As që ka përse.
S'ka as për kë.
Ai qytet, i mrekullueshëm gjatë beharit, falë liqenit, dhe i perëndishëm gjatë dimrave, falë dëborërave që sikur shkundnin fëmini ende të pajetuara mbi çatitë e vjetra, veç varfërisë, thashethemeve helmatisëse, bukurisë falas dhe çmendurisë, me të cilën është i pajisur secili qytet i kësaj dynjaje, kish edhe një poet të marrë. Qyteti ishte tepër i vocërr dhe mjaft i harruar bote, që të mund t'i lejonte vetes dy, apo më shumë poetë të marrë.
Poeti i Marrë i qytetit ishte mjaft tërheqës, mbase ngaqë nuk lejonte të kuptohej nëse ishte më fort poet se sa i marrë, e askush s'mbante mend qysh kur pat nisur ai të shkallonte, apo të shkruante poezi. Jetonte në katin përdhes të njërit prej shumë pallateve të ngritur me punë vullnetare. Ishte fqinj me një hordhi arixhinjsh që faniteshin në apartamentin e tyre vetëm kur u ngordhte ndonjë ari. Poeti ishte një burrë pa moshë, pa dhëmbë, pa shumë fije flokësh mbi ballë, pa shumë kokë mbi supe, me një trup pabesueshëm të hollë dhe me ca supe që rrinin si të varur në një kremastar të padukshëm. Mungesa e dhëmbëve dhe fytyra përjetë e parruar sa duhet (se mjekra ndalohej me ligj) i jepnin hijen e një kafshe që ish mallkuar të ngurosej pikërisht kur turrej të dëshmonte fuqitë seksuale. Vishej gjithnjë me një xhaketë prej stofe ngjyrë dheu (ai, banori i qiejve!), me një këmishë të qepur mbase menjëherë pas këmishës së parë të planetit; krahët i rrinin tepër të gjatë, e, në vend të rripit dhe të zinxhirit të pantallonave, përdorte një tel me gjemba të qethur, siç e quante, pra: një tel pa gjemba. Mëngjeseve, me atë kryelartësi të dhimbshme të marrokëve të padëmshëm, me një buzëqeshje të përhumbur dhe me atë shkëlqim të pagjetshëm të poetëve të varfër, ai përshkonte qendrën e qytetit, ndalej dy minuta me nderim para shtatores kushtuar heronjve të kombit, - ku vyshkeshin kurorat e zgjedhjeve të kaluara, - përshëndeste ushtarakisht fytyrat pjesërisht të ndryshkura të heronjve, pastaj përsëriste për të kushedisamijtën herë udhëtimin e përditshëm, duke mbushur me pak shpirt rrugicat e ndenjura të jetës. Pasditeve të beharit shëtiste anës liqenit, nën vështrimet plot ëmbëlsi përtallëse e keqardhje të femrave që bënin banjë, apo nën shikimet e dhembshur të pushuesve pleq që shkrydhnin kockat nën diell, teksa sgalemët sajonin rrathë e shpikje të tjera gjeometrike nën vezullime yjesh a flokësh e bore, para se të treteshin në qiej më pak të bukur, por edhe më pak mërzitës. Poeti i Marrë bariste në përzjerjen gjithnjë e më të papërkthyeshme të stinëve me sytë ngulur përtokë, pa përshëndoshur kënd, pa u përshëndetur prej ndokujt; asnjëri nga qytetarët e tjerë nuk shkruante poezi, as që e kishin haberin ç'ishte poezia; disa madje e pandehnin sëmundje, - në mos vdekjeprurëse, shkatërrimtare, - dhe Poeti i Marrë e dinte se qyteti e kish degdisur kaherë në një skaj të nëmur të kurreshtjes së vet mishngrënëse, një kthinë ku as plehraxhinjtë nuk afroheshin, e vetëm ca intelektuale që rrinin ditenatë xurxull ia përmendnin ndonjëherë emrin. Krejt ndryshe silleshin me të fëmijët. Falë një rituali të zbuluar nga ata fëmijë që tani shullëheshin klubeve, të tanishmit e ndalnin në rrugë, i luteshin t'u recitonte dy-tre vargje. Poeti i Marrë ndalej menjëherë, pa i këqyrur, përqëndrohej me kujdes, dukej sikur zgjohej papritur në prani të një salle me poetë të pavdekshëm, apo me lexues të etur për perla poetike, mprihte zërin, drejtonte edhe më trupin si lis, dhe recitonte. Gjatë tridhjetë viteve të fundit, pat recituar poezi nga të vëllimit të parë, që ende s'kish parë dritën e botimin e as errësirën e lexuesve, me titull "Unë rri si bari - ata rrinë si drapri". Tek nxirrte vargje nga goja, mungesa e dhëmbëve, me një mall të papërmbajtshëm i nofullave, e bënte të dukej sikur përtypte diçka. Në fakt, kurrkush s'e dinte me çfarë ushqehej ky poet i marrë apo marrok poet i asaj treve ku zakonisht, denbabaden, marrëzinë e mbanin nën zgjedhë zejet e tjera. Thuhej se gjyshërit i patën lënë trashëgim një copë tokë, njëfarë livadhi me hardhi, qershi e mollë, mbrapa haleve shtetërore, përballë stadiumit, mirpo marroku, duke qenë i vetmi dhe i fundmi pinjoll i një familjeje të rëndomtë e pothuajse të shuar, pa pasur me kë të ndante tokën, rrushtë, qershitë dhe mollët, e kish lënë krejt pas dore. Asisoj pemët ishin tharë, grirë nga vemjet dhe krimbat, rrushtë ishin përvëluar nga hiri, kurse çiftet e ndaluar e pa strehë të qytetit e patën shndërruar kopështin e Poetit të Marrë në njëfarë bordelli pa çati. Poeti i Marrë qe gdhirë, pa dijeninë e vet, pronar i një bordelli që ia rrëfente gjysmën e mëkateve të veta drejtpërdrejt qiellit, pra, i një bordelli përgjysmë të falur. Me të mbaruar recitimin përkatës, duke falenderuar me ndrojtje e jo pa një grimë trishtimi, pa e vënë re përqeshjen e pavullnetshme të fëmijëve, Poeti i Marrë dilte nga qyteti, kapërcente rrethinat me kalldrëm, i ngjitej një monopati dhe e mbante frymën majë një kodrine. Nga ajo majë vetmitare, larg vështrimeve e thashethemeve, larg rrëmujës e rrëmetit, përbri liqenit që shpërndante një si buzëqeshje të praruar engjëjsh, apo nën kristalet e borës, Poeti i Marrë zbathte këpucët, nxirrte në pah këmbën e djathtë, hiqte çorapen gjithnjë të leshtë që i ngjasonte kapuçit të një xhelati dhe mjekonte me durim nën diell, - saherë kish diell, - një plagë të kaltëryer, së cilës nuk i dihej prejardhja. Në mjekim e sipër, i pëlqente të shqiptonte ngadalë:
- Po. Ju trembeni ca sëmundjeve që mund të shkaktojnë vdekjen dhe luteni të mos vdisni. Po ç'do të bëni, pa më thoni, kur të vijnë sëmundjet gjatë të cilave do përgjëroni vdekjen t'ju marrë e vdekja s'do t'jua varë?!
Tek përsëriste këto fjali të mbamendshme, por që s'arrinin kërkund ta tëharrnin tymin e trashë të shpërfilljes së qytetit, në një folezë tjetër të trurit të vet të krisur, pa fjalë, përsoste poezitë e veta hëpërhë të pabotuara, përfshi ato që nuk i kish hedhur në letër. E vërteta është se poezitë e Poetit të Marrë mund t'i hartonte çdo pijanec apo riosh i pagdhendur që sapo kish rënë në rrjetat e dashurisë së parë, por asnjëri nga këta të fundit nuk ishte dot aq i marrë sa Poeti i Marrë. Ata mund të kishin vargje, ose poezi më të mira, më të ndjera, mirpo u mungonte marrëzia. Ajo marrëzia që magjeps kujtesën e popujve. Për vite me radhë, bashkëqytetarët ishin tallur me Poetin e Marrë, duke e përgojuar vazhdimisht si shembullin e hajvanit të parrezikshëm që gjallon brenda mureve të marrëzisë së vet - kafshë që s'do ta kapërceje dot vetveten në asnjërën nga botët e mundshme. Disa thoshin se, kohë më parë, kur ujku ishte ende qenush e stërgjyshja - ende virgjëreshë, ai nuk pat qenë as poet e as marrok. Pat qenë vetëm një djalosh i thjeshtë, pa të ardhme, i pashëm, i ndrojtur, që ra në dashuri vdekshëm me një vajzë si puna e vet, e arriti madje edhe ta merrte për grua. Vajza pat qenë e bukur dhe e ndershme, madje disi më e përkorë nga sa e pranon fati i natyrshëm, e prandaj, mbase, ai, poeti dhe i marri i ardhshëm, gjatë orëve të përflakura e marramendëse të natës së parë të mjaltit, e pat kafshuar diku në fyt, me përkushtim e dëshirë të kulluar si loti. Nusja njomëzake, krejt e huaj ndaj ligjeve të shtratit bashkëshortor, e lebetitur nga etja e të shoqit për t'i ngjitur një gjuhë të pashprehshmes, kish marrë turravrapin drejt shtëpisë prindërore, duke mallkuar me sa i mbante kafka. E pasi kishin hulumtuar mbarë e prapë dëshminë e mavijosur të dashurisë së poetit, - shenja ngjante kryekëput me një sahat xhepi, - babai dhe vëllezërit e nuses i patën rënë më të se dhëndërrit i kishte rënë sahati dhe qenë sulur në kërkim të shtazës.
- Po ti qënke soj qeni, mor spurdhjak, - i qenë hakërryer bishës hakmarrësit e nuses.
Dhe i kishin hequr një dru si në përralla, një nga ato të rrahura që të bëjnë të flasësh me vete gjer në çastin e vdekjes. Nuk patën menduar se ai do ta ndante të folurën me vete edhe me shkrimin. Të tjerë ustallarë thashethemesh ngulmonin se Poeti i Marrë i pat zbuluar dhuntitë e rralla falë shkaqesh krejt të ndryshme nga e rrahura dhe dështimet në jetën vetjake. Ishte fjala për drama të rëndomta, si mërzia shëndërkuese e qytetit, grindjet kanceroze me fqinjët, zgjerimi i vrimës së ozonit, prishja e verës në bute, vdekja e filan udhëheqësi apo e filan princeshe të modës, shitja haptas e atdheut nga ana e politikanëve tanë etj. Shumë dimra pas rënies së sahatit, Poeti i Marrë u faneps udhëve të qytetit me një lopatë në dorë. Ishte një lopatë mëse e zakonshme. Pat recituar tashmë për fëmijët e luftrave botërore, për fatosa, pionierë e demokratë të thekur, për heronj, heroina lufte e pune, për veteranë e kreshnikë burgjesh, për xhevahirë e mutra; kohëra të reja e njëfarësoj më njerëzore qenë ulur mbi qytet. Kur e panë me lopatë në dorë, të gjithë, në përputhje me zakonin e vjetër, e përqeshën. S'kishin ç'bënin tjetër. Ose s'dinin. Thanë se i kish hyrë magjisë së zezë, së bardhë apo të hirtë, se qe përzjerë me sektet fetare që babëziteshin të blinin për dy kacidhe shpirta që s'vlenin as një kacidhe e gjysmë, se ish vërsulur të çgroposte qytetin e kahershëm, atë mahnitësin; thanë se kish nisur të lëronte kuplaranë pa çati; thanë se e pandehte lopatën kryq, skelet të ndonjërit prej shenjtëve të nëpërkëmbur nga historia, se lopata i dukej melhem, armë vetëmbrojtëse, dashnore që s'qahet nga kafshimet etj. Me lopatë në dorë, pa u stepur, nuk hoqi dorë nga recitimet, as nga shëtitjet e përditshme, pavarësisht nga stina dhe tekat e motit, e as mjekimin e çuditshëm të plagës së kaltëryer majë kodrinës. Në një çast të caktuar, qytetarët u bindën se Poeti i Marrë ishte më fort marrok se poet dhe se nuk ishte një marrok i rëndomtë, por një "poet i marrë me lopatë". Kujtesa e zbërdhylët e qytetit filloi të myshkej në mënyrën e vet, pa arritur ta ndante poetin nga marrëzia e nga lopata. Pikërisht nga ky çast, Poeti i Marrë me Lopatë nuk u pa më rrugëve të qytetit. U zhduk, humbi sysh, duke i detyruar bashkëfatzinjtë që ta çonin mendjen edhe tek ai, fillimisht si me shpërfillje, si me tallje, sa për të mbushur zbrazëtitë e të gjalluarit, me njëfarë ironie të helmët, por jo vdekjeprurëse, e më pas: me atë kurreshtje gërryese të fatkeqëve që e ëmbëlsojnë mendimin e mirë ndaj vetes duke numuruar hollësira tragjike të të dërrmuarve nga fati. Fqinjët arixhinj të Poetit të Marrë, me të mberritur në qytet, të dehur aq sa të kujtonin një togë çakërrësh, qenë turrur t'i shpërthenin derën prej kompensate, që t'i lypnin dy thelpinj hudhrash, a një gjysmë kile rakie, a një grusht duhani të dredhur, por s'e gjetën në shtëpi. Që ta dëbonin nga kthinat e makthit, i shndërruan arinjtë në qenër kufiri, mirpo nuhatja e qenave ish terur tashmë nga avujt e pijes. E kërkuan, gjithsesi, nëpër të gjitha qoshet e qytetit, gur më gur e gropë më gropë, me stilin e tyre prej çakërrësh të përkohshëm, domethënë duke u përplasur mesveti, duke shkëmbyer grushte, shpulla, të shara, duke goditur me kokë e shpulla mure, dyer, kalimtarë të rastit, pijanecë që s'gjenin strofullat, duke u rrokullisur mbi kalldrëme, mbi qenër e arinj vegimtarë. Dikur hoqën dorë. Bashkëqytetarë të tjerë, nga ata që s'ta priste mendja, e kërkuan Poetin e Madh të qytetit gjer edhe në varreza, varr më varr e gropë më gropë, anës gjolit, në çmendinë, në burg, në guvat e të gjitha lavirave me emër e pa pare, e kërkuan nëpër ujrat e murrme të liqenit, natën, pas mesnate e në të gdhirë, duke u lutur që të mos e kishin shqyer peshqit e uritur të tranzicionit, por më kot. U desh të kalonin edhe dy javë nga ato të mrekullueshmet e qytetit poet-humbur; u desh të ridhnin dy javë gjatë të cilave askush s'kish me kë të tallej apo të shtynte orët, derisa kufoma e shumëpritur u gjet. Për tre muaj me radhë, nga pak në çdo mbrëmje, me lopatën e vet frikësuese, Poeti pat hapur një gropë në një cep të bordellit të vet, trashëguar nga të parët. Një mbrëmje vjeshte, aty nga fundi i tetorit, i heshtur e duke përfituar nga rrallimi i çifteve, Poeti kish zbritur në gropën e hapur për tre muaj me radhë dhe ish mbuluar, - askush s'merrte vesh si, - me dheun e trashëguar, të cilin s'kish pasur me kë ta ndante. Asnjë çift s'kish hapur gojë rreth asaj grope që hapej e thellohej ngadalë çdo mbrëmje; disa madje ishin fshehur në atë gropë saherë kalonte andejpari ndonjë patrullë policie. Dhe ishte tejet e vështirë për qytetarët, pas vdekjes së Poetit, që të kuptonin e të pranonin se si kish arritur merhumi të mbulohej me atdhe njëlloj sikur ta kish mbuluar ndonjë varrmihës i regjur apo ndonjë hasm. Qytetarët pritën pastaj që Poeti të kish lënë ndonjë shenjë rrënqethëse, prej gjeniu të pakuptuar në kohë, ndonjë dorëshkrim të pavdekshëm, ndonjë shenjë që t'i ndihte ta sillnin ndërmend me përkushtimin e shenjtë të këtyre rasteve, të kujtonin me mall e nderim artistin e shquar, ndonjë shenjë që t'i ndihmonte të kalonin më lehtë mbi kafshimet e befta e kafshërore të ndërgjegjeve. Në fakt, ata, këtë patën pritur një jetë të tërë: një shenjë, një dëshmi, që ta adhuronin, ta ngrinin në qiell. Por poeti nuk pat lënë asnjë shenjë përveç lopatës. Një lopatë e ngulur në tokë, buzë gropës, si ndonjë shuplakë e brishtë dhe e ligur, ngrirë në një lamtumire që i dëbonte të gjitha hamendjet.
Bukuresht 1997
Nga libri "Si u pushtua Çmendustani", Buzuku, Prishtinë 2004
Përfshirë në antologjinë "Shqipëria kujton 1944-1991", K&B, Tiranë 2010, si dhe në vëllimin "Perla" - prozë e zgjedhur I, DIJA Poradeci, Pogradec 2012 (Çmimi Kombëtar i Letërsisë "Penda e Argjendtë", Tiranë 2012