje edhe Gjarpërin e Shtëpisë, dhe Mortët e morën këtë
shënjë si mallkim që u bëhej nga jashtë. Shumë orë me radhë, pa u lodhur, ata
punuan me kova e govata për të nxjerrë ujin jashtë, ndonëse po aq ujë do t’u
nevojitej së shpejti edhe brenda, teksa Tradhëtarin e dënuan të mbyllte të
çarën nëntokësore të Pusit. Me atë rast do të shikonin se sa mund të rrinte pa
frymë nën ujë. Nëse vdiste, e kishte hak. Nëse mbijetonte, do të gjykohej në
kohën e duhur. Më pas, me synim shlyerjen e një pjese të tradhëtisë, do të
zbrazte dhomën që pat mbushur me dhé, për të mbyllur llagëmin.
Me ujin që kish përmbytur bodrumet vaditën kopështin,
kurse Të Pabesin, me të shlyer disa prej shkallëve të dënimit, e kyçën në
dhomën e liruar nga dheu, në pritje të gjyqit. U hap fjala se atje në kubénë që
tani dukej si gropë e madhe, e saporrëmihur, mes pluhurave që i kujtonin
pashmangshëm varrin dhe kotësitë e anktheve të kësaj jete, ai ra në një krizë
të thellë shpirtërore, e atje thellë nuk e mbante dot frymën aq gjatë sa nën
ujë, e nga ku nuk e nxorën dot për një kohë të gjatë as shuplakat e rrepta, por
të drejta, të Jani Mortit, as piperi në gjuhë, gjilpëra në vesh e në qepallë, e
as flaka e qiririt nën mjekër, as kovat me ujë të ftohtë, ose të qelbur. Për
këtë arsye, nuk shpjegoi kurrë se pse kish tentuar
të arratisej, askush s’e kish mbajtur me zor, askush s’e kish penguar të ikte,
mund të largohej kur të donte, derën e kish hapur, dhe, kur pikëllimi
i tij u zgjat shumë më tepër nga sa zgjat ndër njerëzit që s’kanë dalë krejt
binarësh, Zëdhënësi i Fisit, Kiço Morti, sqaroi se tuneli nuk kish qënë veçse një kurreshtje e pafajshme, frymëzuar nga librat
me kalorës, piratë etjer, ashtu, sa për ta provuar një
herë,
kurreshtje e një fëminije të zgjatur, ose ende të pambaruar. Dyert ishin të
hapura, ngujimi po merrte fund, kështu paralajmëronin ngjarjet e freskëta, dhe ata
do të dilnin së këtejmi shpejt fare, do t’u hipnin veturave e llandonëve e
vaporëve e trenave e aeroplanëve, do ta shëtisnin botën kryqetërthor, për t'u
çlodhur nga kjo sprovë fenomenale, për t'u kthyer pastaj në trevat shekullore të të
parëve, ku jo vetëm do ta ngrinin fisin nga varri e nga heshtja smirëzezë ku e
patën fundosur këto kohëra të helmatisura dhe prishja e racës njerëzore, por do
ta ngrinin atje ku e kishte hak e ku e patën ëndërruar brez pas brezi të parët.
Çargjet në formë shtëpizash me dhëmbë hekuri
vazhduan t'i bënin shërbime fisit të Mortëve në dëm të fisit të minjve gjatë
gjithë atij dimri të rëndë. Ushqimet dhe cigaret dhe mielli dhe shkrepëset dhe
qirinjtë u thanë, mirpo bodrumet qenë mbushur sërish me minj dhe me gjallesa të
tjera, a thua se përmbytja nuk ndodhte me ujë, por me lëng shumimi, dhe, përkundër paragjykimeve të mundshme, ajo vazhdimësi e mjeteve të mbijetesës i
qetësonte, u jepte siguri. Ashtu siç kishin qëndruar deri më tash, ashtu edhe nuk do të
dorëzoheshin. Gjer në fund. Domethënë: gjer në Fillimin e Madh.
E këqyrën përmbytjen me qetësi
dhe vlerësuan lart faktin që pikërisht përmbytja u kish kujtuar në kohën e
duhur maskat e të parëve.
- Si me porosi nga lart, - tha
Jani Morti.
Nxori maskat nga njëri prej
bodrumeve të fshehtë, ua fshiu vetë pluhurin, dhe nisi t’ua ndante sikur të
ishin çmime ndërkombëtare a dekorata.
Ata nuk i ranë menjëherë më të
dhe pandehën se stërkalat e trurit të tij kishin rrjedhur bashkë me përrenjtë e
pusit. Mirpo s’e përmbajtën dot admirimin e plotë, shajninë, ndonëse shumica pa
e shprehur hapur. Ngadhnjimi dhe Festa e
të Parëve duhej titulluar. Do të vishnin
maskat e të parëve të fisit dhe me to do t’u dilnin para, ballazi, të pafrikur,
gjëmave që donin t’i nxirrnin nga rruga drejt shpëtimit.
Nuk e kishin lënë Shkrimtarin të
fuste duart e zbehta në atë kryevepër, se nuk kishte përvojën e duhur. Aty s’qe
fjala për poezira e rënkime e brohoritje e filozofira pa bukë etjer, etjer, por
për një lëvizje që shfrytëzonte me një forcë të pazbërthyeshme vetitë e
magjisë, çmësyshjes, teatrit dhe lutjes. Kështu.
E kishin hartuar tre të tjerët,
ndërsa Shkrimtarit i kishin caktuar rolin e një xhaxhai që pëshpëritej nën zë
se u qe shitur nga pak osmanëve, nga pak grekërve, nga pak sllavëve, nga pak të
gjithëve bashkë, veçmas e njëheresh, por
kjo s’kish asgjë të keqe. Ashtu bënin edhe shumica e shkrimtarëve, - po ta
shihje punën me gjakftohtësi e pa gjaknxehtësi, - vetëm se në mënyrë tjetër. Se
çdo libër ishte një lloj shitjeje e tradhëtie, o ndaj një vendi, o ndaj një
populli, o ndaj njerëzve që s’dinin shkrim e këndim, por edhe ndaj atyre që
dinin, ose ndaj artit në vetvete. Pa përmendur të Madhin Zot. Nga ana tjetër,
Mortët nuk e kishin zakon të hidhnin në plehërat e harrimit asnjë paraardhës,
se gjithkush, gjer edhe pas vdekjes, mund të ndërronte për mirë, sidomos kur
shpëtimi i fisit ishte në pikëpyetje a rrezik dështimi. Ndaj edhe maska e xhaxhait të përfolur njëherë e njëkohë,
më tepër se ndëshkim, ishte përgjegjësi, madje shënjë besimi, nder.
Lola Morti nuk mbante mend sa
zgjati „Ngadhnjimi dhe Festa e të Parëve”, me përjashtim të dy detajeve që i
lanë mbresë. I pari: kish qënë plotësisht e bindur se dikur, gjatë bujtjes së
Stellës, pas pyetjes se „Po këtë mbiemër
Morti ku e paski psonisur?!”, i kish mbajtur asaj një fjalim, pa zë. „Ky mbiemër na shpëton nga mësyshjet dhe nga prapësitë,
i
qe gjegjur. Na siguron vetminë e
nevojshme, që të mos hapemi si vaji në lakra, por edhe frikën, ose të paktën
ndrojtjen e të tjerëve. Ndofta ky mbiemër na mban këtu të paprekur dhe na e
lehtëson udhën drejt shpëtimit”. Jani Morti kish mbajtur të njëjtin
fjalim para vënies në skenë të „Ngadhnjimit dhe Festës së të Parëve”...
I dyti: tek kërcente si i
çakërdisur rreth Pusit, Kiço Morti kish ngulmuar të bënin sa s’qe vonë një veprim fenomenal, një lëvizje që ishte
e aftë të ndryshonte jo vetëm fatin e një fisi, por edhe të një kombi të tërë.
Domethënë: ta ndërronin, qoftë edhe përkohësisht, sa të kalonte dallga e
tanishme, mbiemrin. Në vend të Morti,
ta bënin Jetëri, Jetollari, Jetani,
Jetanët, Jetumët, ose diçka e
ngjashme.
- Po ku ka kombe pa fise si
toni?! - kish kundërshtuar ashpër Jani Morti, por pa e fshehur dot tronditjen,
siduket edhe atij i pat shkëndijuar mendsh një ripërtëritje e mbiemrit.
Lola Morti do të kish dashur ta
shihte dikur atë Festë të çuditshme, më nge, me të gjitha hollësitë, deri në
fund fare, madje edhe pas uljes së perdes, në teatër, ose në kinema (pas
parakalimit të emrave). Për më tepër që kish luftuar e pastaj festuar duke
mbajtur maskën e një Katragjyshi zulmëmadh, pa u habitur aspak se sa mirë i
rrinte ajo maskë. Ndofta Jani Morti kish vendosur që, në rast nevoje, t’ia
linte asaj trashëgim pushtetin. Ky siduket pat qënë shkaku që e kish bindur të
mos pranonte jo vetëm ndërrimin e mbiemrit, por as të emrave. Se:
- A je si je, o Hasan? - i kish
bërtitur befas Kiço Morti Jani Mortit tek luanin maskash, në aktin e tretë të
pjesës.
- Ma thonë Gjovalin, o Mahmut! -
ia kish kthyer Jani Morti. Jam Gjovalini i Ibrahim Karavastasë.
Asnjëri nuk dukej se bënte shaka.
- Ma bëj hallall, o Vasil vëllami,
- ia priste Kiço Morti. Po mos ma merr për keq, se emri kapistall është.
- Për gomerët, për gomerët, -
sqaronte Jani Morti, alias Gjovalin Karavastaja. Ndërsa për ne të tjerët, që
kemi më shumë se dy pare në kokë...
- Gomerët i paçim sa malet, se pa
ta s’dimë kur jemi...
Kiço Morti nuk qe stepur të
hidhte edhe idenë se duhej medoemos ta provonin një herë. Të rrezikonin, po të
qe nevoja, duke ndërruar emrat, meqë mbiemrin s’e luante as mortja, dhe mirë
bënte. Po le t’i suleshin një herë fatit të mbrapshtë me Hasan në vend të
Kiços, me Jonuz në vend të Janit, me Tosun në vend të Todos, me Lejla në vend
të Lolës, por edhe me emra të tjerë, si Xhon, Rrok, Françesk, Enver, Mrikë,
Beqir, Bill, Mark, Stella, Hekuran, Paolo, Hamide, Massimo, Vojisllav, Lepa,
Ymer, Xhina, Klark etj. Maska kishin, e jo vetëm maska. Kishin edhe fytyra, pa
hesap. S’kishte emra e mbiemra gjuha, sa kishin ata maska e fytyra. Ë?!
Gjatë dehjes me verë, raki e
hashash, duke mbajtur maskat herë mbi fytyra, para e pas koke, e herë mbi
gjokse, qenë ngopur së thirruri shoshoqin me emra që, pas njëfarë kohe, nuk
dukeshin as aq të huaj e as aq të papërshtatshëm. Si fëmijët, si fëmijët,
qeshte Lola Morti me lotë (me aq sa i kishin lënë pa pirë emërshumtët). Nuk e
paskëshin humbur shijen e lojës, ndonëse ajo lojë sikur kushtonte më shumë se
vetë jeta. Mbante mend se atëhere kish nisur të kumbonte a të mërmërsite sërish
Sahati i Madh i Vdekur. Po a qe ndalur vërtet ndonjëherë Sahati i Madh i
Vdekur?! Po sikur, tek rropatej dikur ta shihte, Jani Morti të qe shurdhuar e
më pas, gjatë gjithë ngujimit për shpëtim, të kish folur e të qe përgjigjur me
fjalët që pat përdorur para shurdhimit?! Dihej ku sosje po të të udhëhiqte një
i verbër. Po kur udhëheqjen e merrte në dorë e s’e lëshonte një shurdh...
A do të na kishin nxjerrë tjetërkund, në tjetër fat, në tjetër fund a
shpëtim, emrat e tjerë?! Se mos paraardhësit, duke punuar herë për një të huaj,
herë për tjetrin, herë për një vendas të shitur, herë për një të huaj të blerë,
herë për kombin e herë për xhepin, herë për të gjitha bashkë e për asnjërën,
kishin bërë gjë tjetër...
- Mjaaaaaaft! - kish bërtitur
Lola Morti dikur, por pa u trembur se mos ndokush nga jashtë e dëgjonte. Ose
ndoshta kish ulërirë me vete. Mjaft, se çdo dalje, arratisje, ikje nga lëkurët
e qepura me porosi nga fati, nuk është veçse një ndërrim emri, madje bese.
Apo ndërrimi i aq emrave prej të
tjerëve i kish sjellë këtu?!
Fundi i lojës, ose i jetës me
maska, i qe ndërprerë pak pasi kish shqiptuar krenare, me sytë drejt qiellit të
qytetit, se: „Jo, jo! Nuk do të na
damkosni dot tradhëtarë, bukëshkalë etjer,
etjer. Dhe e dini pse?! Sepse nuk e
nxorëm floririn jashtë, si shumë të tjerë...”
Dhe kish dalë nga skena, ose kujtesa kish dalë prej saj. (…)