Sikur sendet të quheshin ndryshe...
(Një vështrim i shkurtër mbi vështrimin e Max Blecher-it)*
Në Parisin e vitit 1928, kur shumica e të rinjve nga e gjithë bota endeshin të takonin dashurinë, djaloshit hebre nga Rumania, Max Blecher-it[1], që sapo kish nisur të çapitej mes të fshehtave të mjekësisë, i lë takim vetë Vdekja. E dinte se të gjithë pa përjashtim ishin të mirëpritur, por në rastin e tij, të paktën sipas doktorëve, – që kanë me mrekullitë një marrëdhënie të mprehtë love & hate, – Vdekja ka mbërritur tashmë në vendin e takimit, dhe ky vend ndodhet pikërisht brenda e rreth shtyllës kurrizore të djaloshit, si në vend të palcës e të eshtrave. Rruazat e asaj shtylle ngjajnë tani më tepër se kurrë me rrathët e trungjeve të prerë, ku plakat ballkanase lexonin fatin.
Tek luanin maskash
Dimëroi gjatë; ata e morën vesh nga ngjirja e gomerëve, nga ajo e çara si sy e tavanit që nuk e lëshoi për një kohë të gjatë atë rripthin prej hëne, dhe nga ngjarjet e papritura. Mësuan se gjatë atij dimri nuk ra shumë dëborë si zakonisht, ra më shumë llohë. Dhe e ftohta të hynte pa mëshirë kockave, shpesh gjer në palcë, si mendim a tundim i lig, gjë që u vu re në acarimin e plevititit të vjetër të Kiço Mortit, dhe atë lloj ftohme s’kish verë, çaj a hashash ta shporrte.
Si nën qiell / Ca sub cer / Like under the Sky – fragment
Rrëfilm
nga A.-Ch. Kyçyku
Në rolin e
Dëshmitarit (VO): Ligoraq Riza
[SQ]
Poemat
tingëllonin pakashumë si më poshtë vijon:
Një cigare
pa filtër / një kafe me sheqer / një çaj /
Një mollë
/ dy hurma farëzeza / një fletë aritmetike /
Dhjetë
lekë të vjetra / pesë lekë të reja / një dollar /
Tre libra
të hollë / dy libra të trashë / s’ka rëndësi autori tani /
Një penë /
dy kallamare / një stilograf / një bombone
Një stemë
/ njëzet pulla / qeni laraman / kanarina /
Dylbia me
një sy, monokli me dy lente, pena e kaltër / një shëtitje me varkë /
Dy maja
pene / bluza e gjelbër / një penel / një fletore vizatimi
Unaza prej
argjendi / dy varse / tri palë vathë / kravata me xixa /
Katër
unaza ari / dy me gurë të çmuar / një me kokë shqiponje /
Një me kokë gjarpri / një sandviç / dy ullinj / një kanë / tetë pjata /
Nën_vizime
Nuk është thjesht marrëdhënia jonë me
vdekjen, e sqaroja pa zë. Ne jemi rritur mes, rreth e brenda bunkerëve.
I kishim bunkerët në bahçe, pranë shisheve me verë që vjetërohet, ngulur
kokëposhtë në dhé, atje ku shumica kanë lulet dhe lodrat e kafshëve shtëpiake.
Luanim syllambyllas, ose luftrash, shpijash, hajdutçe etj, derisa nisëm të
mbronim një atdhe, të cilin e njihnim pak dhe vazhduam ta njihnim gjithnjë e më
pak. Atje kemi mësuar të mos mësohemi me vdekjen përsa kohë jetojmë e as me
jetën derisa të vdesim. Mbaj mend se në një bunker të atillë putha për herë të
parë Irisin dhe se bunkerët ngjanin njëherazi me ca kafka, me barqet e grave
shtatzëna dhe me vetë botën.
- Çfarë fati! - ofshau një bashkëroje. E ke
më?
- Çfarë të kem?
- Bunkerin, pra.
- Bunkerin s’e di, por jetën brenda tij – po.
- Mos e humb këtë rast të rrallë! Lëshoje me
qira, se ka çifte që ëndërrojnë të pallohen nëpër bunkerë e shpella...
As e ke idenë...
Idenë mbase jo, por bunkerët...
Spli[gh]t ose Fjalë si pasqyra të krisura
Spliti vjen drejt teje si thelbi
i papërfytyrueshëm i një libri, që, deri pak rreshta më parë, dukej i
pranueshëm, por nuk jepte asnjë shenjë se mund të jetë kryevepër. Lodhja e
syve, ose durimi pa fund i detit, bashkë me uljen ëndërrimtare të mbrëmjes, kanë
kaltëruar fshehtas, sëbrendshmi, edhe shkëmbinjtë, edhe asfaltin, edhe
bimësinë. Sendet duket sikur po zhyten për t’u larë, për të humbur peshë e
vëllim, ose për të mërguar në një botë më të sigurt. Rruga i ngjan një gjarpëri
që zgjatet si për të zhdukur kokën e vet.
Pastaj vështrimi kriset, ndahet
më dysh, njëheresh me fjalët (thelbi dhe metafora që i jep jetëgjatësi mezi
shquhen nga njëri-tjetri).
Po mbyllej një maratonë në orë,
jo në kilometra.
Ditënata e paharruar në Timișoara e Budapest, çmallja me Danubin dhe aromat e kafeneve me hije perandorake ishin bërë vegim. Sapo pata përfunduar "Kufij mes Teatrit të ekzistencës dhe ekzistencës së teatrit – një semiotikë e vizionit të Ingmar Bergmanit si njeri i teatrit" dhe, mbase ngaqë lajmet më suleshin nga të gjitha anët, - si fishekzjarre, për çmime letrarë e kryevepra që duheshin lexuar medoemos këtë javë, këtë pranverë, këtë vit, - fjalia që ende s'më jepte paqe ishte: Ndonjëherë caktimi i njëanshëm i çmimit përfaqëson identitetin e vetëm të shitësit.
Art/istë
Ia
kishin vënë emrin pareidolia. Tërthorazi,
mbase nga stepja se mos fyhej ndokush, trajtohej si mangësi, jo sëmundje, ose
si dalje e natyrshme nga struktura
klasike e përftimit të botës. Më qe zgjuar javën e parë të shpërnguljes nga
Poradeci: në çdo cep rrugice tiranase, në oborrin e shkollës, nëpër korridore,
klube, parqe, rreth Sahatit, në Bibliotekën Kombëtare, nëpër kinema shihja poradecarë, shumica pleq e plaka,
që sikur faniteshin për të ma lehtësuar sadopak dhimbjen e mërgimit. Nuk më përshëndesnin, bënin sikur s’më kishin parë kurrë.
Tiparet dallues fshiheshin pak para se të bindesha që fytyrat e tyre u përkasin
njerëzve të panjohur dhe se isha në jerm, i ograisur nga dëshpërimi. Por
sidomos zogjtë ishin dhe mbetën pó
ata: pëllumbat e Tiranës, sgalemët e Bukureshtit, dallëndyshet e Splitit. Ndërsa
nën njërën nga portat që çonin drejt Agora-s (ku turistët mund të shihnin
Katedralen, Sfinksin, luanët, shenjtorët, dasmorët, dhe të zbrisnin në qilaret
e Dioklecianit, të hanin Mëngjesin e
perandorit apo të pinin diçka), ma preu rrugën një buf.
Fjala buf u hap si flluskë mes zhaurimës shumëgjuhëshe.
Ex Oriente dulcibus
[Ëmbëlsirat vijnë nga Lindja / The Sweets come from the East]
S y n o p s i s
Two elderly Albanian spouses visit their son, who has been living in Bucharest for over two decades. A bilingual writer, he also has a high position in the academic field. His parents bring lots of sweets and jam jars from home, but also an old shoebox containing several well-kept pieces of paper the son wrote when he was still in high-school.
The meeting between the parents and the son is characterized by a humour that can also be perceived as a well-controlled explosion of longing and tenderness towards one another, but also towards the bygone Balkan life. One could even have the impression that a life apparently deprived of elementary freedoms, pressured by a dictatorship's attempts to formalize the human being, can be incredibly artistic.
Spli[gh]t Series [II]
In the city of Split – which seemed to be a dream to me, a document and a film at the same time (to quote Ingmar Bergman's famous definition of cinema) – I completed “Ex Oriente dulcibus” (Ëmbëlsirat vijnë nga Lindja / The Sweets come from the East), a feature film script in Albanian, as well as a potential storyboard.
I also made some short videos.
All my gratitude to Traduki and the Udruga KURS Split for the support and the excellent writing / shooting / living conditions.
I am posting the second part of the Spli-gh-t series here.
The other parts and a brief diary in Albanian, Romanian and English will follow.
* Spli-gh-t – my wordplay – in admiration of this place.
*** These are not the photos of a tourist
Spli[gh]t Series [I]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
In the city of Split – which seemed to be a dream to me, a document and a film at the same time (to quote Ingmar Bergman's famous definition of cinema) – I completed “Ex Oriente dulcibus” (Ëmbëlsirat vijnë nga Lindja / The Sweets come from the East), a feature film script in Albanian, as well as a potential storyboard.
I also made some short videos.
All my gratitude to Traduki and the Udruga KURS Split for the support and the excellent writing / shooting / living conditions.
I am posting the first part of the Spli-gh-t series here.
The other parts and a brief diary in Albanian, Romanian and English will follow.
* Spli-gh-t
– my wordplay – in admiration of this place.
I learned the word ‘birth'
THE DAY OF FAREWELL
13. I encountered deeply ingrained issues. I had been talking to myself for who knows how long, and with each uttered word, I learned new ones. I learned the word ‘birth,’ the word ‘issue,’ the phrase ‘deeply ingrained,’ the word ‘speak,’ the word ‘perhaps,’ the phrase ‘for how long,’ the phrase ‘to oneself,’ the conjunction ‘and,’ the word ‘conjunction,’ the word ‘after,’ the word ‘every,’ the word ‘word,’ the word ‘thus,’ the word ‘learn,’ the word ‘news,’ the word ‘phrase,’ the word ‘enough,’ and many more and many more. Otherwise, how could I even speak, even if just to myself? In truth, the words were the same, but to me, they felt different, entirely different, and I relearned them from scratch, as if they were completely new. However, I managed to open my eyes—somehow, who knows how—and beheld five white walls. Excluding the floor, which was behind me since I was lying down, there were five white walls in the room. It was fortunate there weren’t more than five, because even if there were, they would still be just walls.
Si nën qiell
.jpg)
[SQ]… se dashuritë vinin e iknin. Se kishin kaluar kushedi sa vite, sa ftesa, sa thirrje, sa vaje, sa njerëz, sa filma, sa humbje shpresash, dhe pangopja jonë me njëri-tjetrin edhe shkencërisht mund të dëshmohej ç’ishte, si më poshtë vijon: O përçmim, urrejtje e pashpjegueshme dhe hakmarrje ndaj tyre, O sëmundje e pastudiuar sa duhet e, rrjedhimisht, pa ilaç, a më keq akoma: pa shërim O dashuri e çmendur ndaj vetes sonë, O vdekje O diçka tjetër, që nuk gjen përgjigje. Ne sollëm edhe një herë ndërmend, pa ia shkëputur sytë njëri-tjetrit, se trupat s’dihej ku i kishim dhe a i kishim më; kujtuam me një mall te panjohur e me një dhembshuri përtej moshës fillimet e asaj ngjarjeje dhe vargjet më të ndjerë të asaj poeme. / Si nën qiell * [RO] … că iubirile veneau și se duceau. Căci trecuseră cine știe câţi ani, câte invitaţii, câte strigăte, câte bocete, câţi oameni, câte filme, câte pierderi de speranţe, și neputinţa noastră de a ne sătura unul de celălalt se putea explica inclusiv știinţific, vasăzică: Ori dispreţ, ură inexplicabilă și răzbunare faţă de ei, Ori boală insuficient cercetată și, implicit, fără leac, sau mai rău: incurabilă, Ori dragoste nebună faţă de noi înșine, Ori moarte, Ori altceva care nu găsește răspuns. Noi ne-am adus încă o dată aminte, fără a ne lua privirile unul de la altul, că nu se știa unde ne aveam trupurile și dacă le mai aveam undeva; ne-am amintit cu un dor necunoscut și cu o duioșie dincolo de vârstă, de începuturile acelei întâmplări și de cele mai sensibile versuri ale acelui poem. / Ca sub cer *
[EN] ... that love came and went.For who knew how many years had passed by, how many invitations, how many cries, how many wailings, how many people, how many films, how many losses of hope, and our inability to tire of each other could be explained scientifically even:
Either disdain, unexplainable hatred, and revenge against them,
Or an understudied disease, and implicitly, without a cure, or worse: incurable,
Or mad love for ourselves,
Or death,
Or something else that can’t find an answer.
We remembered once more, without taking our eyes off each other, for we didn’t know where our bodies were or if we still had them somewhere; we remembered with an unknown yearning, and with a tenderness beyond age, of the beginnings of that story, and of the most sensitive verses of that poem. / Like under the sky [Translated by Monica Vișovan]
*
[IT] ... perché gli amori venivano e andavano.
Perché erano passati chissà quanti anni, inviti, chiamate, pianti, persone, film, perdite di speranze, mentre la nostra insaziabilità reciproca anche scientificamente poteva essere dimostrata che cosa era, come segue:
O disprezzo, odio inspiegabile e vendetta contro di loro,
O malattia non abbastanza studiata e, di conseguenza, senza medicine, o peggio ancora: senza guarigione
O folle amore per noi stessi,
O morte
O qualcos'altro, che non trova risposta.
Noi abbiamo evocato ancora una volta, senza levare gli occhi di dosso a noi stessi, perché non sapevamo dove fossero i nostri corpi e se li avevamo ancora; abbiamo ricordato con un desiderio sconosciuto e con una compassione oltre l'età gli inizi di quell'evento ed i versi più sentiti di quella poesia. / Come sotto il cielo [Translated by Kopi Kyçyku]
*
[DE] … Denn es sind ja schon so viele Jahre, so viele Einladungen, so viele Rufe, so viele Wehklagen, so viele Menschen, so viele Filme, so viele Hoffnungsverluste passiert, und unsere Unersättlichkeit aufeinander konnte wissenschaftlich auch als folgendes beschrieben werden:
Entweder Verachtung, unerklärlicher Hass und Rache an ihnen,
Oder eine nicht ausreichend erforschte Krankheit, und folglich ohne Medikamente oder noch schlimmer, unheilbar
Oder eine Wahnsinnsliebe zu uns selbst,
Oder der Tod
Oder aber etwas anderes, worauf es keine Antwort gibt.
Wir haben uns noch einmal in Erinnerung gebracht, ohne die Augen voneinander zu lassen, dass wir nicht wissen, wo wir unsere Körper haben und ob wir sie noch haben, und wir haben uns mit einer unbekannten Sehnsucht und mit einem Mitleid jenseits des Alters an die Anfänge jenes Ereignisses und an die innigsten Verse jenes Gedichts erinnert.” / Wie unter dem Himmel
*
Script, graphics, editing: Ardian-Christian Kyçyku
VO: Ligoraq Riza
© All rigts reserved
Ndëremra*
Prej këtij timit nuk
e nxjerr lotin as me plumb, sikur ta kem pjellë vetëm me gjak. Mamaja ime thotë
se është më mirë kështu: në këto kohëra, ai që qan, qan kokën dhe fatin e vet.
Më vjen ca keq që ndofta as kur të vdes unë nuk do derdhë pikë loti, por nuk i
dihet.
Ky i imi qan vetëm në
gjumë. Habitet im shoq, se
qan sidomos pasi pi qumësht sa për dy.
Kjo imja di të puthë si e madhe. Mbeta pa gojë kur e pashë për herë të parë. O, Zot, thashë: sikur e ka mësuar njeri. Ose sikur vjen e mësuar nga një botë tjetër. Gati më vjen t’u besoj rrëfenjave me rimishërime. Ose rishpirtërime, se na mbyti mishi, na mbyti. As një gram të vetëm nuk më rrëzoi ai çaji që më dhe. Pagova edhe qimet e kokës për të.
A glorious and dying Tribe – the epos of an oblivion [onLine]
It is an honor for our literature that this total novel, of a Marquezian amplitude, exists in the Romanian language. If in the novel " One Hundred Years of Solitude" the life of a Latin American family is described over the course of a century, in the epic that is launched today, without talking about a replica, the life of the Balkans is described multiple times over a millennium.
Vasile Andru
Bookfest, Bucharest 2005
First edition: Bucharest 1998
Si nën qiell
DËSHMITARI – pseudonimi i një djali
nga mosha 13-vjeçare deri pak pas vdekjes
Zërat e tyre dëgjoheshin
si nën ujë. I përfytyronim të mbyllur në flluska si ato të sapunit, ose edhe si
ato që përshkruajnë ëndërrat në vizatime, dhe buzëqeshnim.
Buzëqeshjet tona largoheshin pó si flluska, po zor se ua vinte njeri veshin.
Për vite me radhë, asnjëri prej tyre nuk pati kurreshtjen e as mori mundimin të përkthente buzëqeshjet tona të çiltra. I pandehnin flluska të mbrame, nga ato që braktisin vdekatarin para se të japë shpirt, ose njëheresh me daljen e shpirtit, a thua se shpirti qënkej ajër i mbyllur në bula e nuk u përzjeka dot me ujin.
Armiqtë më të pamëshirshëm të njeriut / Pantomima
II.
Banesa e Rrok Tupanës. Biblioteka mbulon një faqe muri, deri në tavan. Libra, revista, gazeta dhe dosje të zverdheme rrinë të ngjeshura e të shpërndara kuturu mes raftesh. Tryeza e punës ndodhet djathtas, pranë një dritareje me perde të trasha ngjyrë vishnjë. Rrok Tupana pi konjak dhe cigare, duke mbajtur në njërën dorë disa fletë dhe duke tundur hereharës kokën me njëfarë mëdyshjeje, ose habie. Shpresa Tupana lexon një revistë grash në kolltukun përballë të shoqit.
RROK TUPANA: Mallkimi i dikurshëm sikur m’u bë bekim përmes këtij njeriu... Pa’sha qillin!... Vjen një askush nga errësira dhe përmbys gati gjithçka... Herë bindem se e njoh qysh në fëmini dhe fati na ka ndarë, për t’u rigjetur tani në pleqëri. Një si biçim vëllai që është plakur në kurbet...
SHPRESA TUPANA: Kjo na ndodh ndaj shumë njerëzve të afërt, por edhe fare të huaj... Ka marrë dynjaja tatëpjetën...
RROK TUPANA (I përhumbur në mendime): Tani mëdyshja është: të shkruaj në vend të tij, të shkruaj për të, apo edhe-edhe... Njëherazi, në fshehtësi të plotë... Ti si thua?
SHPRESA TUPANA: Po ç’ka bërë, që paska kaq rëndësi? Cili është, në fakt?
RROK TUPANA: Është një askush që, para gjashtëmbëdhjetë vjetësh, hodhi shtetin në gjyq.
SHPRESA TUPANA: Po kush s’e hedh sot shtetin në gjyq?! Çështja është se sot s’ka shtet.
RROK TUPANA: S’ka, s’ka, mirpo ky e hodhi në gjyq dhe fitoi.
M'e fshehur sesa Letërsija
E njihja prej vitesh atë zë, por nuk më kish thënë
ndonjëherë "Zgjohu: je i vdekur". Brofa si për ta bindur se jam
gjallë, gjer edhe vetëm gjallë, dhe nisa vetiu të
shpërndaja terrin me gishta. Nuk kisha armë të tjera përreth, veç duarve dhe
stilografit. E gjeta diku pranë kokës, mes një fletoreje të trashë shënimesh, e
hapa sa mbyll e hap sytë, afrova majën e tij drejt fytit dhe e ngula, që të mos
jem mes gjumit e jetës, sidomos jo mes zgjimit e vdekjes, por duke u kujdesur
të mos vras veten, apo të këput ndonjë venë e të mbetem ulok.
Oja nuk e dinte sa i ndërkryer mund të isha kur
bija në dashuri.
Gjaku u përzje me b-oj-ën.
Ishim në terr; të gjitha dritat e mundshme qenë
strukur në kurmet tanë të zhveshur.
Oja më puthi rreth plagës dhe piu bojë e gjak,
sikur të pinte nektar përjetësie, ose helm që këput jetën kur nuk arrin të
ëndërrosh se mund të jesh më i lumtur se aq.
E putha butë dhe mora në vete lëngjet e gojës së
saj.
Qysh nga ai çast, fjala e mbrame e të gjitha
bisedave tona do të ishte “Pihena”.
Oja* nxori stilografin e vet, vështroi majën me
dhimbsuri dhe e nguli në mes të shuplakës së majtë.
Ia mora dorën dhe e vura mbi plagën e fytit tim.
Paskëshim qenë në ëndërr; paskëshim bërë dashuri
edhe në gjumë.
Po gdhinte.
Hymë rishtas brenda njëri-tjetrit; muzgu qe ulur si
ndonjë rrjetë që kap shpirtra. Për t’i ruajtur, jo për t’u zënë frymën.
Fjalitë më rridhnin ndoshta nga plagët, ose nga
gojët tona, me heshtjen që e kanë vetëm gjaku e boja, si kurrë më parë. I
drejtoheshin një lexueseje të vetme.
O.
(...) Libri i plotë në Bukinist
* Ajo – po ta lexoja nga e djathta në të majtë.
