Genius without a cause

(Disa dëshmi rreth romanit “Lumenjtë e Saharasë”)


Glob.al

Lumenjtë e Saharasë” është romani im i parë krejt i lirë. Edhe nga ana historike, edhe gjeografike, edhe letrare, edhe estetike. Ndohti që më ishte krijuar asokohe nga e ndaj klisheve të realizmit-socialist, por jo vetëm të tij, më ndihmuan të ecja në fije të perit. Nuk ishte qëllim në vetvete, aq më pak reagim hakmarrës, përndryshe nuk do të qe shkruar. Me një lehtësi të pasynuar e të pakontrollueshme, romani u ndërron vendet pyetjeve e përgjigjeve, duke i shtruar të parat si përgjigje dhe të dytat si pyetje. Kjo gjendje nuk ka ndryshuar as pas mbi tridhjetë vjetësh: herë më duket sikur nuk jam larguar asnjëherë nga ajo kohë e hapësirë; herë të tjera – sikur nuk kam jetuar kurrë atje dhe atëhere.

Gozhda e katërt


Lumenjtë e Saharasë” ishte gati për shtyp në dimrin e vitit 1988, shoqëruar nga shtatë proza, me titullin “Rrëshqitazi mbi rrathë”. Pak muaj më parë pata dorëzuar në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri” vëllimin “Bravat e vjetra” (4 romane: “Demi i zi, Mortët, Triumfi i Proteut” dhe “Ditët prej qelqi”). Gjatë pritjeve rraskapitëse për të marrë vesh nëse do të botohej, në oborrin gati prej burgu, një mëngjesi nga ata që sikur këmbëngulin të ta zëvendësojë palcën, ose edhe gjakun, me brymë, dëgjova zërin e zvargur të një muratori a zdrukthtari të padukshëm që i tha dikujt po aq të padukshëm:
- Ngulja mirë gozhdët; edhe unë do t’ia ngul mirë...

Në botën e letrës, mendova, ndoshta për inat të drurëve nga vjen letra, u ngulkan gozhdë. Rrënimi i vendit ishte batërdisës sidomos ngaqë anembanë bëhej sikur punohej, me një përkushtim më të madh sesa ai i shkatërrimeve që do të pasonin.
U ngulën diku tri gozhdë. Zhurma dhe grahmat e punëtorit të bindnin se janë gozhdë nga ato që mbërthejnë njerëz. Gozhda e katërt, e cila nuk u ngul, pata përshtypjen se ma krisi kafkën, duke ma shpërthyer brenda saj romanin. E përjetova si shpërthim, jo si rrjedhje të diçkaje. Krisa – ika, si thotë populli, duke shkruar me mend e heraherës me zë, aq i frymëzuar, sa nuk më vinte rëndë që ndokush mund të pandehte se më kish rënë pika e po flisja me vete. Ra shi e breshër kur u ula para letrave. Pallatet me tulla të bardha e të kuqërremta të lagjes u mbushën me harta lagështie. Fusha e Ballvorve qe shndërruar në pellg, ndërsa oxhaqet e strehimit ushtarak nëntokësor të kujtonin një anije të mbytur. S’para kishe ku mbyteshe jashtë letërsisë.

Ngjyra për magjitë

Duke pritur çelësin për bravat e vjetra, çova dorëshkrimin e “Lumenjve të Saharasë” tek daktilografistja dhe u përgatita për korrigjimet e mundshme. Për çudi, ose pikërisht ngaqë haste gjithë kohën shkrime dore që s’i sqaroje dot as me heqëse vetullash, shkrimi im tejet i lexueshëm i hapte telashe dhe numri i gabimeve të saj, pas ndreqjeve të mia, u jepte fletëve pamjen e dokumenteve të qëmotshme, ose të letrave me shkrime të dyfishta si të hafijeve.
E dorëzova librin e dytë ende pa marrë përgjigje për “Bravat...”. Disa nga redaktoret më njihnin tashmë për fytyrë, ndërsa me rojet isha miqësuar dhe pinim kafe e cigare të dredhura.
Nuk u befasova që “Lumenjve të Saharasë” iu hapën dyert e botimit, madje para bravave. Kritika zyrtare dhe cenzura qenë stërvitur ta gjuanin të ashtuquajturën disidencë vetëm në idetë kryesore të një vepre, në dykuptimësinë e ndonjë paragrafi, në tiparet dhe sjelljet e personazheve, në shkaqet dhe mënyrat pse e si vdisnin, por kurrsesi jo në hijeshinë e tekstit, apo në forcën magjepsëse të stilit. Aq magji të zezë mbartnin librat e realizmit socialist, saqë çdo libër i lirë, si “Lumenjtë e Saharasë”, vepronte me forcën e magjisë së bardhë (lexo: çmësyshjes). E bardhë, por që mund të ta mbushte jetën me zi, ty dhe të afërmve, në pak minuta. Ndërkaq, me sa dija, letërsitë rreth Shqipërisë merreshin me të tjera çështje, por që ishin po aq larg frymës së romanit tim. 

Boja jote u shtua

Sihariqin për botimin e menjëhershëm të romanit e pasuan plot treqind të gdhira në oborrin e “Naim Frashëri”-t, që të merrja firmën e drejtorit, - ndërkohë u ndërruan tre të tillë, - dhe ky më mbajti me gënjeshtra derisa më kumtoi, pa e fsheur dot gëzimin, se qënkej mbaruar letra. Nuk besoja të m’i kish lexuar librat, por dija se në këto gjëra nuhatja e dështakëve nuk gabonte. Plumb kishte sa të hanin qentë, vetëm letër jo. Me frymën dhe humorin e protagonistit të “Lumenjve të Saharasë”, ndërpreva endjet nëpër oborr dhe eca më tej (në kohë a në fat), se pesë romanet nuk dukej të qenë shkruar për t’u botuar atëhere dhe atje. Letra mbaroi – kjo për mua tingëllonte: boja jote u shtua… Mirpo lodhja e pritjes paskësh qenë aq e thellë, sa nisa të dyshoja rëndë për vlerën e romanit. Fatmirësisht, e dashura ime e asaj kohe, pasi lexoi dorëshkrimin, më tha se ”me këtë të paemrin[1] e jashtëzakonshëm do të kisha guxuar të të tradhëtoja”. Pra, pjella letrare e kokës sime, nxjerrë në jetë nga një gozhdë e padëgjueshme, por e ngulur mirë, ishte gjithaq i gjallë sa edhe unë, madje i aftë të ma hidhte në erë dashurinë. Jeta e Ginedit dhe e imja ua shtronin udhën: smirës së atyre që kuptonin, ngurtësisë së atyre që bëjnë sikur kuptojnë dhe shpërfilljes së atyre që mbeten të burgosur në shije snobësh.

Forca e natyrës, natyra e forcës

Romani duket i shkruar jashtë kohës së zymtë të Shqipërisë së atyre viteve, por ruan krejt hidhërimin lartues, zhgënjimet, fjalorin, revoltat e ballkanasve të asaj periudhe. Kjo thjesht përmes stilit dhe humorit, mbështjellë me një lirizëm që për mua mbetej i papërsëritshëm, sepse, në kohët kur e shkruaja, njëherazi e përjetoja dhe e humbja, pra më shndërrohej në kujtim. Një kujtim i dyfishtë: i jetës dhe i të shkruarit. Për fat, ka një letërsi që mbahet në përsëritjen e gjërave dhe një tjetër që mbahet në të papërsëritshmen e tyre. ”Mbaj mend se isha gati i ngujuar nga shirat e Tiranës, ndërsa shpirtërisht endesha brenda e rreth një Pogradeci të gjithëkohshëm, me më shumë shpirtra se njerëz. Zgjati më pak se një javë dhe ishte një lloj i çuditshëm tërbimi, si e ndonjë shpirti të kapur në rrjetë, por në rrjetën e Bukurisë se Epërme, kur kupton se aq bukuri s’e përballon, s’e tret dot, dhe njëherazi nuk ndalesh së ëndërruari, në mos po së luturi, që ajo të zgjerohet e të kapërcejë çdo cak. Nuk është aspak lojë fjalësh kur them se doja të tregoja gjëra që s’rrëfehen lehtë dhe të rrëfeja gjëra që s’tregohen lehtë.”[2]
Jo rrallë e kam parë këtë roman si përqëndrim të një bote ku absurdi, në kundërshti me ato që jemi mësuar të dëgjojmë e pranojmë, nuk rrënon, por bëhet pjellor, hap sytë e mendjes e madje edhe të zemrës. Ky absurd mbetet një lojë e hollë e shpirtit që është zvjerdhur nga një realitet i caktuar dhe nuk kursen asgjë, në radhë të parë fshehtësitë e pazbuluara të Fjalës, për të ushqyer vetveten, në mos me shpresë, - se mjaft shpresa dalin të rreme dhe u ngjasojnë drogave, - të paktën me humor. Pak njerëz, vërtet të zgjedhur, ndonëse shpesh në hije, larg vëmendjes së shtypit, e bartin dhe e përcjellin këtë absurd që mund të lëvizë malet sikur të ishte një lloj i panjohur gjaku, ose boje e paçmueshme. Në fakt, nuk është aq dalje e dhunshme nga rregullat, apo përçartje, se sa përkëmbim i trurit me zemrën, me qëllim që njerëzit dhe bota në përgjithësi të përjetohen me zemër, jo me arsye. Mund të quhet edhe mbiarsye. Është befasues, i hollë, plot poezi, pa mëshirë për hir të mëshirës, njëlloj si poezia e epërme, dhe shprehet përmes humorit të shumëfishtë, ndonjëherë edhe të pavullnetshëm. Humori – si mjet i shpirtit për të shmangur e madje mposhtur butë të përditshmen; si zhdërvjelltësi e shpirtit; si reagim ndaj skllavërive të fshehta dhe si gëzim i përkorë që na vjen nga bota tjetër, e atyre që dinë ç'ndodh pas vdekjes; si ruajtje në kujtesë e qënieve dhe gjërave që vërtet meritojnë të mos zhduken. Por humori edhe si veprim ezoterik (ftesë e të jashtëmve për Brenda, në thellësi, në lartësi, ose mes dy botëve). Duke u ngjitur a zbritur nga një shtresë e humorit në tjetrën, bartësi shndërrohet në njëfarë force të natyrës, saherë natyra arrin të jetë motërzim i logos-it. Dhe nuk tjetërsohet edhe falë humorit që përdor ndaj gjithçkaje të bymyer e të drunjtë, ndaj fjalëve e shprehjeve të braktisura nga thelbi, ndaj vetes dhe ndaj këmbënguljes së njerëzve për t’u dukur siç ëndërrojnë të jenë, jo siç janë, mbështetur shpesh në vargje folklori poradecar të tipit “O, Filan, të keqen motra / Trutë e tu s’i nxinte shporta

Vdekje – ruhet nga shteti

Një humor i tillë më pat zbuluar tashmë se nuk shkruaja dot për vdekjen si të tjerët. Deri atëhere, vdisnin si me lé vetëm heronjtë e popullit e të punës, teksa ne, hijet me dy sy, joheronjtë, dridheshim purtekë para Zonjës me Kosë, sajonim shfajësime e bënim çudira për t’i hedhur hi syve. Qëndrimi ndaj vdekjes caktohej e varej nga shteti, ndihmuar prej shkrimtarëve e artistëve. E meqë shteti nuk pranonte se na ka krijuar Zoti, vdekja kishte shumë më pak rëndësi në krahasim me partishmërinë, me punën e palodhur për vitin 2000 e tutje, vetmohimin e paskaj për të mirën e pasardhësve, ndërtimin e socializmit me forcat tona, ndëshkimin me vdekje, ose me jetë pa jetë, të armiqve të brendshëm e të jashtëm etj. Në atë mjedis shkretinor, pak vetë ishin të vetëdijshëm se pakësimi i frikës nga vdekja, në vend që të na afronte me Krijuesin, na bënte skllevër të guximit të shfrenuar, na tufëzonte, na mbante peng vetëm në mish, duke na larguar shpirtërisht nga njëri-tjetri – gjë që doli dhunshëm në shesh pasi frika nga vdekja fitoi lirinë dhe i la vendin makthit nga e sotmja dhe e nesërmja.

Stërvitja dhe pasojat e saj

Ndërkaq, në atdheun që nuk ishte as Lindje, as Perëndim; që as nuk lindej dot krejt, as nuk vdiste dot i tëri, në një perëndim përgjumës shpresash e shpresash marramendëse për Perëndim, ndodhnin ngjarje me shtresa profetike, të paktën për të ardhmen e afërt: qendra po sundohej hap pas hapi nga mendësi province, teksa provinca po mbushej varg pas vargu e roman pas romani me krenarinë e qendrave të pakuptuara, ose të pavlerësuara sa duhet. Si stërvitje e gjatë për globalizim, veçmas përmes letërsisë zyrtare, diktatura i kish bindur tashmë askushët se janë të pazëvendësueshëm dhe se fjala e tyre ka peshë vendimtare. Sundimi i tyre mbi letërsinë e dukshme ishte i plotë, që nga “Nimfat e Partisë” (siç i quante Lasgushi) e deri tek dështakët (“të gënjyerit”). Drama e madhe e popullit (që ishte shumë më lexues nga ç’mund të jetë sot lexuesi popull) nuk buronte nga fakti që korifenjtë e realizmit socialist kishin apo jo talent, ishin apo jo kundër tiranisë, bënin më pak nga sa mundnin a nga sa pritej prej tyre etj, por që ishin politikanë undercover, në role shkrimtarësh. Disa e dinin e përfitonin, disa s’e dinin e përfitonin; disa të tjerë vdesin e nuk pranojnë; disa e luajnë rolin duke paditur sivëllezërit, në njëfarë sherri binjakësh, ku fytyra e atij që bërtet më shumë e më shpesh duhet ta bindë njerëzinë se ndryshon kryekëput nga e të vëllait. Më të mençurit ndër ta shpresonin qysh atëhere që, pikërisht falë asaj loje të errët, lexuesit t’i qe shkurtuar kujtesa aq sa ndaj ngjarjeve politike dhe, në rast se shembej ngrehina, asnjë zëdhënës i Partisë të mos kish nevojë për vrima nga t’ia mbathte. Me aq prani e pushtet sa kishin mbi letra, dha Zoti e nuk thanë: “Të bëhet terr!” e terr s’u bë. U mungonte vetëm interneti. Ky lulëzoi furishëm si zgjatim i smirës së shprehur me paraqitje sa më heroike të secilit para e ndaj gjithë të tjerëve, me sajesa e kundërthënie që, duke u përsëritur si në torturën e pikës së ujit, bëri t’u binte pika armiqve të djeshëm (tashmë të përhershëm) dhe i shkartisi aq herë motërzimet e të njëjtave ngjarje, saqë gjer edhe krimet intelektuale po dukeshin trajta të një qëndrese elitare, të cilën mileti nuk e treste dot me trurin e tij të drobitur nga diktatura. Në kushte të tilla, nuk bëhej dot shaka me të vërtetën zyrtare sipas së cilës kryeveprat e letërsisë shqipe tashmë ishin shkruar e botuar të gjitha, boja ia kishte përpirë asaj vajin e kandilit, dhe çdo vepër që shquhej sadopak nga tonelatat e letrës së shtypur nuk mund të ishte veçse një rastësi. Kështu humori i pastër mori hu(rin) në vend të vlerësimit dhe u detyrua të mërgonte (sërish) drejt librash të pakët që nuk ankohen, nuk zbulojnë a fshehin krime, nuk bërtasin për drejtësi, jetë më të begatë etj.

Klishéja si lavdi e patundshme

Nuk e kuptoj sot se nga vinte aq liri në mendimet dhe fjalët e të paemrit Gined Enkelana, që ende nuk kish dalë jashtë shtetit, madje as e ëndërronte, dhe që ishte mishërim i imi në letërsi aq sa ç’isha unë hija e tij në jetën e përditshme. Pata kuptuar gjatë të shkruarit se liria e vërtetë nuk kishte asnjë marrëdhënie bindëse me politikën apo me gjendjen e përditshme të një shoqërie. Sepse ajo liri e qënies ishte dhunti nga Zoti dhe, si e tillë, thelbin nuk mund t’ia përdhoste apo shpërdoronte askush. Jemi të robëruar në masën me të cilën e kërkojmë lirinë tonë nga të tjerët. Ndaj edhe pata vendosur që lirinë e të shkruarit të mos e kërkoja më nga librat apo nga autorët e kohës, të cilët, me një ngulm të pashëndetshëm, shpesh vrastar, njëlloj sikur të ishte dhëmbi i prishur, po i shkulnin letërsisë misterin themeltar. Ndaj edhe letërsisë së tyre i mbeti goja plot me klishé, të cilat autorët i shpallnin dhe i çmonin si postulate. Edhe sot, më mënyra të tjera, synohet e njëjta gjë. Fatmirësisht, si në kohën kur shkruaja “Lumenjtë e Saharasë”, Letërsia është edhe diçka tjetër, madje në shumicën e rasteve: vetëm kjo diçka tjetër.

Shkatërrimi që duket jetik

Më vonë, në romanin “Ki$land”, - i pari që shkrova pas zhvendosjes në Bukuresht, - pó ai Gined Enkelana shtron pyetjen nëse, pas vitit 1990, “Erdhi liria, apo vetëm u zmadhua burgu”. Brenda heshtjes që hapet në vend të përgjigjes, mund të hyjë një histori e shkurtër e betejës për hapësirë, që duket jetike. Kjo betejë vijon pavarësisht nga kushtet historike, në luftë e paqe, në atdhe e në mërgim, kudo, kurdo. Kjo ndodh ngaqë, në fakt, nuk është kurrfarë beteje për hapësirë jetike, por rrjetë sulmesh të pamëshirshëm për zgjerimin e krenarisë së sëmurë, për ngadhnjimin e lakmisë së tij të shumëfishtë, e cila, jo rastësisht, mbështetet në një kopraci të ngjashme. Është kaherë ves i bashkëkohësve që gjërat vdekjeprurëse t’i emërtojnë e t’i trajtojnë si jetike. Një degëzim i këtij vesi është edhe nevoja për të tërhequr medoemos vëmendjen e të tjerëve me çmimin e jetës, të cilën smirëzinj të panumërt rreken të ta marrin për hir të idealizmit a të përkushtimit tënd ndaj artit. Jo rastësisht në shtypin e sotëm, kërcënimi i njohur “me vdekje” është zëvendësuar nga kërcënimi “me jetë”. Falë rregullit të treshit (lakmi e dorës së parë për famë, me mjete të dorës së dytë, për ngjarje të dorës së tretë) mund të gjehet qartë se sa vdekje a jetë kanë të mësipërmit.
Kur i kalon fëmininë dhe rininë e hershme në një mjedis liripakët, i nuhat me të parën mendjet e ngushta dhe sheh qartë stërmundimin e tyre për të ndërtuar e sunduar një botë të vocërr, tiranike, me të cilën duan të nënshtrojnë gjithkënd, sidomos ata që nuk u ngjasojnë. Tek “Lumenjtë e Saharasë”, kjo anë e botës vetëm ravijëzohet, ose duhet nuhatur nga mendimet e Gined Enkelanës, por edhe të fqinjit që përsërit si pikë uji, boje a gjaku shprehjen „Merre me mend...“.

Thonjëzat e misionit

Tingëllon disi e stisur, por absurdi që mbarështojnë qëniet e zgjedhura si Gined Enkelana mund të shndërrohet në një mjet me fuqi të pamata për ta kthyer botën në gjendjen e parme, në baraspeshën tashmë të humbur mes Shpirtit e lëndës. Qëniet e mësipërme janë të zgjedhura vetëm për sa kohë e hapësirë realiteti rrethues është armiqësor, ose të paktën jomiqësor. Në të kundërt, qëniet janë të natyrshme, lindur ku e kur duhet. Prandaj marrëdhënia e tyre me realitetin ka edhe një dhemshuri e ankth të fshehur, fëminor e komik, shpesh të padukshëm për sytë e shumëkujt. Në thellësi të qënieve që mishëron Gined Enkelana, - tek ndajnë qartë lëvozhgat nga thelbi apo shija, - kjo është një botë tejet e bukur, gati një pasqyrim i gjallë i Parajsës, mjafton të dish të mos u japësh vetes, ngjarjeve dhe sivëllezërve një pushtet dhe një vlerë që nuk e kanë. Qëniet e zgjedhura nuk e pranojnë këtë botë, por nuk duan, nga ana tjetër, që ajo të rrënohet krejt, sepse ai rrënim ua heq kuptimin e madje edhe “misionin”.

Mes O-së e Ndihmo-së

Mes pluhurave, pëlhurave e mjegullinave të apostazisë zyrtare, në një cep të Ilirisë së poshtme, - shpallur e trymbetuar si i pari vend ateist i rruzullit, - një djalosh ndjen gjer në palcë se diku duhet, madje mund të kërkojë ndihmë. Diku, dikujt, por kujt, se Zoti ndalohet me ligj?! Sapo ka ndodhur një vrasje, një kryqëzim, me gozhdë të ngulura mirë.
- “Kkeni harruar… të… ma… mbërtheni… njër-rën dorë… - thotë (I kryqëzuari – sh. im)
Dhe flet keq, pakuptueshëm, turbull.
Ata stepen për një çast, vonohen një grimë, derisa dëgjimi ua përkthen të gjithë fjalinë.
Ha! Ha! Ha-a-a! - gajasen më pas. Pas... paskemi ha-harruar një… një-rën… do-dorëëë!
Ai lëviz nga kryqi dorën e majtë, e valvit lodhshëm, sa për t’i bindur.
Ata grinden atje poshtë se cili të ngjitet t’ia mbërthejë. Pastaj platiten, i thonë njëri-tjetrit si s’përton që flet, le të përkëdhelë korbat, le të përshëndetë avionët, le të krruajë veshin. Njëshi nuk e hedh çekiçin. Ne nuk jemi aq të mbrapshtë, aq zemërgur sa na pandeh ti, i thotë. E sheh se si ta falëm njërën dorë?! Të tjerët ia krisën së qeshurës. Ti mund të bësh gjëra të mëdha me atë dorë, tallet Katra. Ti mund të vazhdosh të bësh mrekullira, të shërosh leprozë, të falësh kurva, t’ua japësh vështrimin të verbërve, dëgjimin shurdhëve, etj, etj, etj. Ti duhet të bësh diçka me atë dorë, nuk ta lamë kot të lirë.
I mbërthyeri u buzëqesh lehtë, si fëmija një hap para se të bëhet burrë:
- Po, po, - rënkon me sytë drejt qiejve. Po jua bëj Lamtumirë!”[3].
Nuk kisha hasur vrasje të tilla, për një llaf goje, në letërsinë e kohës. Atje vriteshin qençe armiq, tradhëtarë, spiunë, - dhe ngadhnjyeshëm: komisarë, komandantë, njerëz të thjeshtë, bij e bija, por jo për një llaf të rëndomtë pijetoreje, jo ngaqë njëri nuk pranon të pshurret me shokët. Tek sheh vrasjen nga kufiri mes-dy-botësh ku gjendet befas, Gined Enkelana përjeton vetminë më të thellë të njeriut, atë ku mishi plaket pandalshëm, ëndërrat hirnosen e nuk përmbushen, mirpo ty kjo nuk ta ngjeth më mishin, as shpirtin; vetminë ku të gjithë e kanë nga një vrimë shpëtimi e ia mbathin jo për të shpëtuar kokën, por që të të lenë sa më vetëm. Rrjedhimisht, ti paske qenë tersi, mallkimi, sjellësi i shkatërrimit.
- O... më ndihmo... – rënkon Tersi.
Dhe nga mes o-së e ndihmo-së nuk vjen përgjigje.
Nuk kam synuar që lexuesi të (ri)gjejë veten në këtë roman, por që të mësojë se ka edhe njerëz që, në kohëra krejt çnjerëzore, kanë hirin dhe guximin (për të mos thënë: dëshpërimin e epërm) t’i shohin gjërat ndryshe, nga një kah krejt i papërfillur, - e që, madje, sado hidhur të tingëllojë, mund të jetë i vetmi kah i vlefshëm – dhe pikërisht këta njerëz të jenë të aftë ta çojnë gjallë specien matanë Apokalipsit.
Gined Enkelana kupton se vetmia e njeriut pa Zot është si Krijuesi pa vetminë, pra e papërfytyrueshme e sidomos e pamundshme, sepse krijesa që shkëputet krejt nga Krijuesi nuk është.
Në Shkrimet e Shënjta lindore gjendet edhe shprehja: “Njeriu i vetmuar është shumë afër njeriut të lig”. Në shumicën dërrmuese të rasteve, në mungesë të një ideali, vetmia poshtëron pandijshëm, keqëson ditë pas dite shpirtin, shton krenarinë e sëmurë, përbuzjen e fshehtë ndaj të tjerëve, ndaj tokës së lindjes apo Të Premtuar, ndaj vetë jetës. Si zëdhënës i ”gojëve të liga”, Gined Enkelana nuk është i vetmuar, sepse dashuron si pakkush femrën dhe, përmes saj, mbetet i dashuruar (dhe i lidhur) me Bukurinë e Epërme, me atë që, po të bekoi, të çliron nga pesha e panevojshme e emrit dhe e numurit. Mbase etja e parreshtur drejt asaj Bukurie përshfaq nevojën e Gined Enkelanës për t’u arratisur sa më shpesh nga përmasa e errët dhe e vdekshme e vetes, nga vetmia pa Zot. Dhe nuk është afër të ligut, por thjesht nuk pranon të shitet. Mban mëdyshje kështu (sipas togfjalëshit: mban burg) për vite me radhë, derisa askush nuk e ble dot më.

Lutja si përjetësim i trupit

Pikërisht gjetja e vetmisë së shëndetshme, kur nuk ka synime të larta e asnjë ideal bindës, kur nuk bën letërsi veçse gojarisht e duke jetuar, e mbush Gined Enkelanën me një nevojë tronditëse për dashuri, por edhe për t’u njësuar sa më shpesh, edhe në trup, me femrën. Thelbi i erotizmit të romanit është i thjeshtë: ngado që të kthehet njeriu, çfarëdo metode të zgjedhë e të përdorë, sado të veçanta të jenë krijesat me të cilat njësohesh, shpëtimi as nuk është në trup e as nuk mund të vijë nga trupi. Më e madhja arritje e trupit në këtë jetë, çka mbetet edhe më i vogli dëshpërim, mund të jetë vetëm kthimi i qënies ndaj Lutjes.

Sa i përket gjuhës dhe të folmes...

“Më lindën probleme të koklavitura. Flisja me vete, kushedi që kur, dhe pas çdo fjale mësoja fjalë të reja. Mësova fjalën lind, fjalën probleme, fjalën të koklavitura, fjalën flas, fjalën kushedi, togfjalëshin që kur, togfjalëshin me vete, lidhëzën dhe, fjalën lidhëzë, fjalën pas, fjalën çdo, fjalën fjalë, fjalën kështu, fjalën mësoj, fjalën të reja, fjalën togfjalësh, fjalën e plot të tjera e plot të tjera. Ndryshe si do të mund të flisja, qoftë edhe me vete?! Në të vërtetë, fjalët ishin po ato, por mua më dukeshin të tjera, krejt të tjera, dhe i mësoja nga e para, njëlloj sikur të ishin krejt të tjera.
Hapa sytë, - se si i hapa, - dhe shqova pesë mure të bardhë. Përjashto dyshemenë, së cilës i kisha kthyer shpinën, sepse rrija shtrirë, në dhomë ishin pesë mure të bardhë, dhe ishte fat që nuk ishin më shumë se pesë, sepse edhe po të ishin më shumë, ata prapë mure ngeleshin”[4].
Përmes gjuhës dhe të folmes që ka, Gined Enkelana e risheh, por edhe e rikupton botën, duke ditur se çdo lloj ligjërimi, përfshi atë më të rëndomtin, mezi pret të ngrihet një qiell më lart, edhe ngaqë më poshtë s’ka ku bie. Përkundrazi: ligjërimi i koklavitur, i tharë sëbrendshmi, pseudo-filozofik, gjuha e drunjtë e çdo epoke, nuk ka më thelb, sepse ka përjashtuar veten nga Thjeshtësia e Parme. Bëhet fjalë për një pamundësi të zemrës së njeriut të sotëm, jo të mendjes, apo dhuntive të tij.

Një buzëqeshje e pavarur

Ka diçka të thellë e shtangëse për mua ky roman, mbase jo aq në arkitekturën e brendshme, - pasqyrim i një sahati që rikrijon rrahjet e zemrës së protagonistit në varësi të gjendjeve e ngjarjeve, - se sa në “fat”. Rrjedha e hollësive që nuk i harroj ruajti ritmin e “Lumenjve të Saharasë”: shinat e trenit rrëshqitën pak javë pasi pata shkruar romanin. Ndodhesha në Pogradec, një grimë para se të shembej e bukura Kinema “Pojska” dhe para se shtëpitë ku isha rritur, bashkë me sendet aq të shpirtëzuara (gjer në zhdukje ruajtën gati po aq dhembshuri sa edhe gjyshërit që i patën përdorur) t’i merrte lumi (jo ai “i madhi” i Kutelit, por njëri nga ata të saharasë mendore). Sikurse Gined Enkelana, edhe unë mund të largohesha nga vendlindja me ndonjë makinë të rastit, apo me autobuzin e linjës, por prita ndreqjen e shinave dhe u ktheva në Tiranë me një tren pa çati, pa dritare, mes një thëllimi që sikur më shtynte të ikja sa më shpejt në mërgim.
- Beauty is the story, - do të thoshte vite më vonë ime bijë. Ajo story kish mërguar e ruhej tashmë brenda romanit, teksa jashtë, lumi mori edhe postën e dikurshme, atë me kabina si qivure të ngritur më këmbë dhe ku, pas një tekeje fërneti me konjak “Skënderbeu” e kafeje pa sheqer, vërtet të dukej se flisje me botën tjetër, nga ku të përgjigjej e dashura me pseudonimin “Ela”.
Romani u botua për herë të parë në në Tiranë, në fund të vitit 1999, nga ”Onufri”. Për arsye të kuptueshme, falë guximit të botuesit dhe gëzimit që romani dilte në letër, nuk u mërzita që, veç pseudonimit të shkruar tri herë ndryshe në tri faqe, tekstit i qe krasitur një “pa”, por “pa”-kyçe:
Ahu, - kërceu, - më çmende. Ti je fare [pa] kryesore.
Ose e kam një të madhe, - thashë”.
Kthehesha në Tiranën time të shtrenjtë pas shtatë vjetësh mungese, i ftuar në promovimin e “Lumenjve të Saharasë”. Në avion, mbi kufij trojesh e letërsish, m’u mbush koka me lotë e zemra me s’di çfarë, por bashkudhëtarët ishin aq të tjetërsuar në krahasim me shtatë vjet më parë, sa m’u duk se nuk dinin aq shqip, që ta përqeshnin me vete mallëngjimin tim. Poshtë, një polic shqyrtoi pasaportën për disa minuta dhe më tha jo pa njëfarë butësie, si ndaj atyre që lirohen nga burgu:
- Paskeni munguar gjatë, i nderuar zotni...
Përgjigjen e mori përsipër Gined Enkelana, hije ime në letërsi:
- Ma ka thyer njeri notën në sjellje?!
- Mirseerdhët në shtëpi… (Një shumës kuptimplotë).
Nuk kisha shtëpi prej vitesh, as brenda, as jashtë. Ndërsa hija ime kishte një vilë të ndërtuar si nga ëndrrat dhe nuk ndeshej qysh prej dy romanesh me kurrfarë varfërie.
Një natë e gdhiva në shtëpinë e Lasgush Poradecit, përbri lagjes ku dikur pat banuar Ela.
Paraqitja e librit kaloi si në libra, ndonëse thuhej që tubime të tilla ishin bërë tashmë bajate dhe mblidhnin kryesisht ardhacakë nga ata që i ka lënë treni (i historisë, por edhe i letërsisë). Mjedisi qe i ngjethur dhe plot mjegull poezie e humori të pavullnetshëm, aq sa pakkujt ia merrte mendja se çfarë sasie harrese e heshtjeje do të përdorej së shpejti mbi arritjet letrare të viteve ’90. Të ishte, vallë, etja e njerëzve për të harxhuar sa më shumë kohë brenda së njëjtës kohë, duke synuar fëmijërisht dëbimin e hidhërimit dyzetvjeçar?! Pandehnin se, duke mbështjellë me harresë disa ngjarje letrare vendimtare, do të mbërrinin më shpejt në mrekullinë që besohet se bëhet hak pas vuajtjesh të gjata? Por pas vuajtjesh të tilla mrekulli mund të jetë edhe vetëm aftësia për të vuajtur më me kuptim, më epërsisht. Ose arritjet thjesht ngriheshin në qiell aq sa edhe vetë shkrimtarëve u dukeshin bajalldisëse, me qëllim që vëmendjen ta sundonin sërish korifenjtë e vjetër e të rinj, hasmër të papajtueshëm me njëri-tjetrin, por gati binjakë në nevojën për famë.
Buja e romanit “Mortët” në Prishtinë dhe e “Viti kur u shpik mjellma” në Bukuresht më kishin regjur tashmë që çdo sukses shtypi ta këqyrja njëfarësoj si thashethem pa të keq, i cili e shton vetminë gati sa shpifjet. Sa më shpesh hasja emrin dhe fytyrën nëpër gazeta, revista e televizione, aq më qartë kuptoja se libri kishte prej kohësh jetën e vet, dhe unë pata ardhur vetëm për të pirë një kafe krejt i vetëm, mundësisht gjatë një mbrëmjeje me shi Tirane. Por më parë u desh të përballoja shtatë-tetë kafet e domosdoshme, që miq e të njohur të nisnin të dyshonin se isha kthyer përfare dhe të më lironin një cep në pavëmendjen e përditshme. Kësisoj dha Zoti e u bë mbrëmja me gjyma shiu, në një kafene të lagjes së vjetër, i vetëm, por jo afër njeriut të lig, thjesht një qiell më lart si njeri e një qiell më poshtë si shkrimtar. Por edhe anasjelltas. Ndoshta jo rastësisht një gazetë me quante ”Dygjuhëshi”.

Më mbetën edhe disa shëtitje çmalljeje. Nuk kisha sosur në gjendjen që të flisja me Gined Enkelanën udhëve, por ndonjë shaka pa zë e bënim, sidomos kur ndonjë perrí na i mbushte sytë me shkëndija dhe hidhnim short se me cilin prej nesh do të guxonte ta tradhëtonte tjetrin. Unë – atje ku mbaron Hija; ai – a Genius without a cause, pa i sjellë shoqërisë asnjë të mirë tjetër veç ndonjë buzëqeshjeje të pavarur[5]. Por gjer edhe kur kjo zgjat sa një pulitje sysh, nuk është krejt pak. Sepse aq zgjat edhe mbjellja e shpirtit tek disa kur linden, kur bien në dashuri, ose (për disa fatlumë) kur japin shpirt. Merre me mend, do të qe shprehur Fqinji i tij i dhimbsur.

Qyteti ku ndërrohet bota

Këto doja t’i thoja, me të folmen prej dygjuhëshi, gjatë një takimi kushtuar letërsisë bashkëkohore shqiptare në Sallonin Ndërkombëtar të Librit në Torino. Mora vesh nga shtypi se do të isha i pranishëm atje. Asnjë ftesë, asnjë hollësi nuk më erdhi derisa shinat e dëshirës sime rrëshqitën, u bënë nyje, dhe qëndrova në Bukuresht. Festat e botës letrare ishin shtuar tejmase dhe më dhimbte që, tek frynin gjer në ndoht libra e autorë tejet të rëndomtë, harronin pashmangshëm gjëra thelbësore, siç ishte mikpritja e disa qyteteve. Në asnjë shkrim nuk kam hasur deri më sot ndonjë vlerësim a mirënjohje ndaj qyteteve ku shkrimtarët e mëdhenj kanë dhënë shpirt. Qyteti i lindjes sundon gjithçka, trajtohet si hapësirë magjike, e bekuar, vendimtare, teksa qyteti i vdekjes këqyret me njëfarë zemërimi, qejfmbetjeje; ai është fajtor e i pabesë. Kam bindjen se askush nuk vdes atje ku s’duhet. Ndër aq vdekje e përkujtime shkrimtarësh, ikja e Migjenit pikërisht e nga Torinoja, ma bënte atë qytet të dhembshur, bujar, plot përkushtim të pabujë, qytet që nuk e mori, por e dhuroi, duke shpejtuar përndritjen e pseudonimit Migjen për të paemrin djalosh të paplakshëm, e njësoi me veprën e tij krejt të panjohur në gjallje. Do të kisha folur vërtet pa fund për këtë vëlla shpirtëror të Gined Enkelanës, me humorin e atyre që mësojnë herët, ndonjëherë edhe pa ndërruar jetë, se si është bota tjetër. Ose të paktën ajo bota që, në shumë jetë e në shumë gjuhë, ndoshta për të mos rënë mësysh, mban pseudonimin Letërsi.

Bukuresht, pranverë 2019




[1] Gined Enkelana – emri rrjedh nga Gloria In Exelsis Deo – Lavdia është në Emrin e Zotit – sh. im, A. K.
[2] Revista Saras dhe Gazeta Shqiptare, Tiranë, gusht, 2015
[3] Lumenjë e Saharasë”, kapitulli Mund të merret edhe si e martë.
[4] Lumenjtë e Saharasë”, kapitulli Dita e Lamtumirës
[5] Në vitin 2014, ime bijë, Iulia-Maria Kyçyku, zgjodhi pseudonimin artistik Iulia Enkelana edhe si nderim ndaj Pogradecit të përhershëm. Pak kohë më vonë, kur i tregoja njërën nga bëmat e Gined Enkelanës në romanin “Ki$land”, bëri shaka: “Nga një pikëpamje, i bie të jem fëmija e një personazhi”. Saktësimi doli nga historia e “Lumenjve të Saharasë”: “... sidomos po të të kish lindur ajo që qe gati të më tradhëtonte me të...”.