Letra të pangrëna

Ca njerëz kanë mbijetuar duke ngrënë letra. Ka madje edhe shkrimtarë që hanë letër. Pararendësi i këtyre duket se është ai murg i paemër që me dorën e djathtë shkruante, kurse me të majtën hante. Thuhet se gjatë një mëngjesi vegimtar i ra më të se paskësh ngrënë gjithë ç’pat shkruar. Vallë ç’të ketë ndodhur në organizmin e tij? Ç’kuptim mund të ketë pasur për murgun akti i shkrimit, të qënit shkrimtar, pavdekësia dhe lexuesit e mundshëm? Mbase edhe mund të ketë gjetur disa përgjigje thelbësore, të cilat, nga uria, nga furia, nga forca e zakonit, nga një ndjenjë e theksuar kotësie, i hëngri.
Disa qindra vjet më pas, në vendlindjen time në Shqipëri, murgu u (ri)mishërua në një tjetër qënie pa emër. I varfër bij të varfërish pa emra, robi i Zotit pat trashëguar nga i ati vetëm një bibliotekë. Para se të jepte shpirt, i ati i pat lënë një fjalë:
- Pare, varfëri dhe jetë fëmijët e tu do të gjejnë vetiu, kurse libra si këta s’para…

Fragmentarium



... Librat e tij janë një vegim... Në kushte kulturore normale, Kyçyku do të ishte këqyrur si një Markez i Evropës Juglindore... Kyçyku është fëmija-mrekulli i një Rumanie që sjell ndërmend se dikur quhej Traki. Kyçyku është një nga tre shkrimtarët më të mëdhenj të gjuhës rumune. /.../ Dhe një rast nga e tanishmja. Romani monumental Një fis i lavdishëm e që jep shpirt i Ardian-Christian Kyçykut. Jam tejet realist kur them se ky autor, Ardian-Christian Kyçyku, është në vëmendjen e Nobelit. Vasile Andru

... I dëgjuar shumë pak në vendin e tij të lindjes, i botuar pa kujdesin e duhur në komunitetin shqiptar, që ende s’po shkëputet plotësisht nga ankthi i miteve të komunizmit, me një kolanë të jashtëzakonshme veprash artistike në prozë (mbi 30 tituj shkruar e botuar në gjuhët shqip, përkatësisht rumanisht) Ardian Kyçyku meriton të nderohet si nje kont i vërtetë i letrave. Një shkrimtar i famshëm nuk zbeh aspak një shkrimtar tjetër të famshëm, një psikologji e kundërt është pasojë e paranojës së miteve dhe rrënojave të tyre jo pak të rrezikshme. Tanimë Shqipëria ka një shkrimtar tjetër të përmasave botërore, jo për sasinë e veprave, por për stilin magjik, për arkitekturën krejt të re në shumë prej veprave të tij, për mesazhet kombëtare e universale me guxim intelektual jo të zakontë. (…) Ardian Kyçyku e ka marrë globin në duar si një gogël, e rrotullon dhe vëzhgon, e studjon dhe e dallon nga bashkëkombasit poetin shqiptar, poetin shqiptar të mpleksur në shtëpi vdekatarësh pa fytyrë, paralitikë, me emra kafshësh që gjuajnë minj e minj që gjuajnë shkronja. Është aty, sa psikologjia e Femrës së Bukovskit, po aq realizmi magjik i Markezit, sa kapërximi pindarik i Buxatit, po aq realizmi therrës i Honore De Balzak-ut. Një ngjizje e të gjithë stileve në një stil të rallë i një autori i cili s’mund të mos ishte shqiptar i ngjizur midis primitivizmit dhe qytetërimit, legjendave e bëmave reale, virgjërisë së natyrës e çvirgjërimit të personalitetit butaforik. (…) Cili është romani “Sy”? Një roman me përmasën e epopesë, që kryen operacionin e Shqipërisë në 60 vite (1945-2005). Po. Virtuozi Kyçyku e ka vendosur Shqipërinë në tehun e bisturisë intelektuale, filozofike, artistike, metaforike, në tryezën e kirurgjisë së tij, me vëzhgim e investigim të pazakontë, me guxim e pa asnjë autoçensurë, më shkathtësi dhe bindje se, pa kryer atë autopsi, vështirë se do të kemi ndonjëherë një Shqipëri për të qënë. (…) Novruz Xh. Shehu

... Personazhet e tij janë po aq realë, sa edhe legjendarë (apo anasjelltas). Ai pi sa personazhet, pi me ta, por nuk dehet. Ky huligan i hijshëm intelektual është i dënuar të mbetet i njëjti cinik i kthjellët i tepërndjeshëm, aed modern i kohërave gjithnjë të dërrmuara në këtë pjesë të mallkuar të botës. Prozatori i ri, siç i thonë disa, është, në fakt, i moçëm dhe i vënë në sprovë si vetë Ballkani. Por një i sprovuar i qetë, që lëviz mes të fshehtave të ëmbla të lindjes dhe të vdekjes, të Fillimit e të Fundit, me një shpërfillje prej të pavdekshmi apo mbase të një qënieje racionale të ardhur nga një tjetër botë. Corneliu Vlad

Për moshën e re që ka (është vetëm 38 vjeç, hiç më shumë!), prapë, pa fije hezitimi, mund të thuhet se ky autor me origjinë nga Pogradeci, që tani e sa vjet jeton dhe krijon në Rumani, si të thuhet pogradecari u bë bukureshtar, është më i frytshmi autor i letrave shqipe në qindvjetshin e fundit!... Sa herë të lexosh libër (roman) të ri të të riut gjenial të letrave shqiptare, atij me emrin Ardian-Christian Kyçyku, aq herë do të mahnitesh. Romanet e tij Lumenjtë e Saharasë, Sy, Si u pushtua Çmendustani dhe ky që lexova sot (Home), për mua janë kryevepra sui generis. [...] Ai tani e disa vjet ka zënë «pusi» në Bukuresht të Rumanisë dhe, pothuajse për çdo vit, nga puntoria e tij krijuese artistike, sidomos kohët e fundit, del (liferohet) me nga një libër letrar (roman) me vlera të jashtëzakonshme dhe fare të pakontestueshme. (…) Le ta dijë juria e Stokholmit dhe opinioni i gjerë publik botëror, se shkrimtari i ri shqiptar, Ardian-Christian Kyçyku, një ditë do të jetë rrëmbyesi, mbase më i ri se edhe vetë Orhan Pumuk, i këtij çmimi të lartë për letërsi, ndonjëherë ‘rebel’, Nobel. Bajram Sefaj

Ardian-Christian Kyçyku ka shkuar që tani shumë larg dhe shumë lart me veprën e tij. Atje, te shumë larg dhe shumë lart, mund të shkojnë jo ata që kanë këmbë të forta për të ecur dhe dinë pelivanllëqe për të kërcyer, por ata që i ka zgjedhur fati për ta bërë një gjë të tillë. Dhe fati, fatmirësisht, zgjedh rrallë dhe pa gabuar. Hiqmet Meçaj

Këtë bën Kyçyku: na ushqen me rrëfenja që kanë një magji të ngjashme me ato të Një mijë e një netëve – jo vetëm magjia i përafron, por edhe tensioni i autorit,tension që vjen nga vetëdijësimi i faktit se dështimi mund të jetë fatal, për rrëfyesin dhe për lexuesin.Kemi të bëjmë me një autor që i mësyn kufijtë pa kurrfarë mëshire dhe nuk ndjen nevojën të marrë me të mirë askënd, aq më pak veten. Prozator vizionar, me fuqi shajnitëse, praktikon një majeutikë të vërtetë ndaj kujtesës universale dhe nuk mund të mos rrëmojë në barkun e gurtë të mitit, të nxjerrë frytin e përgjakur me të dyja duart dhe të na e hedhë përpara bashkë me një ujëvarë parabolash që shpesh ngjizen më fort për të fshehur, se sa për të veguar. Të magjeps gjithmonë procesi i natyrshëm përmes të cilit distopia universale merr jetë në një mjedis kaq të ngulitur në realitet. Ardian-Christian Kyçyku u nis ta mbyllte në rrethim letërsinë rumune me mënyra „të padrejta” përsa i përket konkurrencës: domethënë përdori në vend të kryedashit një talent vigan, një shqisë të rumanishtes që shumë pak autorë vendës e kanë, sidhe fantazinë e një „Markezi të Ballkanit”. Por parabola e Kyçykut nuk ka atë nanuritje markeziane prej balade të dëgjuar pranë një zjarri me drurë bananesh, por profilin e ashpër, neurotik, të „Verbimit” të Canetti-t apo të „Bordurave prej mermeri”. Romani "Shtetrrethim" renditet përkryer në atë që Northop Frye e quante satirë apokaliptike: nuk ka rrugëdalje nga ky terr universal, përveçse t’i nxjerrim sytë shoshoqit me gishta dhe të zbulojmë kësisoj një botë të hijeve - është mbase një përfytyrim më i frikshëm nga ç’na ka sjellë „skota” e shkrimtarëve deri më tash. Bogdan-Alexandru Stanescu

... Ardian-Christian Kyçyku na shfaqet si një nga siluetat e kalibrit të madh në prozën e sotme, qoftë ajo rumune, shqiptare, ballkanike apo kontinentale.Sepse vlera e këtij autori i kapërcen kufijtë e një atdheu dhe të një rajoni gjeografik, duke synuar drejt një shprehjeje të fuqishme, me përdorimin e një regjistri simbolesh shkundullues... Ai ka aftësinë të ngjizë një univers imagjinar kolosal. Titus Vîjeu

Kemi të bëjmë me një prozator të madh, me të cilin duhet të mburremi që merr frymë pranë nesh. E them këtë pasi i kam përshkuar i pangopur katër vëllime,duke provuar shijen e hidhur të një leximi që (sikur)mbaron para kohe. E them pasi i kam lexuar romanin "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt" - (epopeja e një harrese), një libër i jashtëzakonshëm, një epope e vërtetë ballkanase, një vepër me të cilën çdo letërsi,sado e madhe qoftë, do të krenohej. Paul Vinicius

Ardian Kycyku, një prozator tejet i talentuar dygjuhësh, një emër me rëndësi të dorës së parë në të dyja letërsitë - rumune dhe shqiptare. Eugen Uricaru

Pa asnjë dyshim, zëdhënësi më autentik i gjysmëshekullit të shkuar, vërtetësor po aq sa magjik, i thjeshtë po aq sa i komplikuar, i çiltër po aq sa vigan i shkrimësisë. Në mendjen e tij vegojnë njëlloj të pranishëm tri pamje të Pogradecit ashtu si edhe të Shqipërisë. Pogradeci i absurdit të fëmijërisë, me njerëz të shfytyruar në tejskaj, ku luhet loja apokaliptike e jetës me një lehtësi mizore, me qytetin e ripërtërirë dhe sidomos atë që ekziston vetëm në imagjinatën e tij të ndezur. Me penën e mjeshtrit te letrave kombinon të tria këto pamje dhe krijon një botë të tijën paralele, ku është vështirë të hyjë kushdo. Sarkazma e Kyçykut është absolutisht afër së vërtetës, apo krejt e vërteta në optikën e vëzhguesit vizionar. Pamjet e romanit “Sy” janë aq pranë realitetit, sa ai që e ka jetuar atë epokë e risjell të pangatërruar në kujtesë. Me lehtësi të habitshme, gati të frikshme, përshkruan vendet dhe njerëzit, bëmat dhe jetën mjerane të asaj kohe. (…) Talenti i Kyçykut qëndron, mes të tjerash, te thjeshtësia e tij e tejskajtë. Si askush tjetër larton mbi asgjënë e vëzhguesit të rëndomtë ngrehina madhështore që duket sikur mbijnë nga dheu. Home Çkena është personazh që mbart mbi vete banalen dhe madhështoren, mendësinë e rrënjës dhe duknajën e qytetit, hiçin me gjithçkanë, të thjeshtën dhe të ndërlikuarën. Home është personazh gjithnjë i freskët që jeton tërë kohës dhe nuk vdes kurrë, ashtu si Don Kishoti çan shekujt njëri pas tjetrit dhe habit njerëzimin me naivitetin dhe njëherazi me gjenialitetin e tij të pazakontë. Romanet e Kyçykut nuk janë rrëfime të zakonta për njerëz a ngjarje historike, tregime interesante, apo rrëfenja të çastit, me bukuri virtuale, për të kaluar kohën, që nuk i hynë në punë askujt. Përtej letërsisë me të cilën jemi mësuar vite me radhë, romanet e tij janë vizion i botës dhe analizë, zbërthim i jetës deri në detaje “të turpshme”, po thellësisht vërtetësore. Ardian Kyçyku është mit i të shkruarit, ka kuptuar si askush se letërsia nuk është rrëfimësi e thjeshtë lineare. Istref Haxhillari

Mund ta nxjerrësh njeriun nga mërgimi, por s’mund ta nxjerrësh më mërgimin nga njeriu”…. Ardian Kyçyku sjell betejën e përhershme të njeriut me atë që kërkon dhe atë që lë pas. Një ndërmjetësi e botës së pafundme e ecjes drejt një jete në dhe të huaj, plot rrengje e pikëpyetje nga ai që udhëton drejt një bote tjetër dhe një gjuhe tjetër. Eshtë një botë-monolog, ku shpesh nuk dimë nëse po flasim me të tjerët apo me veten. Është një botë që nuk dimë më rregullin e kujtimeve. Mbajmë mend thuajse çdo çast fjalitë e mospranimit- si një beton që nuk shembet kollaj. Kufiri i mospranimit e kalon shpesh kufirin e botës së përtejme, sepse është edhe më i errët. Je gjallë, e sheh tjetrin që ecën dhe ha si ty, që bën dashuri dhe ëndërron thuajse si ti, e sërish mbetesh i huaj. (…) Kyçyku kërkon të ndërtojë më shumë pyetje se sa përgjigje, duke dhënë gjithë botën që ndan dhe bashkon ecjen paralele të njeriut me tjetrin, me atë që njeh dhe atë që nuk njeh, me atë që dëshiron dhe atë që nuk beson se mund të ketë një këmbim fjalësh. (…) Kyçyku zgjedh butësisht kahun e njeriut që di të rrojë atje ku mund të ndërtojë vetveten, përmes gjuhës apo gjuhëve, përmes dashurisë që patëm dhe asaj që gjetëm. Sepse njeriu që beson dhe dashuron ka fatin të ketë kohën e tij. Agim Baçi

Ardian Kyçyku, në romanin "SY" ka krijuar një prozë me vlera artistike të jashtëzakonshme, ashtu siç ka arritur ta krijojë Lasgushi në poezi – artin e vërtetë, artin që të trondit me fuqinë e tij. Mustafë Xhemaili

Në gjysmën danteske të jetës, Ardian-Christian Kyçyku ka një bibliografi, për të cilën senjorët e shkrimit rumun do të ndjenin smirë. Qysh më 1989, ende e pranguar nga një diktaturë skizofrene e shkallës më të lartë, Tirana letrare i jepte Kyçykut një çmim kombëtar për romanin “Triumfi i Proteut”. Simbolik ky titull! Sepse Proteu është autori vetë, me luhatjet e pazgjidhshme ndërmjet novelës dhe romanit, letërsisë dhe pikturës,filologjisë dhe teologjisë, poezisë dhe gazetarisë, dhe rreshti i dubleteve mund të vazhdonte… Është thënë, me një formulë fatlume, se ky shqiptar me banim në Rumani, mund të quhet një Markez i Ballkanit. Por proza e tij, herë lakonike dhe herë voluminoze, nuk zhbiron vetëm gjeografinë e ngushtë të një hapësire të nëmur, por edhe kushtet e ekzistencës së mirëfilltë njerëzore. Në thellësitë e qënies së vet, Kyçyku është një filozof, për të cilin bota nuk ka më të fshehta, madje edhe nëse ajo struket tash për tash në mjegull. Ioan Adam

I nderuar lexues, ndodhesh përpara një vepre të jashtëzakonshme. Të një njeriu që ka zbritur nga foleja e shqiponjave. I gatshëm të ndajë me ne të fshehtat e perëndive. Val Popa

Shkrimtari shqiptar Ardian-Christian Kyçyku na mëson se natyra mahnitëse dhe mjaft e koklavitur e ballkanasit nuk mund të zhvillohet pa përplasje e kundërthënie që shpesh kushtojnë shtrenjtë nga të gjitha pikëpamjet. Vështirë të gjesh një ballkanas të gjallë, të zakonshëm, të kamur, të varfër, të ndenjur, i cili, me një lehtësi kreshpëruese, pranë gotës, në kafene, në mbledhje, kudo, të mos shpërfillë çdo flijim të bërë nga dikush tjetër... Të ngjeth mishin lehtësia me të cilën qënia njerëzore e fundshekullit XX përvehtëson kujtimet e të tjerëve, vuajtjet, trimërinë dhe mençurinë… Duke synuar të rritin përmasën e asaj që “kanë bërë” kundër regjimit, ata rritin gjer në absurditet egërsinë e tij. Dhe bien kësisoj në marrëzinë e hapur me duart e tyre, domethënë sjellin dëshmi të pakundërshtueshme se në atë regjim çdo lloj disidence ka qenë e pamundur. Me kalimin e kohës, falë halleve të tranzicionit, ata dalin si qënie që kanë mposhtur vetë të pamundurën. E si të tillë, nuk u mbetet veçse të ndërmarrin një shëtitje rreth botës, të mbajnë fjalime, të japin autografe, të sulmojnë shoshoqin etj. Nuk është e lehtë të përfytyrohet se sa do të kishte humbur kjo tragjikomedi nëse martirët e vonë do të kishin vuajtur vërtet”.
Emil Constantinescu (President i Rumanisë në vitet 1996-2000, Koha e shkatërrimit, koha e ndërtimit, Kujtime, Shtëpia Botuese Universalia, 2003, botimi i dytë, f. 77-78).

Prozat e Ardian-Christian Kyçykut nuk janë thjesht rrëfime për njerëz apo ngjarje historike, e aq më pak të shkruara për të kaluar kohën. Mendoj se ato flasin për ngjarje, të cilat, në njëfarë mënyre, i ka “kaluar” vetë autori. Në veprat e tij vjen njëherësh jeta dhe vdekja; autori rropatet të zbardhë jetën e jo të na befasojë me vdekjen. Personazhet e tij gjallojnë si valët e liqenit. Ato përplasen për breg, dhe kur kthehen për në liqen ndeshin dallgën e radhës. Në këtë përplasje marrin jetë veprat e tij. Është një përplasje e çuditshme. Takohen thellësia me përditshmërinë e, në kërkim të së ardhmes, marrin rrugën për në zemrën e liqenit, në atë që e quajmë shpirti i autorit. I don gjërat, i don me gjithë shpirt dhe kjo gjë nuk ndikon për t’i paraqitur më të bukura nga ç’janë. E vërteta është mbi gjithçka në prozat e tij. Kur them e vërteta, nuk nënkuptoj diçka besnike ndaj faktit (asaj që ndodh), por është diçka më e thellë se ajo. Ndoshta ashtu siç shkruan Borhesi: “Kur shkruaj një tregim, e shkruaj se besoj në të – jo ashtu siç besohet në histori, por sikurse besohet në ndonjë ide apo ëndërr”. Në prozën e Kyçykut ndjehet përjetimi e kjo gjë bën që të pulsojë poezia. Gjithmonë kam menduar se fryma poetike në prozë përcakton se deri ne ç’shkallë mundet njeriu të durojë të vërtetën dhe për këtë gjë Ardian-Christian Kyçyku, me artin e tij, ka vendosur dhe vazhdon te punojë për “t`i falur jetës jetë”. (…) Në tregimet dhe romanet e tij duket sikur bie ideja e ndërtimit të romanit me një hero kryesor. Dalëngadalë kupton se heroi i vërtetë të cilit i kushton rëndësi është “jeta” vetë, ku gjallojnë personazhet e tij. Është një “trup” që ndërtohet nga të githë ne, nga e shkuara jonë, nga ëndrra dhe kujtesa, të cilat gatuhen në shpirtin dhe mendjen e autorit. (…) Duke lexuar librat e tij, lexuesi është i vetëdijshëm se zbulon dhe krijon njëkohësisht; kjo gjë do të thotë se e bën të mendojë. (…) Kyçyku e kthen letërsinë në një banesë shpirtërore, ku jetojnë së bashku shkrimtari, personazhet dhe lexuesi. Është një “trup” që mundësohet nga gjithë ne, nga e shkuara jonë, nga ëndrrat dhe kujtesa. Ledia Dushi


Ardian-Christian Kyçyku është Gabriel Garsia Markezi shqiptar. Kuptohet, nuk propozoj që ky pohim kategorik të citohet fjalë për fjalë në kuadrin e një debati letrar, por besoj plotësisht se shkrimtari i lindur në vitin 1969 dhe që tani jeton në Bukuresht, është një mjeshtër i madh i realizmit magjik. Tekstet e tij janë më të rënda se të Markezit, nganjëherë lexohen më me vështirësi, por janë po aq të admirueshme. Në realizmin magjik ballkanas të tipit Kyçyku demonët e historisë u pëshpërisin rrëfenja në vesh njerëzve të munduar që dëshirojnë një jetë të lirë... Romani më magjepsi në atë masë, saqë dëshiroja të jetoja atje, në Shqipërinë e viteve ’80”. Kutszegi Czaba

Kyçyku është fëmija i Ballkanit, dy herë fëmija i Ballkanit, çka mund të merret si një situatë e pafavorshme në një erë të aspiratave drejt Perëndimit Evropian. Është lindur në Shqipëri dhe jeton prej vitesh në Bukuresht – këto dy të dhëna mjaftojnë që,gjatë leximit të romanit, të thurrim gjithfarë përfytyrimesh. Kyçyku ka një stil juglindor të pangatërrueshëm, teksa zëri, gjuha, realizmi lirik, ndjeshmëria e tij rikujtojnë gjithsesi kufijtë e Evropës. Frika për të cilën flet ai, lidhet me tmerrin njerëzor në përgjithësi. Në fakt, ky është edhe thelbi: pavarësisht ku dhe kur je lindur, përmasa jote në krahasim me shtrirjen e paskajshme të pushtetit,është e parëndësishme... Kyçyku nuk na le (i është borxhli subjektit të vet!) që të lexojmë me një sy; fjalitë e tij gërshetohen si një shermashek dhe mbërrijnë larg, përtej kufirit prej letre të ngjarjeve. Duhet të ndeshemi me këto fjalë: ndoshta as që duhet t’i kuptojmë, por vetëm t’i pranojmë, sikur të kishin qënë refugjatët e një vendi të largët, i cili shpresojmë që (vetëm) në përfytyrimin e Kyçykut ekziston. Járvás Péter

Në këtë prozë, (por edhe në prozat tjera të këtij vëllimi), lexuesi mund të shijojë muzikën shpirtërore të një bote tjetër, ku diçka e lartë e zgjon shpirtin që po fiket dhe ku njeriu është një kurm jo prej mishi, po prej shpirti. S'do mend se shkrimtari Ardian-Christian Kyçyku kësaj ia del me një virtuozitet të çuditshëm, ku shkrihen në raporte harmonike dija e tij si krijues, ndjeshmëria subtile e njeriut dhe mjeshtëria e rrëfimit të kallzimtarit. Prandaj, lexuesi te këto proza mund ta gjejë edhe subjektin (apo syzhenë) interesant, edhe mendimin filozofik, edhe lirizmin poetik, si lehtësi e leximit dhe e përjetimit të tyre. Prandaj, mund të përfundojmë se, fraza plot hire, mendimi i thellë dhe sugjestiv, lënda fluide e mbrujtur me një ndjeshmëri dalldisëse, librin Nata pas vitit zero e shquan ndër veprat më të veçanta në prozën tonë dhe autorin si mjeshtër të përkryer të saj. Ragip Sylaj

33 episode të një sage që paralajmëron një mitologji të re ballkanike, një hartesë e dhunshme dhe senzuale, që shndërron logosin dhe i imponon hiperbolën dhe oksimoronin në trajtë ligjesh të padiskutueshme; 33 shkallë drejt moshës së shpëtimit dhe të pagimit të mëkateve në kryqin e adhuruar me një përkushtim që nuk e përjashton polemikën; 33 stanca që e shndërrojnë historinë në poemë dhe poemën në jetën e një poeti të marrosur nga marrëzia e botës – ç’mund të jetë më e ëmbël se kjo e fshehtë që sikur shkruhet vetë? Ardian-Christian Kyçyku është një nga vegimet e mëdhenj të prozës bashkëkohore. Dan-Silviu Boerescu

... Një roman i vëllimshëm dhe i mahnitshëm, i titulluar "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt", shkruar me ambicje e zhdërvjelltësi të madhe, që i ka vënë detyrë vetes, as më shumë e as më pak, por që ta rishpikë Ballkanin në këndvështrim parabolik. Autori dëshmon një siguri të pazakontë në të shkruar, aq sa nuk të vjen të besosh që gjuha e tij amtare nuk është rumanishtja, por shqipja. Ky Kadare i ri, me strehë jo në Paris, por... në Bukuresht, vjen të na kujtojë neve, shkrimtarëve dhe lexuesve rumunë, se burimet e fantastikes janë të pashtershme..." Dan Stanca

Specifika ballkanike është vështirë t'u përshkruhet atyre që nuk kanë qënë ndonjëherë në kontakt të drejtpërdrejtë me mizerien e kudondodhur e të gjithëfuqishme të këtyre trevave... Atë që nuk (para)guxojnë ta bëjnë prozatorët tanë të shquar autoktonë,ia ka dalë mbanë ta bëjë me këtë roman një alien, një i huaj, një ... shqiptar". Alcor C. Crisan

... shkrimtari duket se konfirmon që vendet e vogla dhe gjuhët e tyre me qarkullim të kufizuar mund të ofrojnë autorë të rëndësishëm dhe libra të jashtëzakonshëm si i vetmi shans për të hyrë në cirkuitin evropian, duke iu imponuar vetëdijes evropiane... "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt..." është një vepër fondamentale e Shqipërisë, e shkruar në gjuhën rumune sikur rumanishtja të qenkej shndërruar brenda natës në një nga gjuhët zyrtare të OKB-së. Opcioni i autorit është një bast i fituar me gjuhën rumune, aq sa rumanishtfolësve që janë të interesuar për të mësuar gjithçka për Shqipërinë dhe sidomos për historinë e shpirtit shqiptar përmes mishërimeve të tij mitopoetikë, nuk u mbetet veçse të lexojnë "Një fis i lavdishëm e që jep shpirt". Geo Vasile

Ardian-Christian Kyçyku ka dy atdhe letrarë, të cilëve u thurr lavde në ato që shkruan. Ndaj Shqipërisë ndjen përgjegjësinë që ndjen genetikisht ndaj vendlindjes dhe ndaj fjalëve të para. Rumania është një zgjedhje shpirtërore, të cilën s'do ta kish ndërruar me asgjë. I ardhur nga një trevë e pasqyruar në Ohrin mitik dhe nga një trysni e egër dhe shformuese ideologjike, historia e prozës së tij është, në fakt, triumfi i një talenti vigan. Në moshën tridhjetetre vjeçare, që do ta mbushë së shpejti, ai është i bindur se Zoti mban anën e atyre që shkojnë gjer në fund. Iolanda Malamen

Përtej realizmit magjik që duket sikur karakterizon substancën epike (dhe vizionin ontologjik) të prozave të tij (një përzjerje e papërsëritshme e realizmit,ndonjëherë i dhunshëm, pa iluzione, çoranian, me përfytyrimin „përrallëzues”, folklorik, mitik, onirik të një „kohe të mbetur pezull” eliadeske, që mbidimensionon dhe forcon realitetin), befason te Kyçyku shprehësia e pazakontë e rumanishtes që shkruan, njëlloj sikur të kish përcjellë heshtas në gjuhën e adoptuar gjithë drithmën okulte të shqipes. Stefan Ioanid

Ardian-Christian Kyçyku: të mos na shpëtojë karakteri prej evenimenti i pranisë së tij tani dhe këtu dhe në letërsinë rumune. Ai nuk është një shqiptar që shkruan në rumanisht… por një shkrimtar shqiptar në gjithë kuptimin e fjalës, që shkruan edhe në rumanisht, duke njohur, në njëfarë mënyre, përvojën e Panait Istratit. Kyçyku është një Panait Istrati i letërsisë shqipe, që ka zgjedhur rumanishten në vend të frëngjishtes”. Mircea Martin

Jo vetëm që vlera nuk pret numurin e viteve, siç thotë klasiku, por disa autorë në Rumani kanë një numur befasues titujsh të botuar në rini, numur që nuk ua zbeh cilësinë e veprës. Është rasti i Ardian-Christian Kyçykut, një rast i veçantë në letërsinë tonë... Kyçyku është një njeri dhe një autor me dy atdhe, të cilët duket se i do njëlloj. Lindur e rritur në Shqipëri, ai debutoi atje dhe bëri karrierë letrare dhe universitare në Rumani. Pa harruar prejardhjen, madje duke e përdorur që të fuqizojë veprën – e cila është e fuqishme qysh në start – Ardian Kyçyku është një autor përsosmërisht dygjuhësh, që iu dëshmon rumunëve se si mund të jetë dikush shqiptar. Dhe anasjelltas. Horia Garbea

Kisha lexuar më parë romanin «Sy» dhe lexova edhe romanin «Home» - udhëtimin e dhimbshëm të pluhurit teksa ngjizet për t’u ribërë njeri, shtëpi, komb, një tekst i fortë, që do dy palë dhëmbë për t’u bluar imët, në shpirt dhe në mendje. Përmes krijimtarisë së gjerë, Ardian-Christian Kyçyku na ka bindur tanimë se është një qendër rëndese, larg, por jo jashtë letërsisë sonë. Arian Leka

Të gjitha këto pyetje ngacmohen nga mrekullia e romanit në fjalë dhe që e bën atë unikat, megjithatë pak më ndryshe se te grekët e vjetër, pak më ndryshe se te Toni Morrison, pak më ndryshe se te García Márquez. Krejt si në artin e mrekullueshëm të Ardian-Christian Kyçykut! Riat Ajazaj

Ndaj duhet ta njohim Home personazhin. Se ai është një pesonazh i atij xhinsi siç është personazh Don Kishoti i Servantesit, siç është pesonazhi Jozef K. i Kafkës. Madje Home Çkena është edhe më i çuditshëm se i ngjet herë Don Kishotit, e herë Jozef K-së. Madje Home Çkena është heroi postmodern i kohëve moderne. I ndarë mes dy botëve, asaj shqiptare e metropolit europian, ky përgjasim mes të dy personazheve është i përligjur; kur Home jeton me Shqipërinë në zemër, ngjan si Don Kishot, më shpesh si Don Kishot, kur jeton mes mistereve të Europës ngjan si Jozef K, më i përndritur se Jozef K. Ngjan si Don Kishot, e më kokëfortë se një Donkishot kur merr me vete martinën, trashëgimi muzeale të të parëve të tij, kur ngre një kullë-muze me arkitekturë shqiptare në zemër të Europës. Ndaj duhet lexuar Home personazhi, se është kaq i çuditshëm e i stilizuar, këtë herë me një talent absolut e frymëzim spontan të autorit. Home është një personazh dashurie, që në ngjizjen e tij ai të habit edhe për faktin se si një shqiptar i Jugut e dashuron aq tepër dhe e ndjen aq thellë një shqiptar të Veriut, saqë e ngre në piedestalin e veprave të tij letrare. (...) Metafizika përshkrimore këtu sjell një stil dhe figuracion të përsosur letrar, një vibrim nëntekstual që ta bën dhimbjen edhe më të trishtë për vdekjen e heroit Home Çkena, personazhit Home Çkena që mbart gjithë barrën e mërgimit. Home personazhi, ky Don Kishot i arratisur dhe ky Jozef K. i trishtë i Ballkanit tashmë do të jetë i gdhendur në qiejt universalë të letërsisë. Dhurata Hamzai

Nuk është e lehtë të flasësh për krijimtarinë e Ardian-Christian Kyçykut, pavarësisht “linjave” që mund të përpiqesh të ndërtosh për këtë. Fjalët ose të duken të paplota, ose të tërthorta e jo të gjithpërqafueshme, ose do të ndjehesh se ke lënë e je lënë në cep të ndjesive që rikrijohen përmes mendimit të thellë në lexime të ripërsëritura.
Mendim i rrënjosur e metafora të ngopura në thellësi në një rrëfim jotradicional, të paktën jo të hasur shpesh në letrat shqipe, vijnë në një mënyrë që e shenojnë veprën e tij me vulën e vetvetes.
Si një orkestër e gjithëfunksionueshme, që mund të shihet e tëra, porse si jetë paralele mund të ndjesohet edhe duke lexuar secilën vepër më vete. Vepra e Kyçykut është një minierë së cilës është vështirë t’i gjesh fundin e mund t’i mbiveshësh e rikrijosh mijëra udhëtime.
Si çdo gjë që nuk është e thjeshtë, që nuk ka një rrëfim “konkret” të ngjarjeve “vulgare”, porse është po aq e thjeshtë në “minimizimin” e historive, fillimisht mbase mund të të largojë, të të stepë në “përkthim”. Porse rikthimi nën “studim” është rizbulues, madje i një lloji e përjetimi të veçantë, pasi vepra që ai ofron vjen në formën e një poezie shpirtërore pavarësisht se serviret në prozë.
Të kuptosh atë, duhet të nisesh nga shumë shtresëzime. Të kërkosh paralele nën përvoja, të drithërohesh e mbulohesh për të dalë përsëri si nën jorganë të krijimeve.
Shija që të lë leximi i veprës së tij mund të “deshifrohet” si një proces ku intuita, duke vallëzuar me imagjinatën, ofron një realitet të përhershëm (pavarësisht lëvizjes së emocioneve dhe çkohësimit). Duke qenë vetë një “i ikur”, ai e njeh tepër mirë “dridhjen”, rrëshqitjen e “dyshemeve”, apo rrotullimet e qiejve. Blerina Goce


zv.Libri / viceCartea

Botimi I, Bukuresht 2008
Copëza jete a letre, frymëzuar nga Teatri

Motto “Këta janë ata që kaluan sprovën e madhe: i lanë petkat dhe i zbardhën me anë të gjakut të Qëngjit […] Kurrë më s’do të kenë uri, kurrë më s’do të kenë etje, kurrë më s’do t’i djegë dielli e as rrezet e tij, sepse Qëngji që është në mes të fronit do të jetë Bariu i tyre, dhe ai do t’i çojë në burimet e ujrave jetëdhënëse. E Perëndia do të fshijë çdo lot nga sytë e tyre”.

Pastaj zëri që dëgjova nga qielli foli sërish me mua dhe tha: ‘Shko e merre libërthin e hapur nga dora e ëngjëllit që qëndron mbi det e mbi tokë’. Iu afrova ëngjëllit dhe iu luta të ma japë libërthin. Ai më tha: ‘Merre dhe haje! Do të të dhembë barku, por në gojën tënde do të jetë i ëmbël si mjalta’. Ia mora libërthin nga dora dhe e hëngra: në gojën time ishte i ëmbël si mjalta, por pasi e gëlltita stomaku pësoi dhimbje”.
Apokalipsi 7, 14-17 dhe 10, 8-11


Pjesëmarrësit:

Ikua – kështu ia kanë vënë nofkën
Komandanti i Parë i kufirit
Komandanti i Dytë i kufirit
Komandanti i kufirit fqinj
Ushtari ynë 1 (bëhet Ikua i Parë)
Ushtari ynë 2 (bëhet Komandanti i Tretë)
Goni – i ri që merr arratinë drejt Botës së Lirë
Mira – e dashura e Gonit dhe jo vetëm e tij
Zana (Vanesa)
Ikua i Parë (ish-ushtari ynë 1)
Gruaja e Ikos
Vajza e Ikos
Djali i Ikos
Gazetarja e së përditshmes “Ujrat Sot” dhe e TV Planeti
Djali i Ikos të Parë (Ikua i Dytë)
Dekoruesi, Kameramani, Të Panjohur, Ushtarë ushtrish të ndryshme, Fëmijë, Peshkatarë, Të Mbytur, Zëra Dite e Nate

Ngjarjet zhvillohen rreth një gjemie të ndalur në ujrat e askujt, ose të gjithkujt, që rëndom emërtohen neutrale.

Java e Parë

I.


Ujra të kaltra dhe të zeza. Qielli është i ndarë më dysh: gjysma me diell, gjysma me dëborë. Dielli është i ngjitur me hënën, nata me ditën, uji me tokat.
Në skaj të horizontit duken vazhdimisht hije ushtarësh, oficerësh e varkash, si dhe dritëzat shumëngjyrëshe të disa qytezave të huaja.
Në anën e këtejme, dritëzat herë fiken, herë pipëtijnë.
Në lug të kësaj pamjeje ngrihet një Gjemi e madhe, me trajtë të çuditshme, si ndonjë kullë e pjerrët – ndoshta ngaqë është sajuar me drurë e trarë nga shtëpitë e vjetra të qytetit.
Nga shtiza e llampës së peshkimit sapo ka fluturuar këmisha e bardhë, si flamur i dështuar paqeje, e Ikos. Duken tri stiva me libra madhësish e trashësish të ndryshme.
Nuk fryn erë.
Ikua rri ndenjurazi pranë llampës së ndezur dhe shfleton një libër me kapakë ngjyrë hiri.


Ikua
Se njeriu librin e ha, kurse rrobat jo, komandant. Më dëgjon? Rrobat s’kanë vitamina. Prandaj nuk trishtohem që era ma mori këmishën. Duket sheshit: s’ka paqe mes nesh. Më dëgjon? S’para je në ujrat e tua sonte...

Komandanti i Parë
Të dëgjoj, mor tradhtar, të dëgjoj. Edhe automatiku ka një javë që t’i dëgjon përçartjet.

Ikua
Dhe po humb durimin, ë? Apo…

Empatycon sau Cartea vieţii premature / Empatikoni ose Libri i jetës së parakohëshme


[Triumphalus sau Apusul Armăsarilor]

(fragment)

Moşul venise din nou pe malul Mării Negre ca să-şi cumpere un ochi. Dar şi să-şi petreacă o lună de miere. De obicei, pleca înapoi cu o lună de miere în plus şi cu acelaşi număr de ochi. Acum cinci ani şi jumătate, văzănd speriat cum jumătatea celor ce le putea privi cu dreptul începuse să se înjumătăţească, s-a hotărât să se consulte cu o faimoasă ghicitoare asiatică. Avea şi el dreptul să vadă cum arată lumea şi fiinţele ce o populează, înainte de a-şi da duhul. Ghicitoarea i-a cercetat stelele, i-a tâlmăcit runele, a intrat în transă, a stat de vorbă cu nişte suflete, i-a citit cărţile de Tarot, şi i-a spus clar: Acolo unde vi s-a stins, tot acolo va trebui să-l cumpăraţi. Moşului i se stinsese ochiul stâng în ţara sa natală, pe neaşteptate, în somn, şi rămăsese uimit de nesimţirea soartei. El nu-şi pierduse ochiul nici în timpul Războiului Mondial, când pericolul de a-ţi pierde un ochi sau pe amândoi era de două ori mai mare decât pericolul de a-ţi pierde capul. Îi era jenă să-şi cumpere un ochi stâng în patrie, poate fiindcă destesta modul cum priveau oamenii lumea. Mai ales că acum ţările erau pe cale de a se uni, şi-şi putea cumpăra ochiul într-un spaţiu cu mult mai mare. Aflase pe atunci şi că barbarilor din Balcani li se dăduse drumul să mai soarbă şi ei ceva lume liberă cu vederea, şi a ajuns la concluzia că ochii barbarilor sunt mai vii, mai rezistenţi şi mai aleşi, pentru că au văzut multe. Erau ochi bine antrenaţi. Pensia îi ajungea Moşului ca să cumpere de la barbari chiar şi ochiul vreunui zeu de al lor. Le putea oferi în schimb, sau ca bonus, dacă era nevoie, pe ochiul său stins, ca să fie expus pe undeva prin noile colecţii sau muzee excentrice. Pe cutiuţa de sticlă, se putea scrie fraza: “Ochi occidental meditând”.

Loc pentru o singură păpuşă / Vend për një kukull të vetme

Julia-Maria Kyçyku, Aceste vremuri / Këto kohëra (2008)



Dar nu numai oamenii pot deveni păpuşi. Obiecte precum armele, camerele de filmat, avioanele, vapoarele etc., îşi pot căpăta un cu totul alt sens (şi rost) trecând prin proba de spirit a materiei cenuşii şi a mâinii omeneşti, fiind traduse într-o altă materie primă.
Chiar şi cititorul acestor rânduri îşi are o păpuşă potenţială în filmul „Loc pentru o singură păpuşă” – şi invers – deşi în film şi în viaţă de obicei nu este loc decât pentru un singur om.
Din Synopsis


O tablă neagră de şcoală, pe care stă scris cu creta următorul paragraf:
Singura noastră armă e arta. O artă numai pentru sufletul dumneavoastră”.



***


Treisprezece
secunde
de
întuneric.

O mânuţă catifelată de copil şterge paragraful de mai sus şi scrie cu creta:
Loc pentru o singură păpuşă

***


Mâna dreaptă a unei păpuşi se transformă într-o mână elegantă, cu unghiile îngrijite, dar nu ostentativ, fără inele sau vreo brăţară, care ţine cu vârful degetelor un ochi de sticlă.
Irisul este negru.
Mâna apropie ochiul de sticlă, îl cântăreşte, îl îndepărtează.


Vocea femeii:
- Credeţi că i se potriveşte? Dacă ochiul răposatei s-ar fi preschimbat într-un ochi de sticlă, ce ziceţi: ar fi devenit acest ochi sau un altul? E esenţial să aflăm adevărul. Altfel, nu iese.


Vocea unui bărbat tânăr:
- Chiar atât de mult contează?


Vocea femeii:
- Asta trebuie s-o ştiţi dumneavoastră.A fost ochiul soţiei dumneavoastră, nu al meu sau al unui necunoscut.


Vocea bărbatului:
- Nu ştiu ce să zic. Nu-mi dau seama.


O uşă din lemn masiv. Se deschide. O cameră mică, în amurg, cu o masă de lemn în centru, un fotoliu pufos, câteva tablouri cu peisaje de toamnă. Pe masă este un sfeşnic de argint cu o lumânare neaprinsă.


Vocea femeii:
- Nu e nicio problemă. Avem aici o cameră întru totul specială. E concepută şi construită exact pentru aşa ceva. Intraţi în ea, nimeni nu vă deranjează, puteţi să vă încuiaţi pe dinăuntru, pe urmă meditaţi.


Pereţii camerei sunt curaţi, proaspăt zugrăviţi în alb.


Vocea bărbatului:
- Cum „să meditez”?!
***


Fereastra camerei, înaltă, cu tocuri din lemn natur. Deasupra ferestrei este o icoană străveche, înfăţişând un bărbat de vârstă mijlocie cu o suliţă în mână, sub care s-a cioplit, pe o tăbliţă de lemn, întrebarea „Quo vidis”. Icoana este prea des privită şi misterioasă, ca să poţi ghici identitatea sfântului. Afară se vede un parc micuţ, aproape pustiu, doar cinci bătrâni, aşezaţi pe bănci în poziţia unor portari, citesc ziarele.
Vocea femeii:
- Pur şi simplu. Aşa cum faceţi după ce vă întoarceţi de la serviciu.


Vocea bărbatului:
- Când mă întorc de la serviciu, fac orice doar ca să uit. Iar aici e vorba să-mi aduc aminte mai bine.


Uşa camerei privite dinăuntru. Un hol mare, cu pereţii ocru, plin de tablouri mici şi mari, aranjate frumos, şi trei vase cu flori exotice.
Se vede ochiul de sticlă în palma femeii.


Vocea femeii:
- Ce anume vreţi să uitaţi?


Vocea bărbatului:
- Cam tot. Aglomeraţia infernală din autobuz sau metrou, vocile răguşite ale călătorilor, tusea sau flegmele frânte, feţele tâmpe, de morţi treziţi la un control al fiscului, să zicem, soneriile de mobil, frânturile de muzică execrabilă… Şi mai ales duhoarea. Adică: mirosurile devastatoare… Mereu am impresia că bolile mortale gen cancer sau paranoia nu sunt microbi, ci mirosuri…


Vocea femeii, în timp ce palma cu ochiul de sticlă se îndreaptă spre locul unde se presupune a fi bărbatul:
- Poftiţi! În camera noastră veţi uita exact ce doriţi să nu facă parte din viaţa dumneavoastră de zi cu zi. Luaţi cu încredere. Vreţi să vă dau mai multe?


Vocea bărbatului:
- Mai multe ce?


Vocea femeii:
- Variante de ochi. Dacă se întâmplă să nu vă hotărâţi, putem lucra şi în alb-negru. Ştiţi deja ce farmec aparte au lucrările în alb-negru.


Vocea bărbatului:
- Aş prefera, totuşi, în culori.


Vocea femeii:
- Prietenul nostru e stăpânul nostru. Poftiţi.


Ochiul de sticlă trece în palma unui bărbat. Palma cu ochi deasupra păşeşte încet spre uşa camerei de reculegere.


Vocea bărbatului:
- Ciudat. Deşi… ştiţi cum se zice: ochii care nu se văd…


Vocea femeii:
- … devin ochi de sticlă? Nu, stimate domn. Ochii care nu se văd, ne văd mai bine. Dar nu se mai pot implica.


***


Fereastra camerei de clarificare a amănuntelor sau de limpezire a memoriei. Zgomotul uşii ce se închide în urma bărbatului. Mâinile bărbatului scot lumânarea din sfeşnic şi pun în locul ei ochiul de sticlă. Dincolo de sfeşnicul cu ochi, se deschide fereastra. Se apropie. Pe marginea parcului, este o staţie de autobuz. Nimeni nu aşteaptă în staţie. Pe trunchiul unui copac, stau una peste alta nenumărate afişe de candidaţi la alegeri uitate şi proaspete, reclame de concerte, de spectacole de circ, anunţuri matrimoniale, invitaţii la partide de sex ocazional, numere de telefon, anunţuri oficiale ale primăriei, invitaţii la terapii de calmare în masă, poze de căţei pierduţi, cifre, simboluri, reclama unui sobar şi a unui meşter de chei yale. Afişele s-au schimonosit de ploi bătrâneşti şi de vânturi. Portretul unui candidat este rupt la mijloc şi, în loc de picioare, se văd coapsele unei dansatoare la bară.
Numele staţiei este „Cărarea între vii”.

(...)

Puthmë skelet / Sărută-mă scheletule



Motto:

Kockat tuaja ç’u mblodhë
Një nga një porsi flori
Me qivur të kuq me bojë
Do shkruhi në histori 


Populli (pó ai) 

“Të gjitha ngjashmëritë janë të rastit”
ose
“Asnjë ngjashmëri nuk është e rastit”.


(copëza)



“Ranë sërish kambanat dhe trompetisti brenda tij tha një lutje jo fort të shkurtër. E shqiptoi, por pa gjuhë, drejtpërdrejt me frymë, njëlloj sikur po i binte trompetës. Ideja ishte që, para kthimit në botën tjetër, nja një muaj para (muaj mjalti a nektari hyjnor, tha) ta pajiste Hyu me një zgjidhje nga ajo që njerëzia i patën vënë pseudonimin Alzheimer. Do ta gjente ai atë zgjidhje, prandaj edhe hyri në bisedë me sëmundjen. Lermë pa gërditur qoftë edhe vetëm një grimcë nga kjo dashuri, tha. Ose lermë vetëm shqipen time. Edhe po s’ma diti njeri tjetër, ti lerma. Merrma emrin, pseudonimet, metaforat, fuqitë, ëndrrat, fytyrat e dashura dhe aromat, por shqipen time mos e ngacmo, ose qoftë edhe një grimë nga kjo dashuri. Do t’i kem në vend të pikës nga ku do të mund ta ngjall krejt dashurinë, ose shqipen time. Se kështu e kemi ne qëniet më të dashuruara se të gjallët dhe më fatlumë se të vdekurit. Po na dhe grimcën, ose shqipen, të marrim tërë dashurinë. Pastaj, si puthja a si plumbi, të vijë të më marrë zonja Vdekje. Dhe të shoh si në kinemanë time më të dashur, si në film, kohërat kur isha i dashuruar, i njomë dhe i paprishur, gjysma shpirt / gjysma dashuri, gjysma unë / gjysma ajo. Pastaj le të bjenë kambanat, ca ëngjëj të fitojnë flatra, si në një film të mrekullueshëm bardhezi, - dhe amëshimi të nisë të marrë frymë nga e para, të përsëritet, ose të mos ndërpritet kurrë filmi im dhe i Inës. Kërkoj shumë? Atëhere do t’i them vëlla Hiçit: Lamtumirë, merr skeletin tim në shpinë, ose tërhiqe zvarrë gjer të bëhet pluhur, se kjo kohë gjithmonë ka nevojë për ca thërrime drite, qoftë edhe kur dalin nga kockat e njërit si puna ime...
f. 363


“Nuk qe vegim nga ata që mbajnë gjallë heshtjen e të vdekurve e as ndonjë nga ato rrëfenja që përgjumin sado shkarazi mllefin e paanë të të gjallëve.
Qe një vezullim i ruajtur me vetmohim, në të Padukshme, në anën tjetër, vetëm për zemërthyerit, mes zemrës dhe thyerjes së saj, duke mbajtur të pandashme copërat e zemrës së thyer dhe zemrën, aty ku dëgjimi është më i thellë se nata, muzgu, dita. Shkëndijë më e hershme se Vetja, pak më e vlefshme se bota, si e sa një buzëqeshje, mes kujtimit dhe shijes së një kohe kur prisnim një përgjigje vendimtare e kur, pasi koha bëhej pritje, mbërritja e përgjigjes na gjente të dashuruar, ose të skllavëruar ndaj pyetjesh pa përgjigje. Aq kishim, aq mund të merrnim nga Zoti – e kjo ishte, për çudi, njëlloj sikur të mbaje brenda zemrës së thyer gjithë Zotin”.
f. 365



“Dija vetëm që atë vit kur varreza më fali trëndafilin, Komandantit i qe tekur ta pagëzonte Enkelanën Qyteti i Luleve, (mbase i qenë veguar para kohe malet me lule që do të rropateshin t’ia davaritnin kutërbimin e krimeve) dhe shyqyr që s’i pat rënë udha nga varret, se do ma kish këputur trëndafilin fatsjellës. Asgjë më tepër, por as më pak. Përndryshe, kalëroja drejt thelbeve, drejt përfundimeve dhe aty ku mbaronte një djegie, një lumturi, niste tjetra. Ose ndodhnin të gjitha njëheresh. S’mund të jem i saktë. E gjitha më kujtonte fatin e thëngjijve në mangall: digjeshin, shndërroheshin ngadalë në hi, dhe s’mund të përcaktoje se cili digjej më shumë, para a pas të tjerëve. Thëngjijtë ishte jeta ime, kurse hiri – mbijeta. Sepse hiri m’i mbante fshehur thëngjijtë, me gjithë dhembjen, dhimbsurinë, mallin, mallëngjimin dhe ëndrrat e tyre nga sytë e të tjerëve e sidomos nga pështymat. Një thëngjill mund të cilësohej shajnia ime mes varreve, me trëndafil në dorë, duke e gdhirë si puna e fëmijëve të dikurshëm, që, për të dhënë sprovën e parë të burrnisë, viheshin ta gdhinin mes varrezës. U ktheva në Enkelanë edhe më i dashuruar, me trefish më shumë miq në botën tjetër, se sa në këtë botë. Thëngjilli tjetër vezulloi mes liqenit dhe sheshit para hyrjes në parkun e Drilonit, ditën kur Komandanti bujti si përvit të shpinte kokallat dhe të mufaste kujtimet. Kisha dalë me Arielën për piknik dhe autobuzi na kish ndalur mes misrave e ferrave ndanë rrugës, sepse po vinte Komandanti. Dy javë më parë qenë dyndur në qytet toga ushtarësh të zgjedhur, topa, mortaja, tanke dhe dy nëndetse të vogla. Kur Komandanti po na përshëndeste si puna e atij sazexhiut që flladit kakofonitë e një gazele, isha gjendur mes veturës së tij dhe Lasgush Poradecit që ndodhej në shesh bashkë me vajzën e madhe. Krokama e parrullave, përbetimeve dhe urimeve më kish topitur. Edhe Komandantin, edhe Lasgushin i shihja për herë të parë gjallë. Pata qënë ca kohë bebëza e njërit prej syve të Komandantit, mirpo më kishin pushuar nga heroizmi, sepse më pat zënë gjumi nga kapitja dhe nuk e pata hapur bebëzën në kohën e duhur. Isha ende i magjepsur nga muzika dhe përndritjet e verbit lasgushian. Në përputhje me vegimet e mia prej xhindi bibliotekash e kinemash, librat e Lasgushit ishin stër-libra. E shndërronin letrën e vet në atllas ngjyrë qielli vjeshtor dhe mbanin era mysk, unap e hënë pesëmbëdhjetëshe edhe sikur t’i shfletonin parreshtur qënie me dhëmbë të prishur, me ndjenja të mykura, dështakë e papagaj që ishin zënë jo me lot, najrí[1] e spermë, po me jargë, edhe sikur t’u vije flakën apo t’i burgosje në ndonjë nga shumë depot e atdheut e të vëmendjes. Thëngjilli im pipëtiu në shesh. Komandanti zbriti nga vetura dhe u kthye me sytë largpamës nga mileti. Lasgushi sapo qe kthyer në drejtim të Enkelanës. Ja, më foli thëngjilli: historia, poezia dhe ti. Po, ia ktheva: ja dy pushtete, njëri me sot - me nesër, tjetri me nesër - me përjetë, mirpo është edhe një pushtet i tretë këtu, ndofta i treti - i vërteti. Një pushtet që s’e njeh ende askush, por që do të ndihet një ditë. Sepse ky është pushtet njerëzish që vdesin të rinj e me shumë pengje e malle, një pushtet që vetëm ndihet, nuk flet shumë, nuk mban shënime, nuk mburret, nuk zë vend as në kujtesën e njerëzve, as në vëmendjen e tyre. Ky pushtet vetëm vepron. Në heshtje, me përkushtim të frikshëm, pa mëshirë, njëlloj si arti, njëlloj si sëmundjet, si shpresa, si vdekja, si ngjallja, si diplomacia a triplomacia e të shumtëve. Hëpërhë ky pushtet më ka mua, jeton, vepron dhe shprehet përmes meje. Më vonë, shohim e bëjmë”.
f.179-181



[1] Duhet të jetë fjala për lartimin, fluturimin, pezullinë mbinjerëzore. Shqipërim, ose sajim i imi.

Në vend të përjetësisë / În loc de veşnicie

(Pjesë me një akt)

Motto

Një botë të re do të kisha dashur të ndërtoja
Por s’pat mbetur asgjë për t’u shkatërruar

Vladimir Druk, Epitaf



Ngjarjet rridhnin si në një gjëegjëzë që mbyllej me gjak, me mëni të përjetshme, ose me vdekjen e më fatlumit ndër ta, pavarësisht nëse e fshehta gjehej apo jo. Gjahtarët e fatmirësisë, të pushtuar nga një babëzi e cila rëndom emërtohej jetë, besonin se fati i mirë, ose aftësia për të dashur, është ngjyrë, aromë, tingull, send, organ etj dhe mund të shtihet në dorë, mund të shkulet nga qënia e atij që e bart ashtu siç shkulet një lule, një rrënjë apo një dhëmballë. Mbase kjo vinte ngaqë pothuajse askush s’qe i kënaqur me gjërat që kishte. Para pak vitesh, një nga gjahtarët më tha se “në ushtri, që të mund ta haja i qetë gjellën time mjerane, që kurrkush të mos i fuste turinjtë në të, më duhej të pështyja në pjatë. Prandaj jam sot kaq i shëndetshëm”…
Autori



Vetat:

SHPËTIMTARJA E NJË QENI PA ZOT
FQINJI
FQINJA
LYPËSI
DY PRIFTËRINJ
POSTJERI
LEHJET E NJË QENI
VAJZA
DISA TË PANJOHUR

Ngjarjet zhvillohen në një dhomë të vogël, të varfëruar. Muret e dhomës, diku më të çelët e diku më të errët, të bindin se nga dhoma janë zhdukur mjaft orendi. Në të majtë është një dritare e lartë, mbuluar pjesërisht nga një perde mëndafshi. Buzë dritares ndodhet një kolltuk i vjetër dhe një tryezë, mbi të cilën rri një telefon i llojit të hershëm, me fillin që varet drejt dyshemesë. Mes perdes dhe derës kryesore qëndron hija e një vajze. Pranë hijes së vajzës, në mur, shquhet trajta e një sahati që është hequr pak kohë më parë.
Hija e vajzës do të mbetet e palëvizshme deri afër fundit të ngjarjes.
Në mes të dhomës ngrihet një vazo lulesh indiane, e lartë sa një bojë njeriu.
Mbi dysheme është shtruar një qilim i thurrur, i dalë boje, me një merimangë të gjelbër në qendër. Në cepin e djathtë të qilimit është vendosur një shandan argjendi me dy qirinj të verdhë, gjysmë të shkrirë, dhe një shishe me parfum të shtrenjtë.
Djathtas dritares duket një derë me sy magjik (syri, njëfarësoj i çakërritur, bje mjaft në sy).
Në kahun tjetër të dhomës, është dera e një dhomëze ku Shpëtimtarja ka fshehur qenin pa zot. Pranë derës së dhomëzës ku strehohet qeni pa zot, si roje, rri statujëza e një nimfe.
Në mure varen: një pejsazh me det të dallgëzuar, një vello nusërie dhe një fotografi martese e viteve ’50.

Shpëtimtarja e një qeni pa zot është duke shtënë fall mbi dysheme. Në vend të letrave “Tarot” apo të bixhozit, përdor rreth dhjetë zarfe të pahapur.

Troket dera.

Shpëtimtarja e le fallin përgjysmë dhe shkon të hapë derën. Nuk vështron nga syri magjik.

- Edhe një letër, zonjë, - thotë zëri i Postjerit nga jashtë.

SHPËTIMTARJA: Po, po, falemnderit.

Merr një zarf nga dora e Postjerit dhe e kundron pa ndonjëfarë kurreshtjeje.
Postjeri del duke përshëndetur gjysmë ushtarakisht, pak i zhgënjyer që nuk i dhanë bakshish.

SHPËTIMTARJA (duke shkërbyer Postjerin): Edhe një letër, zonjë… Letër kërcënimi apo dashurie? Apo njoftim për ndonjë mbledhje të komitetit qendror të pallatit? Apo reklamë buzkuqi, parfumesh, garzash, bombonesh, prezervativësh etj? Apo ndonjë ftesë në gjykatë? Apo ndonjë gjobitje e papritur, ndonjë taksë e papaguar, ndonjë ftesë martese… Ftesë martese?!… U ditka që femra është më tepër kurreshtare, se sa e gjallë… Mirpo s’e ditkan që tani jam më e gjallë se kurrë… Ashtu është: njëheresh me vdekjen e epsheve, vdes edhe çdo lloj kureshtjeje…

E vendos zarfin në dysheme, pranë fallit.

SHPËTIMTARJA: Mbase kjo letër mungonte, që falli të zgjidhet. Falli, fati, halli…

Dëgjohen dy të lehura, si kollitje plaku. Shpëtimtarja tund kokën me njëfarë dhimbjeje dhe thotë gati me vete:

- E kush mund të na shkruajë neve, mor zotni?! E sidomos: përse të na shkruajë?! Të gjithë ata që mund të na shkruanin kanë ikur matanë. Ose u kanë ngrirë duart. Ose s’kanë më bojë e letër. Prandaj s’kam pse ta hap as atë zarf. Dhe s’kam për ta hapur! Mos e gënje më veten. S’ke pse. As kafshët s’duhet ta gënjejnë më veten në këto kohëra… E megjithatë jam tejet e habitur që ende dikush s’ma harroka adresën… Dhe më paska dërguar një letër… Adresën e ditka, letrën ma ka dërguar, mirpo siduket emrin dhe adresën e vet nuk i ditka… Si mund ta ndjejnë veten ata që e dijnë se letrat e tyre s’i hap askush?!

Qeni leh sërish nga dhomëza e tij.

- Lodhesh më kot… As lehjet e tepërta nuk do të të bëjnë më njeri nga ç’je, e as mua s’do më bëjnë më pak kafshë fjalët që them. E rëndësishme, po jo dhe aq, është të lehësh në kohën e duhur, pranë veshëve të duhur. (Endet para dritares) Por këtu nuk ka përveçse tri palë veshë. Të Zotit, të tutë… dhe veshët e mi. (Prek me gishta bulat e veshëve). Vathët i lashë peng javën e shkuar, që të mund të paguaj qiranë dhe dritat. Nuk kam me çfarë t’i marr mbrapsht. Prandaj muajin e ardhshëm do të kalojmë nga llampa në qiri. Do t’i avitemi, si të thuash, edhe më prejardhjes… Prejardhjes dhe vdekjes nga varfëria. Ose nga vetmia e tepërt.

Troket dera. Dy herë. Me një heshtje të gjatë në mes.

Shpëtimtarja buzëqesh:

Të shohim kujt i erdhi radha. Të shohim ç’sendi të dashur do t’i japim lamtumirën… Ti je?

Një zë burri që matanë derës:

- Dora vetë: Princi!

Shpëtimtarja shkon të hapë derën me ca lëvizje përqeshëse prej princeshe të shtirur.
Në prag fanitet Fqinji. (Veshur me pantallona të zeza teritali, me xhaketë gri, me këmishë të kaftë e kravatë bojëqielli. Mban në kokë një kapelë republikë të dalë boje.) Fqinji heq kapelën me nderim, i afrohet Shpëtimtares, i puth dorën, shqyrton dhomën me kujdes, sheh nëse mungon ndonjë gjë. Thotë:

- Në rregull. Ti e di se rregullin e kam sëmundje.
SHPËTIMTARJA: Profesionale?
FQINJI: Mund të thuhet edhe ashtu. (Vërtitet nëpër dhomë, ngre pak perden, vështron vjedhurazi përjashta). Ç’kemi ndonjë të re? Domethënë: a kemi ndonjë të re qysh dje?
SHPËTIMTARJA: Mund të thuhet edhe ashtu. Të vjetrat vazhdojnë të plaken.
FQINJI: Të ka shqetësuar kush?
SHPËTIMTARJA: Në ç’kuptim?
FQINJI: Në kuptimin fetar. (Zgërdheshet). A erdhi njeri të të kërcënojë?
SHPËTIMTARJA: Për çfarë?
FQINJI: Për shkak të atij (Tregon me krye nga dhomëza ku fshihet qeni rrugaç).
SHPËTIMTARJA: Ti je i pari për sot.
FQINJI: Ka dalë një ligj i ri. Në lidhje me kafshët pa zot.
SHPËTIMTARJA: Ligje të rinj dalin përditë.
FQINJI: E, po ky është ca si i piperosur.
SHPËTIMTARJA: Të dëgjoj. Do një kafe?
FQINJI: Ndonjë pije më të gëzueshme s’ke?
SHPËTIMTARJA: Në këtë shtëpi pijet e gëzueshme janë mbaruar që kur ndërroi jetë im shoq.
FQINJI: Ndjesë pastë.
SHPËTIMTARJA: Ma ke thënë nja dyzet herë.

Fqinji ze vend në kolltukun përbri dritares dhe ndez një cigare. Thotë:

- Aq herë pastë ndjesë!

Shpëtimtarja mbështetet tek parmaku i dritares dhe pret duarkryq.

FQINJI: Është një ligj i pamëshirshëm. Këta të rinjtë kanë një fantazi përbindëshash. Po na e dëshmojnë përditë. Kështu është kur punët mbeten në dorë të çunakëve e të çupërlinave. Jam bindur se bëmë një gafë të madhe që ua lamë pushtetin. Nuk e pandehëm se, në kohëra të këtilla, edhe kukullat tradhëtokan. E kam thënë aq herë me shkrim e me gojë. Më ka zënë goja lesh.
SHPËTIMTARJA: Qethe!
FQINJI: Këta kolopuçë janë ende skllevër të hormoneve të tyre. S’ke ç’pret. As kafshët e gjora s’kanë ç’presin. Mirë që kafshët s’votojnë.
SHPËTIMTARJA: Ç’mrekulli kanë shpikur tani?
FQINJI: Një mrekulli të thjeshtë. Të gjithë ata që strehojnë kafshë pa zot, thonë, do të duhet të paguajnë qira si për njerëz të gjallë. Me një fjalë: po u mor vesh se ti nuk jeton e vetme, do të paguash qira edhe për të (tregon me kokë nga dhomëza e qenit). M’u duk me vend të të paralajmëroja.
SHPËTIMTARJA: Do të paguaj.
FQINJI: Me se?
SHPËTIMTARJA: Ka Perëndia.
FQINJI: Ti kujton se Perëndia i ka florinjtë me tepricë, zonjushë.
SHPËTIMTARJA: Atë nuk e dorëzoj. E gjeta në park, ti e di historinë, qante si ndonjë foshnjë. Nuk e harroj atë çast. Vajtonte si ndonjë foshnjë. Më ngjau se vetë jeta jonë përgjërohej me zërin e tij.
FQINJI: Mund të kishe marrë jetën…
SHPËTIMTARJA, pa ia vënë veshin: Zoti nuk më dha fëmijë. Ndofta nuk e pa të arsyeshme. Ndofta vajzat shumë ëndërrimtare nuk qënkan të denja për t’u bërë nëna. (Ndez cigaren e fundit të paketës, cigare pa filtër). Nuk më dha as ndonjë gjë tjetër në vend të fëmijës… Kur e pashë atje në skaj të parkut, mes plehërave, lavirave që gjuanin plakushë dhe qenve të racës, u lebetita. E ke vënë re sa ngjajnë qentë rrugaçë me ne njerëzit?
FQINJI: Me mua s’para.
SHPËTIMTARJA: Ju heronjtë e fshehtë nuk ngjani me asgjë.
FQINJI: S’është e vërtetë. Ngjajmë me fshehtësinë.
SHPËTIMTARJA: Dhe me heroizmin.
FQINJI: Nuk para më pëlqejnë shakatë me shumë kripë.
SHPËTIMTARJA: As mua heroizmat.
FQINJI: I duhet bërë derman kësaj pune. Nuk dua të të tremb, besomë, kur them se je në rrezik. Të kam në vend të ëndrrës. Dashuria ime për ty nuk lidhet me ligjin e ri. Edhe mua më dhemb kur shoh si i tredhin pa pikë mëshire apo kur i shkel ndonjë makinë. E di se nuk mund ta lije të ngordhte… (përcillet me zor) të vdiste(!) atje në park. Ndofta po të kishte qenë foshnjë, kopil, si i thonë, do ta kishe lënë…
SHPËTIMTARJA: Nuk e di. Është kulmi, po vërtet nuk e di. Ndofta vjen një moshë, kur nuk ndake dot asgjë përveçse me kafshët pa zot…
FQINJI: Mirpo kësisoj ndodh të torturosh pa dashje ata që të duan. Ata që mezi presin të ndash ndonjë gjë me ta. Ata që luten të ndajnë me ty ndonjë gjë… Ta kam kërkuar dorën aq herë. Nuk dua të martohesh me mua nga frika, apo nga nevoja për të pasur një mbështetje, një mbrojtës. Tashmë e ke të qartë se ç’mund të të ofroj. Pra, nuk është një çështje thjesht vetjake. Thjesht nuk dua të vuash, se çdonjëri nga këta të rrjedhurit që na rrethojnë (tregon me duar nga muret dhe nga tavani), gjer edhe kot fare, ngaqë s’ka me ç’të merret, mund të dërgojë ndonjë letër anonime, më kupton, e pastaj të gdhihesh me policinë tek dera. Atëhere s’ke nga t’ia mbash. Më vjen shumë keq, po nga do t’ia mbash?! Do ta humbësh edhe qenin, edhe lekët e gjobës… Dhe kanë vënë ca gjoba që…
SHPËTIMTARJA: Po tjetër?
FQINJI: Tjetër?!
SHPËTIMTARJA: E ke gati letrën?
FQINJI: Cilën letër?
SHPËTIMTARJA: Anonime.

(...)

Home


„Pas hulumtimeve doli në pah se nuk qe fjala për një vegim, po për një truall ku vrasësit as që e ndjenin se po vrasin, kurse ata që vriteshin s’kishin si t’ia merrnin për ters ndokujt.
Në thellësitë e pashprehshme, shumica dërrmuese e tyre patën besuar, ose shpresuar, se një kohë e mbrapshtë përthith e tret të gjitha vuajtjet, zhgënjimet dhe llahtarat e mundshme, duke lënë pas vetes vetëm paqe dhe jo rrallë lumturi. Miepo koha e mbrapshtë që iu ra të përballnin pat thithur njëherazi me vuajtjet etj edhe copëza paqeje, lumturie, ëndrrash fëminore, pra jetë, prandaj para e pas tyre hapej e babëzitur goja e vetë Hiçit. Po shtojmë se mungesa e një pikëze dashurie falas, jo më e madhe, por as më e vogël se një pikë loti, i shtynte ta ngatërronin Hiçin me vetë Zotin.
Të gjitha hollësitë e kësaj jete mbështeten mbi një libër të vërtetë”.
Nga Anketa që pason

Sh/krim I


Na e drodhi jeta në këtë vjeshtë të vonë
Shkoqitim fjalë e ngjyra si tespije
Ia ngrejmë çmimin egër kokës sonë
Që myket porsi bombë, kot, në hije


Na vanë ditët e përkora në asgjë
Mahnitemi mos vallë u lindëm sot
Ç’ish mrekulli në ëndrra u shpërbë
Ç’ish ëndërr u bë fjalë e fjala – lot


Dhe qan e qahet vjeshta përmbi ne
Dhe qeshim ne nën vjeshtë me vetveten
Për hiç u shit ai që bënte bé
Se lotët mund të vriten, por nuk treten


Na e drodhi vjeshta në këtë jetë të vonë
Më s’dimë ku jemi, ç’jemi apo s’jemi
Trutharët dhe memecët thonë e shthonë
Kujtesën, ëndrrat, mrekullitë ne i kemi!


Ç’vegim a copëz qiell në shpirt m’u thye
Ndër ngjyra e fytyra e fatthëna
Dhe mbeta – pyetje në ca udhë pa krye
Më falte njerka e më vriste Nëna…

Ex - roman de dragoste & conspiraţie / Ish - roman me dashuri & konspiracion



Motto:

Vreau să mor – moartea nu vine
Să trăiesc – şi n-am cu cine

Ce mă va-ngropa pe mine?

                             După un anonim frământat


Capitolul I

Chiar şi în ultima primăvară a mileniului trecut, scrâşnind din dinţii rămaşi valabili sau din proteze, lumea repeta mânioasă că groparul Ciolan era atât de aiurit şi nesemnificativ încât nu doar că nu avea nici un motiv să se îmbogăţească, să ajungă celebru şi căutat de suferinzi, ci şi că-i va conduce pe toţi, inclusiv pe pruncii de acum, sub pământ. Cică doamnei Moarte îi plăcea să se joace de-a veşnicia cu asemenea indivizi. Aceasta era concluzia la care s-a ajuns după ce unii s-au speriat ca nu cumva, invocându-i moartea sau imobilizarea în pat, în loc să trezească furia Morţii, treziseră mila sau chiar dragostea Longevităţii faţă de el.
Dar cu o săptămână înainte de venirea Eclipsei, Ciolan a fost ales în unanimitate gropar de onoare. Nu numai al cimitirului nostru, ci Gropar de Onoare al tuturor celor văzute şi / sau duse în lumea vecină. Trecuseră peste patru decenii de îngropări izbutite, înfăptuite cu dragoste, cum afirmau admirativ colegii lui de breaslă, şi aproape o jumătate de veac de scrâşnire din dinţi şi proteze a vecinilor. Din când în când, mai apăruse câte un deştept pragmatic sau ins ce nu vroia să-şi dea orgoliul pe nişte dinţi prea uzaţi, şi chemase la calmare, propunând să se renunţe la acea scrâşnire nesănătoasă din cel puţin trei motive şi anume: ca să economisim dinţii, fie ei şi falşi, deşi carnea de mâncat şi de muşcat se împuţina săptămânal; ca să nu stricăm şi mai rău echilibrul sonor al nopţilor în mahala; şi, în final, ca să nu-i prelungim viaţa groparului, creându-i, prin invidie exprimată, suspiciunii soartei. Unii au propus chiar o soluţie ingenioasă, un soi de mutare a mâniei de la oameni la maidanezi sau alte animale necuvântătoare (dar producătoare de sunete), cu scopul ca acestea să latre cam tot ceea ce nu puteam exprima noi, dar necuvântătoarele nu prea s-au arătat dispuse să se implice. Ele îşi aveau propriile nemulţumiri şi necazuri, pe care nimeni nu se gândea să le traducă în limbaj omenesc.

Asediu - roman scris cu foarte puţine ghilimele / Shtetrrethim - roman i shkruar me shumë pak thonjëza


Moto: „Fiule,
de câte ori n-ai nimic
important
de văzut,
scoate-ţi ochelarii
!”
                       Din Anecdote circumcise


Îi pregăteau cuibul cu o viteză ameţitoare. Poate era viteza cu care putea fi distrusă sau plămădită o viaţă de om. Nu se ştie viaţa cui anume. Helio avea impresia că îi pregătiseră cuibul chiar înainte ca ei să se fi născut, din astral, pe urmă, în loc să-l ocupe, i-l ofereau cu destulă amabilitate şi cu o insistenţă discretă, de mântuitori. Dar poate erau chiar mântuitori. Cine putea băga mâna în foc că nu?!
Nu era un singur cuib. Erau mai multe cuiburi, uneori mai spaţioase, alteori mai înghesuite. Dar Helio îl botezase "Cuibul" deoarece toate cuiburile nu aveau ferestre, nici cer deasupra, şi erau umplute cu acelaşi întuneric. Mirosurile diferite, nu reuşeau să facă din acelaşi întuneric un alt întuneric.
Cuibul îl aştepta într-un colţ mereu de neghicit al aceluiaşi întuneric aidoma unui pântece de mamă. Helio nu ţinea minte cum fusese în pântecele lui Mami. Uneori îi venea să creadă că, din motive imposibil de tălmăcit, încă nu se născuse. Poate nu venise momentul cel mai potrivit. Era mutat de la o mamă la alta, până în clipa fericită în care avea să vadă lumina soarelui. Deja nu mai ştia prin câte mame trecuse. Pe de altă parte, nu mai era în stare să spună dacă aşteptarea luminii sau surprizele întunericului dinlăuntrul mamelor îl faceau mai fericit.
Întunericul nu era chiar aşa de cumplit cum îl credeau unii sau cum bănuia Helio când era ameninţat de Monstru. Cu ochii deschişi sau închişi, Helio ajunsese să zărească în beznă lucruri şi fiinţe, pe care, în vremuri de lumină, nici nu visase că ar exista. Odată, urmărind cu privirea un cubuleţ de lumină răsărit pe neaşteptate în epicentrul cuibului, nefiind în stare să-l vadă perfect, îi venise chiar să-şi scoată ochii şi să rămână închis, sigur, în propria-i lumină miraculoasă care, în ochii altora ar fi părut întuneric sau orbire. Poate se oprise doar fiindcă era obligat să-şi scoată ochii cu degetele. Furculiţele, cuţitele şi alte unelte de mare ajutor îi erau de mult interzise.



Evadă brusc din amintiri. Îşi dădu din nou seama că gândurile nu apăreau chiar din neant şi nici chiar întâmplător.
Află de o moarte. O moarte destul de importantă pentru el. Nimeni altul, ci tocmai bătrânul care îi dăruia în fiecare iarnă câte un cubuleţ de lumină, murise.
Helio îşi încetini respiraţia, simţind cum transpiră. Se grăbi instinctiv să se consoleze. Toţi bătrânii mureau într-o zi. Câteodată, nici măcar nu izbuteau să îmbătrânească.
Bătrânul se prăpădise în amurg. Helio a aflat de la ştiri. Închis în debaraua special amenajată - pe care, destul de inspirat, Veteranul o denumise Cuibul Veşniciei - îşi termina cina. Avea franzelă cu brânză de vaci, o jumătate de roşie rece ca gheaţa, trei măsline şi o ceaşcă de ceai. De tei. Asta ca să poată dormi liniştit, fără vise de prisos.
Vestea acelei morţi, ca şi alte lucruri mai mărunte, i-a răvăşit lui Helio în cap timpul verbelor şi n-a mai ştiut unde şi când se află. Tot de la ştiri aflase cu nu ştiu cât timp în urmă că el, un copilaş numit Helio, blond, cu ochi căprui, dispăruse. Cei de la ştiri credeau că fusese răpit de cineva şi pregătit să fie vândut la bucată. Spuneau că organele copiilor, în frunte cu inima şi ficăţeii, erau foarte căutate în străinătate. Şi aşa se tot insista asupra faptului suficient de simbolic că, la piaţă, deja găseai inimioare la preţ de ficăţei. Unii îi suspectau pe răpitori că ar face afaceri cu bătrâneii spurcaţi. Nu reuşise să ţină minte numerele de telefon şi adresa secţiei de poliţie unde oamenii puteau da relaţii. Îl ameţiseră probabil aburii gloriei neaşteptate. Devenise dintr-o dată celebru în toată ţara, deşi ca un simplu copilaş răpit. Dar nu conta. Unii mureau în umbră deasă, fără a fi pomeniţi vreodată de vreo ştire. Era bucuros că nu se întâmplase la fel şi cu Bătrânul care îi dăruia cuburi de lumină.
Acum era în stare să deosebească vocile clar. Dacă Bătrânul îşi dădea duhul în mod firesc, unanim acceptat, ca majoritatea muritorilor; dacă se arunca, de pildă, de la un anumit etaj sau se otrăvea cu un pumn de medicamente sau pur şi simplu sărea graniţa dintre cele două lumi cu ajutorul unui atac de cord, curiozitatea ştirilor nu l-ar fi ajutat pe Helio să afle. Dar Bătrânul murise într-un mod mai puţin obişnuit.
Ştirea era ceva mai întortocheată decât moartea Bătrânului. Vocea prezentatoarei, mieroasă şi prefăcută, parcă anunţa o descoperire uriaşă, mult aşteptată, în domeniul ştiinţelor inexacte. Sau parcă descria, cu luxul lingvistic de rigoare, o scenă fierbinte de sex. Nu se ştie ce nebun de legat sau ce fiinţă zeflemitoare redactase acea ştire.
Helio asculta, ca de obicei în ultimele luni sau nopţi, cu urechea lipită de lemnul uşii. Lemnul reducea oarecum procentul de tâmpenie al cuvintelor. Lemnul se străduia să spele cuvintele care-şi căpătau o încărcătură de demenţă trecând de la o masă de carne (om, în cel mai rău caz) la o altă masă de carne (urechile lui Helio). Ocrotitorul lui Helio, Veteranul, chiar spunea că, pentru un om care intenţiona să trăiască fără bătăi de cap, indiferent de regimul politic la putere, era suficient să înţeleagă doar şaptezeci la sută din sensul cuvintelor şi al proverbelor pe care le folosea. Restul de aproximativ treizeci la sută, nu era decât un soi de TVA prăpăstios, impus de Ucigă-l Toacă.
Ştirea suna în felul următor:
"Astăzi, în jurul orelor 19.00, în parcul localităţii Strănuteşti, a fost găsit trupul neînsufleţit al unui bătrân. Nimeni nu poate spune cum a murit acest bătrân, deşi există nenumăraţi martori oculari care l-au văzut pe bătrân parcurgând străzile localităţii, sfâşiindu-şi hainele sale ponosite şi urlând suficient de revoltat: Lăsaţi-mă să mor ca un câine! Lăsaţi-mă să mă sfâşie păsările carnivore şi câinii înfometaţi! Lăsaţi-mă să putrezesc pe străzi, doar daţi-mi banii înapoi, ca să beau, daţi-mi băutura înapoi, înapoi, înapoi!
Nimeni nu poate să spună cu exactitate cum se numeşte acest bătrân care, de altfel, a fost foarte iubit şi apreciat printre conorăşeni. Vecinii mărturisesc debusolaţi şi cu lacrimi involuntare în ochişori că acest bătrân singuratic, pe vremea regimului de tristă amintire, în secret, cu un curaj ieşit din comun, juca rolul lui Moş Crăciun. De subliniat faptul că, în perioada respectivă, Moş Crăciun era strict interzis. Mulţi oameni care au copilărit în acele vremuri la Strănuteşti, cu siguranţă îşi pot aduce aminte de Moşul lor drag şi ciudat. Dar, după căderea Zidului Berlinului, odată cu venirea pluralismului şi a democraţiei, bătrânul n-a mai fost nevoit să se ascundă, iar fiecare alt bătrân, bunic, părinte, vecin ş.a.m.d. a avut voie să se deghizeze în Moş Crăciun. Vecinii spun că fostul Moş Crăciun a fost strivit de sărăcie. Ultima lui pasiune, în afara băuturii, au fost papagalii australieni. Potrivit unor surse de încredere, bătrânul avea în casă peste 50 de peruşi, papagali australieni, nevorbitori, dar foarte cântători, pe care i-a hrănit timp de nu se ştie cât timp, cu seminţe speciale. I-a servit smerit cu apă, cu diferite leacuri păsăreşti, i-a spălat, i-a îngrijit cu un devotament care depăşeşte simţitor grija conorăşenilor săi faţă de câinii vagabonzi. Bătrânul însă, nu s-a aşteptat ca sărăcia ultimului deceniu să-l supună la atât de multe grele încercări. Ancheta întreprinsă de poliţişti, a revelat faptul că, în ultimele cincizeci şi de săptămâni, bătrânul a fost obligat să se hrănească cu câte un papagal pe săptămână, exceptând duminicile, când, iluminat de sfintele învăţături, s-a abţinut şi de la mâncare".

(...)