Iolanda Malamen: Ardian-Christian
Kyçyku, Zoti të ka dhuruar një atdhe të dytë letrar: Rumaninë. Mban, si i
thonë, „peshën e ëmbël” të dy gjuhëve në të cilat shkruan. Kjo më duket
mahnitëse.
Ardian-Christian
Kyçyku: Duhet të them se këta dy atdhe, me kalimin e kohës, u bënë më
fort atdhe tekstorë, sesa letrarë. Për mua mahnitëse mbetet dhuntia që të
arrish të mbash një baraspeshë mes ëmbëlsisë së peshës dhe peshës së ëmbëlsisë.
- U rishpike në një kulturë tjetër. Ishte, gjithsesi, një
traumë?
- Më tepër se rishpikje
ishte njëfarë ngjitjeje në të përpjetat e një mali duke ecur sëprapthi. Para se
të shkruaja drejtpërdrejt në rumanisht romanin „Viti kur u shpik mjellma”, për
shëmbull, në vitin e bekuar 1996, nuk më vinte të besoja se do të shkruaja edhe
në ndonjë gjuhë tjetër, veç shqipes. Kjo mbase ka qënë një traumë për të
tjerët, ndonëse sjellja ime nuk pati asnjë njollë anormaliteti. Ishte ngritja e
natyrshme e një vepre letrare në nivelin ku mund të bësh letërsi globale sa më
lokale bëhen gjuhët në të cilat shkruan.
- Sa shkrimtarë shqiptarë do të mundnin, sipas mendimit
tënd, që, të përkrahur me mençuri, të kenë sukses në mbarë botën?
- Është e pamundur dhe
njëfarësoj e panatyrshme të bësh parashikime, sidomos në letrat shqipe që
ndryjnë energji vigane, të pagjetshme, gjithnjë të nëpërkëmbura, të sulmuara e
të përdhosura nga smirokracia letrare, që rropatet ta shesë marrëzinë për
harmoni. Ata që kanë rrezikuar të profetizojnë vetëm sa kanë turbulluar ujrat
më keq dhe kanë mbështetur, përmes mirëbesimit të tyre, strategjinë e
idhujtarëve. E qartë është se shkrimtarët që janë zgjedhur ta zhvendosin
letërsinë shqipe nga një ateizëm i mbështjellë me teshat e të ashtuquajturit
progres ekumenik, në shtratin e vet të natyrshëm, e dinë ç’kanë për të bërë dhe
do ta kryejnë pagabueshëm misionin e tyre. Në thelb, çështja e ngadhnjimeve
ndërkombëtare më duket mistike, e ardhur si një tundim e sprovë për shpirtin e
secilit shkrimtar, dhe më kujton atë ngjarjen trandëse të murgut të shënjtë
Pais i Atosit. I shpunë një fëmijë që ishte lindur i verbër dhe, pak para se
shënjtori t’i vinte duart në kokë e të lutej për të me lotë, e pyeti: "Më
thuaj, bir, çfarë dëshiron të bëjë Zoti për ty?" Si mendon se u përgjigj
fëmija? Dua të bëhem një djalë i mbarë! E në atë çast i erdhi drita
e syve…
- Po të mos qe shembur komunizmi, çfarë shanse do të
kishe pasur si shkrimtar në Shqipëri?
- Para se të vija në
Bukuresht, vendi ku pata pandehur se jetoj më zbuloi dhunshëm se pat ushqyer e
rritur një krejt tjetër vend në bark, të them, një vend të ashpër që lëvizte në
përputhje me ca ligje e ëndrra kundër letërsisë. Asisoj mora vesh se s’kam një
vend të tipit nënë përveçse në librat që pata shkruar deri atëhere, të gjithë
për sirtarin e kyçur. Isha stërvitur të jetoj si mërgimtar në të përditshmen
time dhe si demiurg në letërsinë time. Ndjesia që përjeton në kohëra të tilla
është e papërshkrueshme. Je gjithnjë e më i arrirë si shkrimtar dhe gjithnjë e
më i vdekur si shtetas. E kam të pamundur të përfytyroj se ç’do të kish ngjarë
me mua në zgripin që ndodhej mes një atdheu letrar, të paprekshëm, por të
pabotuar, dhe një atdheu të përditshëm, të dyndur nga tranzicioni. Ndoshta do
të kisha vazhduar të shkruaja në heshtje e në vetmi të plotë, për të botuar pas
kolapsit biologjik të klaneve letrare që ngatërrojnë pushtetin artistik me atë
politiko-ekonomik. Ëndërroja të jepja letërsi në qytetin tim të lindjes dhe
mbase do të kisha mbijetuar, - marr tani mbi vete krejt patetizmin e krahasimit
që pason, - si bilbili i njërit prej rrëfimeve për time bijë kur ishte më e
vogël. Një biblil që detyrohej të punonte me orë si qyqe prej druri, në sahatin
e ndonjë muzeu, apo të ndonjë jete-kitsch. Për ca kohë, edhe në Rumani m’u desh
të veproja kështu.
- Pas 1990-ës, kthimi në monarki do të kish qënë një bast
i rrezikshëm, apo, përkundrazi: fatsjellës?
- Ateizmi i detyrueshëm apo
i përqafuar me zell mbushi me krenari të sëmurë dhe zbrazi nga mirësjellja
stërgjyshore masa të gjera ballkanasish. Kthimi në një regjim monarkik do të
kish nënkuptuar ringjalljen e vlerave të përhershme, çka është e mundur vetëm
për Zotin, teksa vdekatarët janë mësuar t’i nënshtrohen kujtdo, të përgjërohen
e të shkatërrohen mesveti, të shpresojnë dëshpërimisht vetëm në forcën e
politikës, pa i rënë më të se mbretëria është një ritual dhe një prani
gati-fetare, një mësim për t’u bërë i aftë ta harmonizosh shpirtin me
hierarkinë hyjnore.
- Ke një dashuri të madhe për letërsinë rumune. Çfarë të
ka tërhequr në mënyrë të veçantë tek ajo?
- Dashuria për kulturën rumune m’u përcoll fillimisht nga im atë që pat studiuar në Bukuresht gjatë viteve '60, si dhe nga fakti që Rumania ishte një nga tri pikat themeltare të mërgimit për bashkëqytetarët e mi, krahas Amerikës dhe Greqisë. Shkrimtarët e mëdhenj shqiptarë Lasgush Poradeci dhe Mitrush Kuteli, gjithashtu patën jetuar, patën shkruar kryeveprat e tyre dhe patën botuar sëpari në Rumaninë e viteve '30. Do të shtoja edhe se kisha nisur të lexoja nga Eminesku qysh në vitin e parë të fakultetit, kur zgjodha që im atë të më mësonte rumanishten. Biblioteka e Fakultetit të Filologjisë ishte mjaft e pasur dhe atje gjeta një mburojë të fortë ndaj shpëlarjes së truve: lexoja në rumanisht, sidomos gjatë orëve të lëndëve që quheshin: marksizëm-leninizëm, realizëm socialist, histori e Partisë së Punës. Ishte një rumanishte magjepsëse, gjysmë e vërtetë, gjysmë e shartuar me shqip, me copëza iliro-trake dhe me shumë empati. Mbase do të shkruaj dikur për atë përvojë, e cila fitoi një tjetër përmasë misteri pasi leximi i disa shkrimtarëve të shquar rumunë nuk më zhgënjeu më vonë aspak.
- Të ze ndonjëherë malli për rrëfimet e fëminisë?
- I kam mbyllur llogaritë
me mallin klasik, si të thuash. Nuk më mungojnë gjëra thelbësore, sepse kam
qënë i detyruar t’i ringjall në libra dhe t’i përsos, por jo aq sa të humb
lidhjet me realitetin e epërm. Rrëfimet e fëminisë më sollën një mrekulli
tjetër kur fillova të ndeshesha, si çdo prind, me pagjumësinë e fëmijës. M'u
desh t’i huazoj, t'i rimarr të gjitha rrëfenjat e bukura e të mençme nga
kujtesa e gjyshërve, t’i sit mes kujtesës sime, t’i ritregoj në një rumanishte
të stërpikur me idioma në shqip, e ngjashme me rumanishten e fakultetit, ndërsa
më vonë, saherë fëmija më kërkonte rishtaz ndonjë rrëfenjë të pasuruar tashmë
tej mase prej meje, mundohesha të mbërrija në gjendjen e saj fillestare dhe i
„grabisja” hollësira kujtesës së sime bije, që të ringjizja rrëfenjën.
- Më lodhën pyetjet. Nuk dëshiron të më pyesësh edhe ti
diçka?
- Po: çfarë pamje ka
letërsia pas bisedave që ke kryer me aq shkrimtarë?
- Është plot grimasa, pra
edhe më reale... Do të doja shumë që të ribotoje kryeveprën tënde „Një
fis i lavdishëm e që jep shpirt” në një shtëpi botuese me emër. Është çasti që
kjo epope e jashtëzakonshme të shohë sërish dritën e botimit në një tirazh dhe
një shpërndarje që i meriton.
- Në gushtin e 1998-ës,
pasi lexoi botimin e parë të „Fisit…”, një kritik i shquar rumun më tha se, për
nder të një libri të tillë, kultura rumune do të duhej të shtinte me topa. Ajo
zyrtarja shtiu, por topat e saj kishin heshtje në vend të barutit. Sigurisht,
gëzimi im që m’u dha të shkruaj „Fisin…”, kapërcen ndjeshëm çdo vlerësim, çmim
a mirëpritje kritike. Asokohe kuptova edhe thelbin e kësaj marrëdhënieje të
çuditshme midis një vlere të caktuar letrare dhe zyrtarisë. Është diçka e
tipit: mua më është falur diamanti, ata ngurrojnë të më nderojnë me një grusht
qymyri. Është më mirë të jesh gjallë dhe i numëruar mes të vdekurve, sesa e
kundërta.
Nga një çast e tutje i këtij post vitam, fati i
epopesë më la pas, ose në hije, por as unë nuk desha të ndodhë ndryshe. Mjafton
që lexuesi i zgjedhur të ndjekë në libër marrëdhënien gjithnjë të
paparashikueshme të njësisë ballkanike me Lindjen dhe Perëndimin, lojnat e
shkretëtirës si hapësirë gjeografike e metaforike, mjetet që ngjizin e
shformojnë mite, realitetet - „mish i gjallë” nga ku mishërohet letërsia e
lartë, parabolën e ushtarëve të verbuar, apo atë studim të padukshëm të
mekanizmave që ngrenë e shembin perandori (dhënë me shembuj nga perandoria
osmane) – dhe unë e quaj të kryer punën time… Nëse do të ekzistonin edhe
"vrima" të bardha, me të njëjtën fuqi thithjeje si ato të zezat, por
me pjellori në vend të vdekjeprurjes, „Fisi… „ është një e tillë, të paktën për
mua, sepse ai mund të lindë edhe libra të tjerë, siç është binjaku i tij
shqiptar, romani „Sy”, shkruar në 2003-shin, i cili ka pasur deri më tash pó
tre botime… Në periudha përvujtnie të thellë, më ndodh të mendoj se qoftë edhe
vetëm këta dy libra janë ca si shumë për jetën e një shkrimtari. Prandaj jam
detyruar të huajsohem me kujdes të madh prej tyre, me qëllim që të dyja palët
të kemi mjaftueshëm jetë e risí, por edhe ngaqë stërmundimet e vetëkapërcimit
të vazhdueshëm më duken përdhosëse.
- Përulem para talentit tënd, para dinjitetit, para
fuqisë për të qënë ti vetë në një botë të shprishur dhe mjaft të mjerë, ku
imitimi i vlerave praktikohet si të ishte sport...
- Nuk harroj për asnjë
grimë se letërsia nuk është avatari i Zotit, por vetëm një vegël e shpëtimit
vetjak dhe e shpënies së shkallëzuar të bashkësisë drejt zgjimit dhe/ose
lartimit. Përndryshe është njëlloj sikur të besosh se gjimnastika është vetë
shpirti i atij që bën ushtrime. Pa modesti të shtirur, por krejt i vetëdijshëm
për asgjënë e vetvetes, po të them, e dashur Jolanda, se bëhet fjalë për një
hir e aspak për dhunti vetjake. E kur duam të flasim për hirin, më e mira është
të heshtim. Ndoshta prandaj zëri gjendet edhe në variantin e tij të lëngët, të
quajtur bojë shkrimi.
Iolanda Malamen në dialog me Ardian-Christian Kyçykun,
Gazeta TemA, 9 nëntor 2008, Tiranë
No comments:
Post a Comment