Zhani Canco: Muzikën e dëgjojmë në momente dëshpërimi dhe gëzimi; lehtësohemi kur e këndojmë; e shijojmë kur ajo shoqëron ndonjë dialog filmi… Më befasuese është se personazhet tuaja kanë një muzikalitet brenda vetvetes; kujt ia blatoni këtë sukses?
Ardian-Christian
Kyçyku:
Po qe se çështjet e një arti nuk do të pasqyroheshin, - padyshim, të
“përkthyera”, - edhe në artet e tjerë, do të ishte e kotë të flisnim. Gjatë
këtyre afro njëzet vjetëve të fundit, veçanërisht në Ballkan, u krijua
përshtypja dhe jo rrallë bindja se rënia e regjimeve çnjerëzore do të sillte
zëvendësimin e zanateve me dhuntitë. Njerëzit që ishin detyruar të zgjidhnin
një zeje apo një tjetër, ose që të robtoheshin në vende pune krejt të kundërta
me dëshirat dhe ëndrrat e tyre, do të fitonin më në fund lirinë për të jetuar
falë dhuntive. Shembjet ndodhën, por jo gjithnjë në kahun e pritur. Prandaj të
lenë pa gojë filozofirat që çdo askush bën në kurriz të artit,
përfshi muzikën. Shumica flasin jo se kanë ndonjë gjë për të thënë, por se duan
të bëhen sa më të besueshëm gjer edhe për veten e tyre. Në botën shqiptare
kaherë letërsia duket se ka pasur po aq, në mos edhe më shumë muzikë se vetë
muzika, e vetëm kjo e vërtetë më jep njëfarë shtytjeje që t’ju përgjigjem. Në
kushtet e sotme, muzika plotëson një mangësi, mbush një boshllëk, mjekon
përkohësisht e shpesh rrejshëm ndonjë plagë a ankth, por nuk thelbëson. Kjo nuk
është një muzikë që i fton shpirtrat në harmoni, por që i bën të varur, si puna
e një droge. Gjithkush e ka të lehtë të bindet se jetojmë nën, në,
ose mbi kohën e zhurmës. Muzika e kësaj kohe i shërben
pikërisht zhurmës, ose është një zhurmë që rreket të duket muzikë. S’janë të
paktë ata që e pandehin muzikë. Në fakt, përpjekja për të shkatërruar shpirtin
dhe njeriun në përgjithësi mund të shihet edhe si një një ftesë nga Yjori.
Ftesë që njeriu të rimësojë heshtjen e epërme. Sa i përket letërsisë, ajo e
përfshin në vete muzikën e përjetshme, ngaqë jeton e zhvillohet në magmën e
parme, ku tingulli, fjala dhe brendia e njeriut nuk qenë të ndara, e as njeriu
nuk i përftonte dot të ndara.
Kam përshtypjen se ju personazhet i perceptoni si organizma tingujsh që formojnë melodinë e krejt veprës, duke i dhënë kësaj të fundit një veçanti të pazakontë.
Kjo nuk ndodh si
pasojë e një plani, sepse s’mund të futësh muzikë aty ku sundojnë kakofonitë,
ose gërvimat. Ngjarja ndodh në hapësirën ku secili shkrimtar zgjedh
personazhet. Letërsia mbetet mëse e lirë, madje shpesh rrezikshmërisht e lirë
për të shtuar në dëgjimin e brendshëm të lexuesve melodi të ndryshme. Këto mund
të jenë vajtime, përqarje, trokama pastruese, ose mortnore, rrokullima absurde
e qesharake, foshnjarake, ose edhe përbuzje të zhurmës mes ripërsëritjes së saj
nga një kah tjetër. Po të përdornim një metaforë, muzika e letërsisë i ngjan
atij fakirit të famshëm indian, që kish arritur në lartësi të atilla
shpirtërore, saqë hante fekale dhe i zhdukte. Kish pastruar tashmë një përrua
nga ata që sillnin përvit vdekjen e mijëra vetëve.
Si mund ta komentoni
që poezia është muzikë, apo muzika është poezi, dhe të dyja kanë një forcë të
madhe për të zbutur vetveten…
Në lashtësi, pak para
se zanoret të ngjiznin gjuhët, muzika duket të ketë qënë një kujë, një
përgjërim drejtuar Krijuesit. Ajo mishëronte vetminë që do të sillte fanitja e Gjuhës,
por edhe një gëzim që kuja s’mund të mbetej pa një përgjigje. Nga lutjet e
para, shpesh të papërkthyeshme as nga ata që i shprehnin, u kalua tek ritmi.
Zbulimi i ritmit dhe ruajtja e tij pasuroi kujtesën, e formësoi, kurse poezia
njësonte harmonishëm të gjitha: lutjen (pra, bashkëbisedimin me Krijuesin),
kujtesën (mundësinë e bashkëbisedimit me veten) dhe poezinë (ftesën ndaj të
tjerëve dhe shmangien, ose edhe mposhtjen e vetmisë). Ne nuk patëm fat të
lindeshim atëhere. Poezia dhe muzika nuk e kanë humbur fuqinë për të zbutur
gjer edhe kafshët, apo për të shqetësuar gjer në çmenduri qëniet e rreme, mirpo
njeriu i sotëm ka frikë të jetë i butë. Zbutja e bën më të vdekshëm, mendon ai,
më të dobët dhe më të varur. Ai beson se egërsia është liri dhe shkel edhe mbi
kufoma, që të mos humbë atë farë lirie. Më ka magjepsur një ngjarje-simbol që
tregohet nga murgjit e Malit të Shenjtë Athos. Grupin e parë të tyre e
kërcënonte me vdekje një përbindësh, një kuçedër (aspida quhej).
Përkryerja e tyre shpirtërore i ndalonte të vrisnin qënie të gjalla, mirpo ka
një pikë nga ku egërsia nuk është më shprehí gjallimi, por mjet vdekjeprurës.
Themeluesi i bashkësisë, Shën Athanasi, i jep atëhere secilit murg nga një
vegël muzikore dhe i lutet të këndojë, aq sa mundet, ashtu si di. Aspida iu
vërsulet, por nuk vendos cilin të hajë më parë. Tingujt e secilës vegël e joshin, ndonëse “muzikantët” nuk janë
mjeshtra, mirpo janë bashkë, punojnë për të njëjtën melodi mbijetese, si të
thuash. Janë bashkë, por secili i bie veglës së vet. Ai që nuk këndon si duhet,
rrezikon të shqyhet. Për fat, sapo kuçedra përgatitej të shqyente ndonjërin,
muzika e të tjerëve, e atyre që këndonin më bukur, ia merrte mendjen. Murgjit e rrethojnë dhe kuçedra
nis të hedhë valle dhe zbavitet derisa ngordh. E kapit pikërisht pamundësia për
të zgjedhur se cila vegël i pëlqen më shumë, domethënë mungesa e forcës për të
kuptuar dhe pranuar një harmoni. Murgjit marrin gjuhën e Aspidës dhe, pas një
rituali që ka mbetur i pandryshuar për një mijë e ca vjet, bëjnë një ujë
shërimtar, nga i cili kam pasur fatin të pi…
Jo gjithmonë poezia
është muzikë, pavarësisht se mund të përdorë rima, gërshetime tingujsh etj. Në
parim, një poezi që i shërben territ ka muzikë të varfër, pa jehonë, të
njëtrajtshme, por jo rrallë gllabëruese, si muzika e veprave të realizmit
socialist, për shembull. Mjaftojnë disa vargje të Lasgush Poradecit dhe të
gjitha dëgjohen më qartë. Kalimi nga rima në varg të bardhë
ishte një dramë për njeriun, sado të mundohen hulumtuesit ta quajnë përshtatje, shndërrim
të natyrshëm, ecje në një hap me kohën etj. Virgjëresha
bëhet grua, dhe kjo është e natyrshme, por s’domethënë edhe se është gjëja më e
mirë për Shpirtin. Njeriu ec në një hap edhe me vdekjen, por kjo disa i afron
tek Zoti, disa i vllazëron me shtazët.
Në përfundim të një
libri, a ndjeni që, gjatë procesit të krijimtarisë, në çaste paqeje, lufte dhe
kontradiktash, iu keni përcjellë personazheve nga një tingull muzikor specific,
sipas moshave dhe kohës kur jetojnë?
Pasi përfundoj një
libër, kthehem, por pa ngut, në heshtjen time të përditshme. Në njëfarë mënyre,
çdo mbarim libri është një mërgim i ri për mua, sepse ndahem, ose mbetem i
çmeritur nga ato që sapo iu kanë ngjarë personazheve. Secili shkon në rrugë të
vet me muzikën që ka bërë hak. Por është e padrejtë të mos shtoj se përfitimi
im nga muzika e tyre është pakrahasimisht më i madh se sa i tyre.
Si mendoni se bëhet
kalimi nga fjala në tingull në krijimet tuaja: në mënyrë evolutive, apo
revolutive?
Jemi bashkëkohës me
një cënim të paparë ndaj shqipes dhe ndaj gjuhës njerëzore në përgjithësi.
“Lekëzimi” i fjalive; përqeshja e pakontrollueshme, si prej të demonizuarish
ndaj metaforave që shprehen me shpirt fëmije; idiomania; shkatërrimi i fjalëve
themelore përmes relativizimit të tyre, përmes mbushjes gjer në zvordhje me
patriotizëm të gënjeshtërt, ose me pafuqi; dëbimi i fjalës nga gjithçka dhe
furia e sëmurë për ta zëvendësuar me pamje, shenja, qyfyre, reklama etj
përbëjnë një gur sprove për artistin e përkushtuar. Në këto kushte, synimi im
mbetet ruajtja e barazpeshës mes arsyes që e mban vetëdijen zgjuar, ndjenjës që
duhet të jetë një përkushtim i kulluar, i hapur dhe pa të fshehta ndaj
lexuesit, dhe njohjes së asaj që quajmë jetë. Ky synim nuk është i rëndomtë,
por besoj se vetëm kësisoj fjalët zenë vendet e duhura dhe nuk lenë asnjë skaj
të zbrazët. Zbrazëtia njihet si më e dëmshme edhe se zhurma. Një pyetje e
thjeshtë mund të na bindë: çfarë vjen diku pasi që atje ik zhurma,
fjala, heshtja? Vallë, dyfishohet zbrazëtia, apo fanepset një tjetër lëndë,
një tjetër (…) që ne nuk e njohim dhe para së cilës jemi krejt të papërgatitur?
Mungesa e përgjigjes duhet t’u vlejë zemërngrirëve që ende bredhin pas ndonjë
dëshmie se ka një Zot që na mbron nga rrethimi mes të cilit përpëlitet
mendjengushtësia jonë.
Natyra është e
mbushur me tinguj të krijuar nga Zoti. Njeriu krijoi tingullin mekanik dhe atë
muzikor. A ekziston një lidhje ndërmjet këtyre tre tingujve dhe, në qoftë se
po, si gjenden të shtrirë në krijimtarinë tuaj?
Nuk jam përpjekur ta
zhbiroj punën time kaq thellë, por jam marrë gjatë me historinë e brendshme të
zërit njerëzor, që, në fakt, është prani hyjnore. Në Athos pata fatin të gjej
qelinë dhe kishën ku ka shërbyer i famshmi Gjon Kukuzeli, që nderohet si
shenjt. Dëgjova i rrënqethur himnet dhe lutjet e tij. Murgjit kishin një
shprehje shajnitëse për artin e Kukuzelit. Kur këndonin zogjtë në Athos,
thoshin “këndon si Gjon Kukuzeli”. Ç’mund të shtohet?! Shpresoj që për
këto gjëra të shkruaj më gjerësisht në të ardhmen. Udha e zërit të Kukuzelit
djeg moshat, si të thuash. E rrëmben njeriun, e çon në skaj të vetes, e kalon
përmes luginës së vdekjes, e ngjall së vdekuri, domethënë ia hap sytë e
brendshëm aq sa të bindet se koha s’ka të shkuar, të tashme, të ardhme e madje
as drejtim rrjedhjeje, dhe i ndërron kahun e të ecurit, e të ndjerit, e mënyrës
si përfton vetveten. Në disa ese të shkruara e të botuara në rumanisht jam
përqëndruar heraherës edhe në historinë e zërit shqiptar të Alpeve, të Eposit.
Përkushtimi ndaj Zërit përsosi gjer edhe trupin e malësorit, mushkëritë,
grykën, nofullat, dhëmbët, përzgjodhi ushqimet, pijet, orarin ditor e jetor.
Sepse Zëri ruante harmoninë mes universit të dukshëm dhe atij të padukshëm. I
pari orvatet përherë të mbyllet, t’i përulet shpërbërjes, kurse tjetri i
dhurohet për të mos e lënë në shkatërrim. Zëri ishte dhe mbetet aq i
vetëmjaftueshëm, saqë nuk ka nevojë veçse për një tel, për një lahutë, vaji në
dukje monoton i së cilës, në të vërtetë frruan lëndën e gurtë dhe e zëvendëson
me shpirt, ose i hap vrima dhe mbjell në të hyjnor, pakashumë ashtu siç ndodh
kur minatorët mbushin shkëmbinjtë me llokume dinamiti. Rapsodët përbënin
bashkësi të padepërtueshme jo që të ruanin ndonjë pasuri a famë tokësore, por
që të çonin më tej tiparet e racës. I flijonin gjithçka zërit për të mbrojtur
genin. Edhe në majat shqiptare koha është rruzull, jo fushë, as lumë. Prandaj
tingëllon fëminore të besosh se gjuhën shqipe e mbajnë gjallë vetëm librat e
fjalët. E mbajnë gjallë dhe ia zgjasin jetën në fshehtësi ata zëra mbikohorë,
që nuk varrosen bashkë me bartësit e tyre e që s’duan t’ia dinë nga përdhosja e
pjesës tjetër të dëgjimit.
Jeni duke shkruar dhe
befas, jo shumë larg dhomës suaj, nga fqinjët, dëgjohet Simfonia e 9-të e
Bethovenit. Ju shqetëson kjo, apo muzika përkatëse merr pjesë në atë që
shkruani?
Lidhjet me muzikën
janë çështje krejt vetjake të secilit autor. Muret e dukshëm e të padukshëm që
ngrihen rreth meje kur shkruaj nuk përshkohen dot nga asnjë lloj muzike
fqinjësh. E një mur vërtet prodhimtar është si ligji: para tij edhe Bethoveni,
edhe sazexhiu i paemër janë të barabartë.
Në çfarë mase
ndikojnë tek personazhet tuaja një tingull i zakonshëm dhe një tingull muzikor?
Në romanin tim ende
të pabotuar “Demi i Zi”, tingujt e rëndomtë shndërrohen në simfoni për Poetin,
të cilin kolegët dhe bashkëkohësit e paditin si të shterur, të vdekur,
dalë muzike, si me thënë. Ngaqë numuri i letërnxirësve është shumëfishuar
si për të turpëruar numurin e faqeve dhe të librave që botohen, e shkruara
duket si punë zbavitjeje. Mirpo e shkruara e mirëfilltë është njësim i qënies
me Krijuesin gjatë çasteve kur Krijuesi iu dhuron lexuesve një motërzim të
realitetit. Është një akt mëshire që s’ka krijesë ta përballojë me mirënjohje.
Prandaj padia se një poet i jashtëzakonshëm si ai i “Demit të Zi”, - mishërim i
Lasgushit, - është shterur, nënkupton i fshirë nga Libri i Jetës.
Dhimbja e tij dhe mëshira ndaj atyre që besojnë se në art duhet të jesh i
pranishëm si në një qendër pune, nga x orë në ditë e në natë, e njësojnë me
Krijuesin, ia hapin qënien ndaj thelbit të Jetës dhe e ndihmojnë të nxjerrë nga
tingujt e rëndomtë Muzikën. Atë muzikë që e ka gjithë krijimi, por që
shkretohet nga shpërfillja, zilitë, egërsia njerëzore. Poeti arrin të
rishkruhet në Librin e Jetës dhe kjo është një tjetër pamje e shpëtimit të
shpirtit. Në romanin “Home”, që m’u botua kohët e fundit, era e zakonshme e
vjeshtës bën iiiij dhe personazheve u duket sikur hapësira
kërkon dëshpërimisht bij. Bij që rrënohen udhëve të fshatit global, apo brenda
kufijve. Bij që duhen zëvendësuar, ose rilindur nga vetvetja a nga prindër të
tjerë… Në fakt, beteja mes tingullit të zakonshëm dhe atij të papërsëritshëm
prek drejtpërdrejt një nga pikat më të ndjeshme të letërsisë. Lëvdatat ndaj ca
librave ngulmojnë se protagonistët janë njerëz të zakonshëm, të ditëve tona
etj, dhe shpenzojnë për këtë marrëzi shumë mjaltë të prishur. S’e kam kuptuar
dot kurrë se pse e me çfarë bën hak njeriu i zakonshëm kaq përkushtim. Njeriu
s’mund të jetë i zakonshëm, por vetëm pjesërisht i dukshëm, pjesërisht i
kuptueshëm, në varësi të vëmendjes së të tjerëve ndaj tij. I zakonshëm mund të
jetë, po, një personazh, e kjo falë aftësive të diskutueshme të autorit. I
zakonshmi duhet të ikë nga letrat dhe t’i lerë këto, bojën e shkrimit dhe kohën
e lexuesit për qënie shumë më joshëse.
Himni i parë në botë
është ai i Hollandës, që daton nga viti 1572 me Wilhelmus Van Nassouwe
(Nassau), ndërsa himni shqiptar është i vetmi që ngrihet mbi një simbol, atë të
flamurit, shkruar nga Asdreni, me muzikë të rumunit Çiprian Porumbesku. Si e
përjetoni kur e dëgjoni himnin shqiptar në Rumani dhe çfarë emocionesh ndjeni
kur e dëgjoni në Shqipëri?
Jo vetëm Rumania dhe
Shqipëria e kanë himnin nga muzika rumune, por edhe Izraeli. Është një
trekëndësh i pazakontë dhe një lidhje e brendshme kulturore e fatnore që
meriton shumë më tepër vëmendje, por edhe njohje të thellë të historisë, fesë,
rolit të Fjalës. Sa më përket, nuk flas dot për ndjenja të kësaj natyre. Këto
mund të gjenden në librat e mi, qartë dhe pa zhurma a llafe drithëruese,
përlotëse, përtej çdo shumësi akademik, patetik etj, që ia nxijnë jetën
njerëzisë me tallash nga gjuha e drunjtë.
John Naisbitt në
vitin 1982 shkroi librin “Megatrends” dhe përdori për herë të parë termin
globalizëm. Mes të tjerash, Naisbitt thotë se ekonomia botërore, në fund të
fundit, do të bëhet një e vetme. A mendoni se do të vijë koha kur kjo të
shtrihet në muzikë, prozë, poezi, skulpturë, balet, arkitekturë, apo ky lloj
globalizimi ekonomik nuk do të ndikojë në fushën e artit dhe të kulturës?
Globalizimi tashmë
vendos në masë të ndjeshme ecurinë e kumtit artistik, cakton kufijtë e famës,
shitjeve, qarkullimin gjuhësor e mendor të atij kumti. Nuk para merr parasysh
etjen e pakontrollueshme të njeriut për t’u mërzitur, për t’u zvjerdhur, për
t’u ndërkryer nga përsëritja e gjërave. Pandehet se ari është metali më i çmuar
dhe lihet mënjanë forca e së ashtuquajturës alkimi, ta zemë. Prandaj kumti i
përhershëm artistik, ai që kapërcen kohëra e mendësi, do të mbijetojë si deri
më tash, duke lidhur shpirtrat e të zgjedhurve mesveti dhe duke i ushqyer. Ata
që s’duan të bëhen të zgjedhur, mbijetojnë me ushqimin përkatës. Sipas kokës,
edhe kumti.
A do të ketë një
kulturë amerikane, një evropiane, një kineze etj në fund të shekullit XXI? Nëse
po, a do të ketë gërshetime ndërmjet këtyre kulturave?
Nuk më duket se të
gjitha kulturat kanë të njëjtat gjatësi rrënjësh e të njëjtët thelbe
jetëgjatësie. Jo gjithmonë përzjerjet janë fatlume. Për më tepër, jeta e
njeriut rrallë i kapërcen të tetëdhjetat, sidomos kur është e dendur dhe plot
vegime. Vetmia e një krijuesi duhet të përfshijë në vetvete të gjitha
shtjellimet e mundshme të kulturave që sundojnë, ose që ende kanë zë më të
fortë e gjuhë më ndërkombëtare në botë, dhe të sjellë diçka që të tjerët nuk e përfshijnë
dot, ose që s’kanë arritur ta nxjerrin dot nga vetmitë e tyre. Ka kultura që
ngrihen mbi flijime të tmerrshme dhe që, përmes flijimeve, kanë kaluar disa
herë në e mbi vdekjet e mundshme. Kultura që
e kanë parapaguar përjetësinë e tyre, si të thuash. Për një fjalë goje, por ku
varej vetë shpirti, të dërguarit e Zotit janë prerë me sharrë, janë varur e
rrjepur të gjallë, janë hedhur në shëllirë e janë bërë shkrumb në turrat e
druve. Për një fjalë që s’ia jepte falas kujtdo, arkitekti Hiram, autori i
Tempullit të mbretit Solomon, dha jetën, kurse Gjok Shqiptari pranoi të digjej
në gropën me gëlqere, pa përmendur martirët e njohur e të panjohur të shqipes.
A keni menduar
ndonjëherë që tingulli të ketë forcën hyjnore mbi fjalën e shkruar?
Shpirtërisht, fëmijët
shihen si më të pastër se të rriturit. Kumtet hyjnore nuk na kanë ardhur përmes
tingujve, por përmes Fjalës. Në fakt, rrjedha, ndërlidhjet dhe realitetet
nëntekstore të tingujve që ngjizin fjalët mbeten të pakapshme për shumicën prej
nesh. Këtë e dëshmoi më së miri dijetari Fabre d’Olivet kur përktheu në disa
rrafshe njëheresh Fillesën e Biblës. Përfundimi ishte se që të mund të
hysh në të fshehtat e Krijimit, duhet të zhvendosesh shpirtërisht, gjuhësisht e
mendërisht në kohën dhe hapësirën e shkrim-krijimit të botës dhe jetës, në
çastet kur Fryma, Lënda dhe Teksti ndodhnin njëheresh. Pikërisht hyrjen në
çaste madhorë të shpirtit njerëzor lehtëson zëri i Kukuzelit, të cilin e
përmenda më lart. Mirpo ai është një zë i çmëkatnuar nga Lutja e Zemrës, ose
Oratio Mentis, që është përmendja e emrit të Shpëtimtarit dhe kërkesa e
mëshirës derisa lutja shndërrohet në frymëmarrje. Besoj se Kukuzeli e ka pasur
Lutjen e Zemrës dhe arrin të njësojë me muzikën e tij pikat kyçe të Kohës e të
na i bëjë, në mos të prekshme, të ndjeshme.
Bret Easton Ellis shkruan se muzika është një stenografi për lexuesin, një mjet
për të kuptuar personazhet. Duke u nisur nga kjo pikëpamje, më lindi vetvetiu
pyetja: çfarë muzike mendoni se shtrihet në krijimtarinë tuaj?
Një muzikë e sertë, e
ndershme dhe gjithnjë e më vetjake.
Paqja, ky kompromis i
dhimbshëm, a do të jetë në gjendje të dominojë mbi fanatizmin dhe frikën?
Deri tani njeriu ka
dëshmuar se arrin të bëjë paqe vetëm pasi i ka harxhuar të gjitha fuqitë dhe mjetet
që shfarosin paqen. Ai s’gjen paqe, sepse nuk i përket vetes. E megjithëse e di
mirë sa ujk është për sivëllanë, këmbëngul t’i besojë vetes dhe ujkut, të presë
mrekulli prej tyre, se sa prej Zotit. E sado e frikshme të tingëllojë, ne nuk
dimë si është të bësh letërsi apo çdo art tjetër në kohë paqeje, pa ndihmën e
frikës, pa kanosjen e vdekjes, pa ëndërrat për qetësi, heshtje, muzikë të
pazakonshme…
Tiranë-Bukuresht,
gusht 2007
Botuar disa herë në shtypin shqip